Wprowadzenie do starożytnego Egiptu
Narodziny pierwszych cywilizacji nieodzownie wiążą się z obecnością wielkich rzek. Były one źródłem życiodajnej wody, a ich cykliczne wylewy nanosząc osady z gór i muł rzeczny użyźniały ziemię nad ich brzegami. Dlatego też Sumeryjczycy (Mezopotamia) swoje państwa-miasta wznieśli pomiędzy Tygrysem i Eufratem. Ludy które osiadły w Indiach (dzisiejszy Pakistan) wybrały nizinę Indusu, w Chinach wszystko zaczęło się nad Rzeką Żółtą, a starożytny Egipt, powtarzając za Herodotem „jest darem Nilu”. Myśl tego wielkiego greckiego historyka i podróżnika znajduje potwierdzenie w życiu codziennym ówczesnych Egipcjan. Rzeka wraz z jej cyklicznymi wylewami, rezultatem deszczy monsunowych na płaskowyżu etiopskim, wyznaczała rytm dnia, a nawet całego roku. Gdy okres plonów kończył się robotnicy wracali do pracy przy budowie piramid, tą dla odmiany przerywano gdy ręce potrzebne były na polach uprawnych. Naturalny system nawadniania pól, wsparty systemem irygacji wymyślonym przez Egipcjan, dawał obfite plony, a co za tym idzie pomagał im przeżyć następny rok, aż do kolejnych wylewów. Pamiętajmy także o surowym klimacie tych skąpanych w piasku i blasku słońca terenach - Nil był więc także źródłem życiodajnej wody
Określenie „dar Nilu” odnieść możemy także do szeroko pojętej kultury starożytnego Egiptu. Położenie geograficzne tej fascynującej cywilizacji miało ogromny wpływ na kształtowanie się bardzo skomplikowanej i niejednolitej, politeistycznej religii. „Wśród rozmaitych, często sprzecznych koncepcji tworzonych w różnych ośrodkach religijnych trzy wysunęły się na pierwszy plan. Były to kosmogonie powstałe w Heliopolis, Hermopolis i Memfis”. W nich jednak istnieją różne wersje wydarzeń, które miały mieć miejsce na początku stworzenia. Starożytni Egipcjanie wierzyli, że świat wynurzył się z wód praoceanu Nun (dla Heliopolis będącego męskim aspektem chaosu) pod postacią prapagórka. Choć jest on elementem wspólnym wszystkich koncepcji, dla niektórych jest to postać, którą przybiera bóg Atum, dla innych fundament świata na którym dzieło stworzenia prowadzi rozrastający się panteon bóstw. Według kosmogonii hermopolitańskiej na owym pagórku miał się znajdować kwiat lotosu, który zapłodniony przez cztery byki otworzył się i spomiędzy jego płatków wyłoniło się słońce. Choć podstawowe kosmogonie egipskie wydają się być skomplikowane i niezrozumiałe, to jednak w prosty sposób powiązać je można z corocznymi wylewami Nilu. Kiedy wody w rzece opadały, wszędzie dookoła wynurzały się małe wysepki, na których bardzo szybko rodziło się nowe życie - bujna roślinność.
Dla Egipcjan Nil był także bardzo ważnym szlakiem handlowo - transportowym, tak więc barkę albo łódź wprowadzili także do świata wierzeń, świata swoich bogów. Na ten przykład Re, „Bóg słoneczny płynął w dzień przez firmament w swojej barce mandżet, a po zachodzie kontynuował podróż w świecie podziemnym w nocnej barce mesketet”. W świątyniach poświęconych bogom solarnym, posąg stał w świętej barce, a w procesjach podczas świąt używano symbolicznych łodzi, w których niesiono to uosobienie boga.
Re jest przy okazji świetnym przykładem wpływu klimatu na religię. Najważniejszy z pośród bogów, bez względu na zmiany na przestrzeni wieków, był zawsze bogiem solarnym, jako Re, jedyny bóg Aton, czy też tebański Amon. Wyniknąć to mogło z siły jaką Egipcjanie widzieli w słońcu, które zarówno dawało życie jak i je odbierało, pomagało roślinom dojrzewać, ale także je paliło.
Kolejnym elementem wierzeń, dla którego podstawą była cykliczność wylewów Nilu był motyw przemijania. Wiara w to że wszystko co umiera, odrodzi się z powrotem, tak jak roślinność nad rzeką, która co roku budzi się znowu do życia. To stykanie się z przemijaniem zaowocowało także przekonaniem, że życie doczesne jest tak naprawdę nieważne i jak wszystko kiedyś się skończy. Za to uczynki człowieka zostaną osądzone po śmierci i tylko dobrzy ludzie dostąpią życia wiecznego. Sztuka starożytnego Egiptu jest silnie związana z religijnością, a szczególnie wiarą w życie pozagrobowe. Mówi się nawet, że „sztuka egipska jest tworzona z powodu śmierci i w odniesieniu do niej”. Choć takie stwierdzenie mogłoby się wydawać przesadą, nie można zaprzeczyć, że większość dorobku artystycznego tej cywilizacji jest silnie związana ze sferą śmierci. Zaczynając od piramid, przez świątynie grobowe, aż po malowidła ścienne i figurki uszebti, wszystko to miało zapewnić zmarłemu dobre życie w zaświatach.
Fauna i flora, zwierzęta i rośliny, to jedna z rzeczy bardzo charakterystycznych dla danego klimatu. Natura stała się też źródłem inspiracji dla twórczości ornamentalnej, architektonicznej, a także malarskiej starożytnych artystów. W kapitelach egipskich widzimy stylizowane papirusy, kwiaty lotosu, liście palm. Sale hipostylowe (hypostylowe) w świątyniach można nazwać „zastygłym rajem”. Zgodnie z wierzeniami raj był dla Egipcjan rozległym ogrodem do którego przechodzono przez pole trzcin, którego symbolem są sale pełne kolumn stylizowanych na wiązki trzcin lub papirusu. Dla podkreślenia symboliki sufity świątyń często malowano na wzór gwieździstego nieba. Także zwierzęta znane ówczesnym Egipcjanom z obserwacji natury znalazły dla siebie miejsce w religii i sztuce. Bogowie przedstawiani byli jako hybrydy (pół ludzie, pół zwierzęta) lub zoomorficzne symbole. Solarny bóg Re z dyskiem słonecznym i głową sokoła, bogini Hathor, która pod postacią boskiej krowy karmiła króla (faraona). Ciekawym przypadkiem jest też Anubis, który prowadził zmarłych na sąd przed Ozyrysem, a przedstawiano go pod postacią zwierzęcia będącego kompilacją pustynnego psa, wilka i szakala. Czasami te same zwierzęta pomagały w przedstawieniu różnych bogów, a w rozróżnieniu ich pomagają nam dodatkowe atrybuty. Przykładem może być Horus i Re. Oboje przedstawiani z głową sokoła (Horus także jako postać sokoła). Re musi mieć jednak dysk słoneczny i często siedzi we wspomnianej już przeze mnie łodzi, natomiast Horus nosi strój i koronę królewską. Wynika to z przekonania o boskim pochodzeniu faraonów - Horusa uważano za przodka wszystkich królów egipskich, dlatego też każdy z nich miał dodatkowo tzw. imię horusowe. Pod postacią zwierząt (głownie lwa i byka) przedstawiano także władców, czego przykładem będą liczne palety mówiące o zwycięstwie króla nad wrogiem.
Od Nilu zaczyna się także cała historia cywilizacji starożytnego Egiptu. Badania antropologiczne dają nam podstawy by sądzić, że ludność zamieszkująca wówczas brzegi Nilu była zróżnicowana etnicznie. Im dalej na północ, w stronę Delty, dominował typ śródziemnomorski, zbliżony do ludności zachodnioazjatyckiej. Natomiast negroidalne typy czaszek spotyka się szczególnie w południowych rejonach, a więc na terenie Górnego Egiptu. Można więc przypuszczać, że najstarsza ludność tworząca tą cywilizację przybyła w poszukiwaniu miejsca do osiedlenia się z głębi Afryki.
Wraz z intensywnym rozwojem rolnictwa ok. 5000 lat p.n.e., po wynalezieniu systemów irygacji basenowej (tworzono rezerwy wody potrzebne do upraw), powoli następuje rozwój osad i wiosek. W nich natomiast dochodzi do podziału pracy i obowiązków, a obok rolników pojawiają się rzemieślnicy i handlarze. Wioski prawdopodobnie łączyły się w miarę rozrostu. Możliwe, że małe grupy ludzi dążyły do kontaktu z większymi osadami, z którymi nawiązywały wymianę handlową. Z czasem w obrębie tych społeczności dochodzi do wyodrębnienia się klas. Powstaje drabina społeczna.
Łączenie się osad i miast w większe organizmy społeczne prowadzi do wykształcenia dwóch rywalizujących ze sobą jednostek terytorialnych. Na północy, terenach obejmujących Deltę Nilu, powstaje Dolny Egipt, gdzie król nosi tzw. czerwoną koronę, czyli tiarę o wysokiej tylnej części udekorowana spiralną wypustką. Tereny zaś znajdujące się na południu, od pierwszej katarakty aż do terenów dzisiejszego Kairu, nazywamy dziś Górnym Egiptem, którego władca nosił tzw. koronę białą, czyli wysoką zwężająca się u góry. Około 3100 r. p.n.e. doszło do zjednoczenia tych dwóch państw. Jeżeli wierzyć przedstawieniom znajdującym się na Palecie Narmera, stało się to podczas walk i podbojów. Wtedy to władca Górnego Egiptu - Narmer (utożsamiany z Menesem) zajął tereny Delty.
Okres poprzedzający zjednoczenie nazywamy dziś Okresem Predynastycznym lub Przeddynastycznym, natomiast panowanie Narmera otwiera w historii Okres Archaiczny (3100 - 2686 r. p.n.e.) i rządy pierwszej dynastii. Jest to okres wzrostu znaczenia Egiptu w całym regionie a także początek budowania gospodarczej oraz politycznej potęgi państwa. W sztuce wykształcają się pierwsze zasady kanonu egipskiego, które będą rozwijać się i określać jej kształt na przestrzeni następnych stuleci. Wtedy też powstają pierwsze grobowce możnych w postaci mastab otoczonych kaplicami w Sakkarze i Abydos.
Kiedy władzę przejmuje III dynastia i jej pierwszy władca Dżeser (Dżoser) cywilizacja Starożytnego Egiptu wchodzi w Okres Starego Państwa. Datowany na lata 2686 - 2181 p.n.e. przez licznych historyków uznany za czas szczytowego rozwoju. Wielu zdolnych monarchów utworzyło wówczas świetnie zorganizowany, zcentralizowany rząd. Na zlecenie faraona Dżosera powstała pierwsza piramida schodkowa wraz z całym kompleksem świątynno - grobowym w Sakkarze. Jej twórca - Imhotep - był pierwszym znanym architektem w historii starożytnego Egiptu, czczonym jako syn boga Ptaha. Dostąpił on przywileju należnego tylko faraonom: otrzymał zgodę na wybudowanie własnej świątyni grobowej. Warto zwrócić uwagę na pozycję społeczną artystów. Byli rzemieślnikami, choć cenieni wyżej niż chłopi, zajmowali więc jedną z najniższych pozycji społecznych, jako ci, którzy utrzymują się z pracy rąk. Wyjątkiem byli właśnie architekci oraz budowniczowie świątyń i piramid - ci, od których zależało zabezpieczenie pośmiertnego życia faraonów.
Na Północ od Sakkary, w Gizie powstała grupa piramid królów czwartej dynastii: Cheopsa (Chufu), Chefrena (Chaefre) i Mykerinosa (Menkaure). Za ich panowania obserwujemy rozwój wszystkich dziedzin życia. Karawany z Sudanu i Nubii przywoziły bydło oraz surowce naturalne, w tym złoto i miedź. Na Synaju wydobywano minerały oraz utrzymywano flotę pływającą na wybrzeża Sudanu po drewno cedrowe. Centralnie zarządzano także handlem, kontrolując wszystkie szlaki i rynki zbytu. W Starym Państwie faraon sprawował najwyższą władzę i brał aktywny udział we wszystkich sprawach państwowych (od zatrudniania robotników po ekspedycje badawcze). Taki ogrom obowiązków i spraw przerastał nawet boskiego faraona. Z kręgu swojej rodziny monarcha wybierał więc urzędników wysokiego szczebla takich jak: sędziowie, kapłani, dowódcy wojskowi, czy nomarchowie. Urzędy te stały się dziedziczne, a członkowie rodu królewskiego w bogatym i rozległym Egipcie piątej dynastii zaczęli tworzyć warstwę uprzywilejowaną (szlachtę). W ten sposób lokalni magnaci rośli w siłę, a ich coraz to większe bogactwo i wpływy osłabiały władzę centralną. I tak pod koniec panowania VI dynastii nomarchowie uniezależnili się całkowicie, doprowadzając w ten sposób do upadku monarchii. Na domiar złego Egipt zostaje ofiarą najazdu asjatów.
Ten czas anarchii, rozlewu krwi i rozkładu struktury społecznej i państwowej w Egipcie nazywamy Pierwszym Okresem Przejściowym. Datujemy go na lata 2181 - 2133 p.n.e. W sztuce można zaobserwować wówczas rozwój twórczości prowincjonalnej i wzrost roli kultów regionalnych. Mniej więcej w tym czasie pojawia się kolumna protodorycka, a w Beni Hassan zachowały się z tego okresu skalne grobowce dowódców nomów. Z czasem na terenie rozproszonego Egiptu zaczynały się tworzyć strefy wpływów poszczególnych rodów, co doprowadziło do wojny domowej. Zwycięstwo odnieśli Tebańczycy z rodem Mentuhotep na czele i znów pod berłem władców Górnego Egiptu dochodzi do ponownego zjednoczenia.
Tak rozpoczyna się okres zwany Średnim Państwem (lata 2133 - 1670 p.n.e.), z którym należy kojarzyć postać Mentuhotepa II. To on ostatecznie rozprawił się z anarchią wewnątrz państwa, także z asjatami plądrującymi kraj i zjednoczył ponownie Egipt ok. 2060 r. p.n.e. Okres Średniego Państwa okazał się jednym z najznakomitszych okresów pokoju i dobrobytu w starożytnym Egipcie. Za panowania XI i XII dynastii nadal rośnie znaczenie bogów lokalnych, a co za tym idzie, powstają nowe ośrodki religijne. Na wyspie Elefantynie kult boga Chnum, w Hermopolis pojawia się Amon, a w Koptos czczą boga Mima. W tym okresie, zwanym w niektórych źródłach tebańskim, nastąpiło odrodzenie architektury (innowacje w traktowaniu przestrzeni grobowej i sakralnej), literatury (okres klasyczny, a w nim tzw. bajki i nauki) i sztuki (zwłaszcza złotnictwa i technik jubilerskich). Egipt był w owym czasie imperium, którego wpływy polityczne i kulturowe sięgały do Nubii i Kusz na południu, na wschodzie zaś ogarniały wybrzeże Morza Śródziemnego - po Liban, Palestynę i Syrię. Docierały nawet do Krety, Wysp Egejskich i Grecji. Dostatek i wysoka jakość życia ówczesnych Egipcjan sprawiły, że każdy chciał sobie zapewnić w zaświatach życie na równie wysokim albo i wyższym poziomie. Owocem tego były tysiące pielgrzymek rocznie do świątyni Ozyrysa w świętym mieście Abydos w celu złożenia ofiary i oddania czci słynnemu królowi świata zmarłych. W Okresie Średniego Państwa kult Ozyrysa był wyjątkowo popularny, tak jak i stawianie steli grobowych w świętym Abydos. Pod koniec panowania XII dynastii prowincje (lub nomy) znów wypowiadają królowi posłuszeństwo i dążą do niezależności. Ten niespokojny dla Egiptu czas wykorzystali Hyksosi (egip. hekau - hasut to książęta z zagranicy), którzy najechali na Egipt. Konno i na nieznanych tu dotąd rydwanach przejechali Synaj i stworzyli twierdzę Awaris we wschodniej części Delty. Następnie ruszyli dalej wzdłuż Nilu, grabiąc i podbijając imperium egipskie.
Choć władcy XIII dynastii utrzymywali jeszcze pozory jedności, upadek Średniego Państwa datujemy na ok. 1786 r. p.n.e., czyli koniec panowania XII dynastii. Panowanie Hyksosów, których władcy tworzyli XV, XVI i w pewnym sensie XVII dynastię, a tym samym Drugi Okres Przejściowy to lata 1670 - 1567 p.n.e. Jest to najcięższy z momentów w historii Starożytnego Egiptu. Czas upadku kultury, ogromnych zniszczeń w wielkich egipskich miastach, których wielkości możemy się jedynie domyślać. Nie zachowały się z tamtego okresu prawie wcale źródła ani informacje. Jedynie składane przez późniejszych faraonów pisemne deklaracje „odbudowy tego, co zostało zniszczone” i „scalenia rozbitych części” dają nam mgliste pojęcie o rozmiarach tragedii. Jedyne co Hyksosi „dali” narodowi egipskiemu to jazda konna i rydwany, oraz rozwój obróbki brązu. Wyżej wspomniałam że XVII dynastia tylko w pewnym sensie była dynastią tzw. Wielkich Hyksosów. Tworzyli ją przede wszystkim książęta tebańscy, będący jednak wasalami najeźdźcy. Na szczęście Ahmes, ostatni z władców - wasali tej dynastii uniezależnił się wypowiadając wojnę znienawidzonemu okupantowi.
Hyksosi zostali pokonani i raz na zawsze wypędzeni z Egiptu, a Amazis (egip. Ahmes) jako założyciel Nowego Państwa (lata 1567 - 1079 p.n.e.) wciągnięty w poczet królów XVIII dynastii. Doświadczenia lat okupacji hyksoskiej i dążenie do zabezpieczenia kraju już wolnego zrodziły ducha ekspansji militarnej, charakterystycznego dla okresu Nowego Państwa. Państwo rządzone przez potomków Horusa stało się potęgą świata starożytnego. Podboje za panowania Totmesa III doprowadziły do rozciągnięcia władzy Egiptu nad Syrią, północną Mezopotamią, a także Nubią i Libią. Bogactwa z podbitych terenów płynęły do Teb (Luksor), które w owym czasie kwitły. To jest właśnie czas budowy najbardziej niezwykłych egipskich grobowców i świątyń (Teby, Karnak, Luksor, Dolina Królów itd.). Szczęście miał architekt Amenhotep (syn Hapu), że urodził się w takim czasie. Cieszył się do tego wielkim szacunkiem w oczach pana i jako drugi w historii architekt został obdarowany, jeszcze za życia, przywilejem jakim jest możliwość wybudowania sobie świątyni grobowej. Choć duch epoki wiązał się z bogactwem i dobrobytem, narastała jednak krytyka boga Amona i materializmu kapłanów. Myślenie to popierały także wyższe warstwy społeczeństwa i w takiej właśnie atmosferze dorastał młody Amenhotep IV (gr. Amenophis IV). Na tronie zasiadł on ok. 1379 r. p.n.e. a po czterech latach panowania zmienił imię na Echnaton czyli Blask Atona. W międzyczasie wystąpił przeciwko kapłanom i nakazał zniszczenie wizerunków i świątyń Amona. Wprowadził kult jednego i jedynego boga Atona, który przedstawiany był jako tarcza słoneczna. Zbudował nową stolicę Achetaton (Horyzont Atona, dzisiejsze El-Amarna). Za jego panowania rewolucję przeżyła także sztuka, której był propagatorem i miłośnikiem. Odejście od kanonu, zwrot ku naturze i niedoskonałościom, a także sceny rodzinne, intymne itd.. To wszystko to owoc panowania Amenhotepa IV - Echnatona. Te niesamowicie rewolucyjne pomysły, idee, które wprowadził, okazały się jednak zbyt odbiegające od kultury i ideologii Egipcjan. Gdy umiera, a z nim jego brat, na tronie zasiada młodziutki Tutanchamon, który porzuca El-Amarnę by wrócić do Memfis i Teb. Nawet kapłani Amona odzyskali swoje wpływy. Wszystko wracało do normy, a kolejni władcy XIX już dynastii kontynuowali program odnowy państwa, po reorganizacji za Echnatona, zaczęty przez Horemheba. Wszyscy królowie - wojownicy tej dynastii obok chronienia kraju przed najazdami i umacniania go na arenie międzynarodowej prześcigali się w realizacjach architektonicznych i artystycznych. Przebudowywana wciąż świątynia Amona była coraz to piękniejsza, a każdy kolejny władca wykorzystywał w tym celu wcześniej już użyty materiał. Taki los podzieliły między innymi Świątynie Słońca Echnatona, z której tysiące zdobionych bloków piaskowca zakopano albo wmurowano w nowe posady.
Ostatnim z wielkich faraonów był Ramzes III. Jego autorytet słabł, a władzę z wolna przejmowali kapłani Amona, którzy z czasem zaczęli się uważać za władców państwa. Pod koniec panowania XX dynastii, tj. ok. 1070 r. p.n.e., ostatecznie obalili dynastię rozpoczynając krótki okres swojego panowania. Egipt stał się państwem boga Amona. Choć teoretycznie Egipt był wtedy zjednoczonym państwem, jednak w rzeczywistości panowała całkowita anarchia, a rząd był synonimem korupcji. Kraj okupowali do tego kolejni najeźdźcy.
Był to cios ostateczny dla cywilizacji starożytnego Egiptu, która już nigdy nie powróciła do dawnej świetności. W 950 r. p.n.e. kończy się panowanie kapłanów Amona a zaczyna czas dynastii libijskich dowódców i tzw. Okres Późny. Przez lata zmieniali się władcy, pojawiali się nowi najeźdźcy. Niektórzy czuli się nawet związani z kulturą Egiptu, jak na przykład dowódca wojskowy Pianchi z królestwa Kusz, albo Psametyk I z Sais, który chciał wskrzesić imperium starożytnego Egiptu. Kiedy po kolejnej inwazji i zniewoleniu, tym razem przez Kambyzesa II, który zamienił kraj znad Nilu w prowincję podległą Persji, do Egiptu wkroczył z armią Aleksander Wielki, powitano go jako wyzwoliciela. I tak w 332 r. p.n.e. zaczyna się Okres Grecki i rządy Ptolemeuszów, ale to już inna historia.
Choć we wcześniejszych akapitach wspomniałam już o kilku aspektach mitologii egipskiej, jest to temat który należałoby rozszerzyć. Monoteizm w Egipcie był dużo bardziej rozbudowany, a tym samym skomplikowany dla nas dzisiaj, niż mitologia Greków czy Rzymian.
Wśród wielu, często sprzecznych wierzeń na temat powstania świata szczególnie wybiły się trzy kosmogonie: z Heliopolis, Hermopolis i Memfis. W Heliopolis wierzono, że z wód praoceanu Nun (będącego pierwotnym chaosem) wynurzył się prapagórek, lub pod postacią tego pagórka - bóg Atum. Miał on się dopuścić samogwałtu i wypluć boga Szu i boginię Tefnut. Tych dwoje dało początek rozrastającemu się panteonowi bóstw (już za sprawą normalnych narodzin), na którego czele stał bóg Atum (egip. Pan wszechrzeczy). Szu po narodzinach rozdzielił niebo (Nut) i ziemię (Geb), oraz wypełnił życiem przestrzeń między nimi. Jest to najstarszy z wielkich systemów kosmogonicznych. Odpowiedzią na tą wizję był, bunt Hermopolis przeciwko dominacji Heliopolis w okresie predynastycznym. Wtedy też powstała ich własna historia stworzenia świata. Hermopolitańskim bogiem-stwórcą był Thot, który za pomocą swoich słów stworzył ogdoadę - zgromadzenie ośmiu bogów. Na pierwotnym pagórku (zwanym w tym regionie tatenen (egip. Ziemia Wynurzona) złożyli oni jajo, z którego wyłoniło się słońce i wzniosło na nieboskłon. Mówi się także o Wielkim Gęgaczu, który wykluł się z owego jaja a następnie swym pierwszym odgłosem przerwał ciszę we wszechświecie. Jeszcze inna wersja hermopolitańskiego powstania świata opisuje wynurzenie się prapagórka z wody, na którym znajdował się kwiat lotosu. Ów kwiat, zapłodniony przez cztery byki, otworzył się a spomiędzy jego płatków wyłoniło się słońce. Jedyną w swoim rodzaju jest kosmogonia memficka, tak różna od wszystkich innych. Jej założenia sięgają początków Starego Państwa. Według tamtejszych wierzeń powstanie świata wiąże się ze słowem, ideą i głównym bogiem czczonym w Memfis. Tak więc pierwszy z bogów - Ptah - wymyślił mocą swego umysłu świat jako ideę, a następnie stworzył go za pomocą słowa. Następnie stworzył Ka jako podpory życia i w końcu „wyłonił miasta i założył nomy”. I w tym zamyśle jest miejsce na panteon bóstw towarzyszących głównemu bogowi-stwórcy. Są oni jednak tylko hipostazami, czy może dokładniej - częściami jego bytu. Ptah powoływał ich do życia za pomocą idei wyrażonej słowem i dawał im moc twórczą, tak więc ich słowa dały początek wszystkim elementom świata. Zgodnie z tym postrzeganiem bogów, Horus stanowił jego inteligencję, Thot jest natomiast boską formą jego woli, narzędziem tworzenia.
Ważną kwestią w wierzeniach starożytnych Egipcjan jest człowiek a dokładniej jego części składowe: Ren, Szu - It, Ka, Ba, Sah oraz Ach. Ren to imię, które umożliwia wezwanie zmarłego po śmierci, na sąd przed Ozyrysem. Bardzo ważne było by zmarły usłyszał wołanie, dlatego też tak dokładnie zabezpieczano uszy przy mumifikacji. Szu - It to cień człowieka, który rodzi się dzięki słońcu, jest dowodem życia i zapewnia ludziom ochronę. Z takiego zamysłu między innymi pochodzi zwyczaj wachlowania faraona papirusem - zapewnianie mu jego cienia. Najcięższa do zdefiniowania jest cząstka Ka. Można powiedzieć, że nosi ona w sobie naturę człowieka, jest duchowym sobowtórem. Jest siłą witalną, siłą prokreacji. Po śmierci Ka oddziela się od ciała, aby pozostać z nim w kontakcie jako byt oddzielony. Odpowiednikiem duszy (obecnej w historii filozofii europejskiej) jest w wierzeniach starożytnych Egipcjan cząstka Ba. Jest ona elementem mobilnym, może funkcjonować na dwóch równoległych światach, uwalniać się podczas snu i wracać gdy człowiek budzi się. Materialnej powłoce człowieka, jego ciału Egipcjanie nadali nazwę Sach, natomiast obecnej w nim cząstce boskiej, świetlistej materii - Ach. Jest ona nadprzyrodzoną siłą duchową.
Elementem wspólnym wierzeń w różnych ośrodkach jest więc prapagórek w wodach praoceanu, od którego zaczyna się w pewnym sensie stworzenie świata. Bazowano też na tych samych bogach, przypisując im jednak zupełnie inne role i często zmieniano historię ich narodzin. Trzeba więc przy interpretacji przedstawień pamiętać o regionalnych odmiennościach. W historii sztuki przyjęto jednak podstawową charakterystykę najważniejszych bóstw, która może być bazą do dokładniejszego rozpoznania.
Zacząć należy od najważniejszego spośród bogów - solarnego boga Re. Jako ubóstwione słońce był strażnikiem ładu we wszechświecie. Jak już napisałam wcześniej „płynął w dzień przez firmament w swojej barce mandżet, a po zachodzie kontynuował podróż w świecie podziemnym w nocnej barce mesketet”. Często przedstawiano go w łodzi, jako człowiek z głową sokoła (lub jako sokół), zawsze z dyskiem słonecznym (owiniętym kobrą) umieszczonym na głowie. Jego odpowiednikami w późniejszych okresach był Amon. Ubrany w tunikę o pierzastym wzorze i czapkę z dwoma długimi piórami sokoła. Przedstawiany jako człowiek z czerwoną lub niebieską skórą, czasem jako baran - symbol płodności - lub gęś nilowa, a także jako tzw. Kriosfinks o ciele lwa i głowie barana. Atrybutami przypisywanymi Amonowi są też berło, tron i bicz Niechacha. W czasach panowania Echnatona najważniejszym bogiem (i jedynym), a przy tym także ubóstwionym słońcem był Aton. W sztukach pięknych przedstawiany był początkowo jako człowiek z głową sokoła i dyskiem słonecznym. Ten typ ikonograficzny szybko zastąpił zupełnie nowy: dysk słoneczny z przedstawioną frontalnie kobrą, z którego ukośnie rozchodzą się promienie zakończone ludzkimi dłońmi.
Patron Hermopolis i wedle kosmogonii najważniejszy z bogów - stwórca, w ogólnej mitologii był patronem księżyca i zapewniał jego ochronę. Thot (czy też Tot) był także sekretarzem sądu nad zmarłymi, ze względu na jego wręcz przysłowiową dla Egipcjan mądrość. Najczęściej przedstawiany pod postacią pawiana albo ibisa. Także jako człowiek z głową któregoś z tych świętych zwierząt. Memfickiego boga-stwórcę jakim był Ptah, przedstawiano zawsze w ludzkiej postaci, jako mężczyznę o łysej czaszce, spowitego w długie szaty (przypominał przez to mumię). Ze względu na jego funkcję - był przełożonym i patronem rzemieślników i artystów - przedstawiany był w charakterystycznym czepcu noszonym przez rzemieślników. Patronem faraonów, a tym samym ich dalekim przodkiem był w wierzeniach Horus. W wyobrażeniach Egipcjan jest on człowiekiem z głową sokoła lub sokołem, a do tego nosi strój i koronę królewską. Wynika to właśnie z przekonania o boskim pochodzeniu faraonów o czym wspominałam na początku referatu. Z narodzinami Horusa wiąże się historia jego rodziców - Ozyrysa i Izydy - oraz podstępnego Seta. Według mitologicznej tradycji był najstarszym synem Geba i Nut, także pierwszym władcą delty Nilu a nawet całego Egiptu. Jego owocne i dobre rządy obudziły zazdrość jego brata Seta, który postanowił go zabić. Wraz z 72 spiskowcami, za pomocą podstępu, zamknął go w drewnianym sarkofagu i wrzucił do Nilu. Zrozpaczona Izyda długo szukała męża, aż w końcu znalazła w Byblos, gdzie drewnianą skrzynię z Ozyrysem wykorzystano jako kolumnę. Poprosiła władcę o oddanie jej ciała męża wraz z trumną i udała się z nim na odludzie, gdzie w samotności opłakiwała go. Podstępny Set wykradł jednak ciało i poćwiartował je na 14 części, które rozrzucił po Egipcie. Izyda znów wyruszyła na poszukiwanie, odnalazła jednak tylko 13 z 14 elementów, które Anubis pomógł jej połączyć. Brakowało członka połkniętego przez rybę, którego dorobili z gliny zmieszanej z woskiem i umieścili w odpowiednim miejscu. Uważa się, że właśnie wtedy Anubis dokonał pierwszej mumifikacji. Bogowie wskrzesili Ozyrysa by ten wraz z Izydą spłodził swego następcę - Horusa - który miał także pomścić ojca. Odtąd Ozyrys władał światem podziemnym i został głównym sędzią zmarłych (polegał on na ważeniu serca zmarłego i jego uczynków). Ozyrys zgodnie z ikonografią przedstawiany pod postacią człowieka o zielonej skórze z białą koroną, lub koroną zbliżoną w swym kształcie do korony Egiptu, ale złożoną ze snopków zboża. Bardzo często trzyma w dłoni zakrzywioną laskę i zatknięty na drzewcu stożkowaty przedmiot zwieńczony długimi piórami. Jego żona Izyda została patronką matek. Przypisywano także magię. Przedstawiano ją pod postacią kobiety z wyobrażeniem tronu na głowie - jej hieroglifem oznaczającym „tron” lub „siedzibę”. Podstępnego Seta, będącego wcieleniem zła, przedstawiano jako mężczyznę z czerwonymi oczyma z głową hybrydy powstałej ze zmieszania charta, antylopy oryks i osła.
KONIEC
Bibliografia/ referat napisałam na podstawie źródeł:
Myśliwiec Karol, Starożytny Egipt, [w:] Sztuka świata. Tom 1, wyd. Arkady, 1999r.
Praca zbiorowa, Chronologia sztuki Starożytnego Egiptu, [w:] Sztuka świata. Tom 1, wyd. Arkady, 1999r.
Praca zbiorowa, Sztuka Starożytnego Egiptu, [w:] Historia sztuki. Tom 1. Prehistoria i pierwsze cywilizacje, Biblioteka Gazety Wyborczej, 2010r.
Praca zbiorowa, Starożytny Egipt, [w:] Podróże marzeń. Tom 3. Egipt, Biblioteka Gazety Wyborczej, 2005r.
Rachet Guy, Słownik cywilizacji egipskiej, wyd. Książnica, 2006r. (tu szczególnie: Zarys chronologii, Chronologia dynastii egipskich).
Nomarcha był księciem prowincji (jednego z 24 nomów - odpowiednika polskich województw) wybranym przez faraona i w zakres jego władzy wchodziły zagadnienia administracyjne, prawne, religijne i wojskowe; był także pierwszym kapłanem lokalnego bóstwa.
Rzeczywiście O. Średniego Państwa zaczyna się dopiero po zjednoczeniu Egiptu dokonanym ok. 2060 r. p.n.e. przez Mentuhotepa II.
11