Myśl pedagogiczna Jana Jakuba Rousseau
Wiek XVIII przyniósł w Europie szereg zasadniczych zmian w sferze życia politycznego, społecznego, ekonomicznego, naukowego i oświatowego. Właśnie w drugiej połowie tegoż stulecia niezwykle aktywny ruch umysłowy skierował główny wysiłek walki przeciwko Kościołowi jako instytucji i jako światopoglądowi oraz przeciwko Szkole. Wszelkie zmiany, jakie zachodziły w życiu społecznym miały także wpływ na programy oświatowe, które z jednej strony silnie krytykowano, a szczególnie systemy szkolne, a z drugiej próbowano stworzyć pozytywny program oświatowy. Oświata stawała się orężem walki o równość społeczną, o prawa polityczne, o gruntowną reformę państwa. Nowy porządek społeczny miał być oparty na rozumie, który by zapewnił ludziom szczęście i radość z istnienia. Mogą go zbudować ludzie, którzy kierują się wiedzą popartą doświadczeniem i rozumem, który jest miernikiem wszelkiej prawdy. Rozum ludzki trzeba jednak rozwijać, a jedyną drogą wiodącą do tego celu była oświata. Nowa ideologia zwana już oświeceniem gdzie jej głównymi wyznacznikami to rozum i natura staje się podstawą nowej teorii pedagogicznej, zwanej pedagogiką naturalistyczną. Wychowanie powinno być zgodne z rozumem, czyli naturą dziecka. Rozwijać naturę dziecka może tylko sama natura, ale nie skażona przez niszczycielską działalność człowieka. Kiedy z wychowania wyeliminujemy złe wpływy ludzi to dobra z zasady natura dziecka rozwinie się we właściwym kierunku.
Jednym z głównych przedstawicieli pedagogii naturalistycznej i jej twórcą był Jan Jakub Rousseau (żył w latach 1712 -1778). Swoje poglądy pedagogiczne wywodzi konsekwentnie z negatywnej oceny współczesnych sobie społeczeństw oraz z przekonania, że głównym celem wychowania winno być przekształcenie każdego dziecka w pełnowartościowego człowieka, gotowego do spełnienia społecznych i obywatelskich obowiązków. Człowiek - twierdzi Rousseau - rodzi się jako istota dobra i wolna, rozwijająca się w sposób spontaniczny, zwłaszcza w pierwszym okresie życia. To zły, zepsuty i niesprawiedliwy świat hamuje spontaniczny rozwój naturalnych skłonności, jak ciekawość świata, szacunek do prawdy, dobra, sprawiedliwości, a przede wszystkim życzliwości dla ludzi i człowieczeństwa. Tylko natura może zapewnić prawidłowy rozwój osobowości, zaś wychowawca ma ten rozwój wspierać, pobudzać stwarzając potrzebne warunki zewnętrzne.
Jan Jakub Rousseau jak obrońca swobodnego rozwoju człowieka swoje poglądy pedagogiczne przedstawił w dziele pt. „Emil czyli o wychowaniu”, które jest jednocześnie powieścią z traktatem pedagogicznym. Owe poglądy można powiedzieć, że mają charakter ogólny i nie dają konkretnych rozwiązań wychowawczych czy dydaktycznych. Jak już wiemy był on zwolennikiem wychowania naturalnego - a najważniejsze w tym, to że w procesie wychowania dziecka należy je chronić przed niszczącym działaniem społeczeństw. Rolą tą miał się zająć wychowawca, który powinien kierować się dwiema zasadami pedagogicznymi, które według Rousseau brzmią:
Pierwsza stwierdza, że wychowanie musi być negatywne, tzn. negować dotychczasowe cele i metody wychowania, pozwolić na swobodne rozwijanie natury ludzkiej w dziecku bez jakiejkolwiek interwencji z zewnątrz. Należy nie dopuścić by wychowaniu przyświecał inny cel oprócz umiejętności życia, które oznaczać ma działania, używania wszystkich swoich organów, zmysłów, zdolności.
Druga zasada stwierdza, że wychowanie winno być progresywne tzn. uwzględniać właściwości rozwojowe dziecka, a szczególnie jego rozwój psychologiczny w miarę wzrastania i rozwoju dziecka. Rousseau nie widział możliwości zorganizowania takiego wychowania we współczesnym do siebie świecie, stąd też był zwolennikiem wychowania domowego prowadzonego przez rodziców bądź starannie dobranych wychowawców.
W rozwoju psycho - fizycznym dziecka Rousseau wyróżnił cztery okresy: niemowlęcy i dzieciństwo (do 12 roku życia), chłopięctwo (do 15 roku życia) i młodzieńczość (do 20 roku życia).
Niemowlęctwo jako pierwszy okres w wychowaniu dziecka, gdzie najważniejszą rolę w tym procesie odgrywają oprócz dziecka również rodzice. Ich obowiązkiem jest dopilnować by dziecko miało jak najwięcej swobody ruchu, mający zapewnić zdrowie i rozwój swoich sił witalnych.
Dzieciństwo miało trwać do 12 roku życia, gdzie wychowanie miało w pełni respektować indywidualność dziecka, które powinno spędzać czas na swobodnej zabawie i ćwiczeniach fizycznych. Należy mu pozwolić ujawnić swoją osobowość, niejako odnajdywanie siebie. Należy w pełni szanować indywidualność dziecka a wśród zabaw winno ono poznawać obowiązki wynikające z praw natury, a nie rozkazu ludzi dorosłych. Dziecko ma samo dochodzić do wiedzy o świecie. Rousseau, przeciwstawiający się panującym zasadom wychowania pozytywnego, dowodził, że zadaniem najbliższego otoczenia jest strzeżenie dziecka przed błędami, a nie wpajanie cnót, a czyniąc cokolwiek, nie czyni dlatego, że ma słuchać rozkazu, ale doświadczenie go nauczyło tego, aby tak postępować. Rousseau zabrania także jeszcze w tym okresie jakiejkolwiek nauki - jeśli już to ma ona wymiar praktyczny i związany z naturą.
Od 12 roku życia przewiduje dopiero dla chłopców systematyczna naukę wiedzy użytecznej. Zadaniem wychowawcy będzie rozwijanie zainteresowań wychowanka poprzez zwracanie uwagi na rzeczy i zjawiska bliskie, konkretne i ciekawe. Wiedza, jaką zdobywa dziecko powinna być zgodna z jego zainteresowaniami i możliwościami intelektualnymi. Nie może być ona ani abstrakcyjna, ani też obojętna. Rousseau uważa, że uczenie jest najskuteczniejsze wtedy, gdy dziecko występuje w roli badacza, uczy się przez działanie. Uważał on także, że każdy chłopiec powinien opanować materiał całej szkoły elementarnej i średniej oraz zapoznać się z potrzebami życia i sposobu ich zaspokajania.
Wiek młodzieńczy to przede wszystkim wychowanie moralne, które poprzez obserwację i doświadczenie miało przekształcać młodego człowieka w kochająca i czującą istotę, pełną miłości, szacunku, przyjaźni i wdzięczności dla innych.
Wychowanie zgodne z naturą powinno dotyczyć również kobiet i dlatego musi być ono inne niż chłopców. Istotą kobiety jest wdzięk, a jej główną rolą społeczną rola żony i matki. Kobiety należy uczyć jasnego myślenia i poprawnego formułowania sądów.
Całą swoją koncepcję wychowania z nowymi nurtami pedagogicznymi Jan Jakub Rousseau przedstawił w głośnym dziele „Emil czyli wychowanie”, za które wówczas został potępiony przez czynniki kościelne. Książka owa dużą role odegrała w rozwoju pedagogiki, ponieważ jej autor przedstawił w sposób całościowy i sugestywny takie postulaty pedagogiczne jak:
gruntowne poznanie specyfiki zmieniającej się psychiki dziecka,
wyrażania miłości, szacunku dla jego osobowości,
zagwarantowanie dziecku swobody działania wedle zainteresowań i skłonności,
uznanie samodzielności działania i pracy dziecka za najważniejszy środek wychowania,
oraz ścisłego podporządkowania procesu wychowania etapom naturalnego rozwoju dziecka.
Te i inne zasługi, jakie poczynił Rousseau w rozwoju myśli pedagogicznej pozwoliły na otworzenie drogi i dały początek nowym kierunkom pedagogicznym w następnych stuleciach takich jak pedagogika psychologiczna, pedagogika filozoficzna. Jak dużo mówią nam poniższe słowa Rousseau zapisane w „Emilu” i o których należało by zawsze pamiętać „Ponieważ w porządku naturalnym wszyscy ludzie są równi, powszechnym ich powołaniem jest stan człowieczeństwa”. Dlatego też każdy z nas powinien pamiętać by być przede wszystkim człowiekiem, a droga, jaką podąża jest treścią, która się ciągle uzupełnia. Rousseau nie na próżno zwracał uwagę i pragnął nam przekazać swoje doświadczenia życiowe, myśli, poglądy, które mogły się stać bazą wyjściową do rozbudowania niektórych nauk pedagogicznych. Jak ważną rolę odgrywa w wychowaniu wychowawca, nauczyciel podkreślał już wówczas - mówiąc o nie nagannej opinii jaką powinien mieć wychowawca. Każdy pedagog, nauczyciel czy też wychowawca powinien także pamiętać, że często trzeba nauczyć ludzi młodych żyć i starć się być wiernym słowom Rousseau „Żyć - to zawód, którego chcę ich nauczyć”.
Bibliografia:
1. Stanisław Kot - Historia wychowania, Wydawnictwo Żak, Warszawa
(tom II - 10 - 25).
2. Stefan Wołoszyn - Źródła do dziejów wychowania i myśli
pedagogicznej, Kielce, 1995, (tom I -450-483).
3. Józef Krasuski - Historia wychowania, Warszawa, 1989, (83 - 85).
4. Jan Kurdybacha - Historia wychowania, PWN Warszawa, 1967.
5. Zbigniew Marciniak - Zarys historii wychowania, PWN Warszawa, 1978,
(63 - 64).
6. pod red. Jana Hellwinga - Historia wychowania, Poznań, 1994, (57 - 58).
7. Jan Jakub Rousseau - Emil czyli o wychowaniu, Wrocław, 1995.