Ptaki, ptaszki, ptaszunie.

1. Perkozy - Podicipediformes. Obejmuje gatunki zamieszkujące stojące wody śródlądowe, rzadziej wolno płynące rzeki (poza sezonem lęgowym niektóre gatunki widuje się na morzu). Występują na całym świecie poza najwyższymi szerokościami geograficznymi; niektóre gatunki szeroko rozpowszechnione, a inne endemiczne (gatunek endemiczny unikalny dla danego miejsca albo regionu, występujący na ograniczonym obszarze, nigdzie indziej niewystępujący naturalnie). Ptaki te charakteryzują się następującymi cechami:

• doskonałe przystosowanie do pływania i nurkowania

• na palcach znajdują się płatkowate rozszerzenia - odpowiednik błony pławnej

• nogi przesunięte ku tyłowi

• ogon szczątkowy

• skrzydła małe (jeden gatunek nielotny)

• brak wyraźnego dymorfizmu płciowego, lecz szata godowa różni się od spoczynkowej

• pisklęta są zagniazdownikami.

2. Pełnopłetwe - Pelecaniformes. Obejmuje gatunki prowadzące wodny tryb życia, zamieszkujące cały świat, (choć niektóre rodziny zamieszkują tylko regiony cieplejsze do strefy podzwrotnikowej). Ptaki te charakteryzują się następującymi cechami:

• cztery palce są spięte pełną błoną pławną

• odżywiają się rybami

• gnieżdżą się kolonijnie

• jaja jednobarwne (poza faetonami) i pokryte kredową powłoką

• pisklęta wykluwają się nagie i ślepe.

3. Brodzące - Ciconiiformes. Obejmuje gatunki kosmopolityczne, wodno-błotne, w większości wędrowne. Występują na całym świecie (z wyjątkiem obszarów podbiegunowych). Są to ptaki zazwyczaj duże, o długiej szyi i nogach przystosowanych do brodzenia. Część gatunków gnieździ się w koloniach, pisklęta są gniazdownikami. Żywią się rybami i niewielkimi kręgowcami. Marabuty są padlinożerne.

4. Blaszkodziobe - Anseriformes. Obejmuje gatunki wodne zamieszkujące wszystkie kontynenty poza Antarktydą. Niektóre gatunki zostały udomowione przez człowieka (kaczka domowa - pochodzi od kaczki krzyżówki, gęś domowa - od gęsi gęgawy, bernikli kanadyjskiej lub gęsi łabędzionosej) i są cenione ze względu na pióra, puch, jaja, mięso. Ptaki te charakteryzują się następującymi cechami:

• gęste i zbite, nieprzemakalne upierzenie z dobrze rozwiniętą warstwą puchową

• dobrze rozwinięty gruczoł kuprowy

• bardzo dobrze pływają, większość gatunków również nurkuje

• otwarte nozdrza

• dziób szeroki, spłaszczony, opatrzony na brzegach blaszkowatymi wyrostkami. Poszukując pożywienia w wodzie, ptaki te przepuszczają wodę między blaszkami, na blaszkach zaś zatrzymują się bezkręgowce i rośliny, które stanowią ich pożywienie. Dziób ten działa więc jak sito.

• skrzydła z reguły dobrze rozwinięte. W locie silne i wytrwałe, ale nie potrafią szybować. Lecąc wydają charakterystyczny świst.

• ogon przeważnie krótki

• nogi zwykle krótkie lub średniej długości; osadzone w tyle tułowia (u kaczek nurkujących - słabo chodzą po ziemi) lub w jego połowie

• trzy przednie palce spięte błoną pławną.

Do rzędu należą następujące rodziny i podrodziny:

• Podrząd: Anhimae

• Rodzina: skrzydłoszpony (Anhimidae)

• Podrząd: Anseres

• Rodzina: kaczkowate (Anatidae)

• Podrodzina: bezpłetwce (Anseranatinae)

• Podrodzina: gęsi (Anserinae)

• Podrodzina: kaczki (Anatinae)

• Rodzina: Paranyrocidae †

5. Drapieżne(szponiaste) - Falconiformes. Obejmuje gatunki drapieżne prowadzące dzienny tryb życia, zamieszkujące cały świat. Wiele gatunków jest kosmopolitycznych. Szponiaste nie są spokrewnione z sowami, lecz tworzą wyraźnie odrębną grupę drapieżników i najbliżej spokrewnione są z blaszkodziobymi i grzebiącymi. Na świecie żyje ok. 290 gatunków ptaków szponiastych, z czego większość (ok. 220) występuje w tropikach. W Europie obserwuje się 38 gatunków lęgowych. Ptaki te charakteryzują się:

• ostrymi, zakrzywionymi szponami

• silnym, haczykowato zagiętym dziobem opatrzonym w tzw. woskówkę

• zróżnicowaną wielkością (rozpiętość skrzydeł od 15 do 130 cm)

• dymorfizmem płciowym (samica zazwyczaj większa od samca)

• przeważnie szarą, brązową lub czarną kolorystyka upierzenia

• pisklęta są gniazdownikami niewłaściwymi, tzn. lęgną się pokryte puchem i z zazwyczaj otwartymi oczami (a nie nagie i ślepe), ale długo przebywają w gnieździe pod opieką rodziców

• jaja w jednym lęgu znoszone w dość dużych odstępach czasu, wysiaduje zazwyczaj samica, samiec dostarcza zaś jej pokarm. Często zdarza się, że pierwsze pisklę, które się wylęgnie, jest częściej karmione, przez co staje się silniejsze i wyrzuca z gniazda pozostałe młode. Ponieważ rodzice nie są w stanie karmić wszystkich, jest to zabezpieczenie przed drapieżnikami: w przypadku utraty pierwszego jaja/pisklęcia pozostają jeszcze inne.

Do rzędu należą następujące rodziny:

Podrząd: jastrzębiowce (Accipitres). Obejmuje gatunki drapieżne, zamieszkujące cały świat. Od przedstawicieli drugiego podrzędu - sokołowców (Falcones) - odróżniają je następujące cechy:

• mają nogi z długimi, ostrymi szponami, którymi uśmiercają swoje ofiary; jedynie sępy, odżywiające się głównie padliną, mają szpony krótsze i bardziej tępe od pozostałych

• otwory nosowe owalne lub szczelinowate, bez wewnętrznych wyrostków

• budują własne gniazda na drzewach, półkach skalnych lub na ziemi

• wymiana lotek odbywa się u nich w innej kolejności niż u sokołowców.

• Rodzina: rybołowy (Pandionidae)

• Rodzina: jastrzębiowate (Accipitridae)

• Rodzina: sekretarze (Sagittariidae)

Podrząd: sokołowce (Falcones). Obejmuje gatunki drapieżne, zamieszkujące cały świat. Od przedstawicieli drugiego podrzędu - jastrzębiowców (Accipitres) - odróżniają je następujące cechy:

• posiadanie tzw. "sokolego zęba", tj. wyrostków po obu stronach górnej części dzioba. Na dolnej części znajdują się odpowiadające im wgłębienia. "Sokoli ząb" pozwala ptakom uśmiercać ofiary poprzez chwyt za kark i zgniatanie kręgów szyjnych.

• otwory nosowe okrągłe, pośrodku z guziczkowatym wyrostkiem

• z reguły nie budują gniazd - jaja składają na półkach skalnych, w dziuplach lub w opuszczonych gniazdach innych ptaków

• wymiana lotek odbywa się u nich w innej kolejności niż u jastrzębiowców.

• Rodzina: sokołowate (Falconidae)

• Podrodzina: karakary (Polyborinae)

• Podrodzina: sokoły (Falconinae)

6. Kuraki(Grzebiące) - Galliformes. Obejmuje gatunki lądowe, grzebiące, zamieszkujące wszystkie strefy klimatyczne, na całym świecie, poza niektórymi wyspami. Ptaki te przypominają z wyglądu kurę, są jednak masywniejsze, mają mocny dziób i spore pazury, co umożliwia im wyszukiwanie pokarmu w glebie. Odżywiają się nasionami, owocami i małymi zwierzętami. W grupie tej obserwuje się znaczny dymorfizm płciowy, samce są większe i barwniejsze. Grzebiące gnieżdżą się na ziemi, pisklęta są zagniazdownikami.

7. Żurawiowe - Gruiformes. Obejmuje gatunki prowadzące naziemny tryb życia, zamieszkujące stepy, pustynie i półpustynie, bagna oraz lasy tropikalne. Wiele występuje jako gatunki reliktowe. Stanowią grupę silnie zróżnicowaną, co powoduje, że niektórzy wyłączają z niej inne rzędy, a ich systematyka bywa powodem kontrowersji.

8. Siewkowe - Charadriiformes. Obejmuje gatunki zamieszkujące otwarte przestrzenie lub morskie brzegi, a w sezonie pozalęgowym często otwarte morze, jedynie nieliczne gatunki spotyka się w lasach. W zależności od gatunków osiadłe lub wędrowne (te ostatnie odbywają najdłuższe sezonowe wędrówki w świecie zwierzęcym). Występują na całym świecie. Ptaki te charakteryzują się następującymi cechami:

• obecność błony pławnej (niekiedy szczątkowej)

• długie, wąskie skrzydła

• gniazdują w koloniach

• większość gatunków preferuje pokarm zwierzęcy.

Do rzędu należą następujące podrzędy:

• Podrząd: Charadrii - siewkowce

• Podrząd: Lari - mewowce

• Podrząd: Alcae - alki

9. Gołębiowe - Columbiformes. Obejmuje gatunki zamieszkujące różnorodne biotopy, występujące na całym świecie poza Arktyką i Antarktyką. Ptaki te charakteryzują się następującymi cechami:

• krępe ciało

• dobrzy lotnicy (poza drontami)

• piją zanurzając dziób i zasysając wodę.

10. Kukułkowate - Cuculiformes. Kukułkowate to ptaki o zróżnicowanej wielkości, długich ogonach i silnych nogach. Preferują środowiska leśne, choć niektóre gatunki żyją na otwartej przestrzeni. Główny pokarm to owady. Wiele gatunków należących do tej rodziny to pasożyty lęgowe. Składają swoje jaja do gniazd innych ptaków. Często pisklęta kukułkowatych po wykluciu wyrzucają z gniazda jaja bądź pisklęta gospodarzy.

11. Sowy - Strigiformes. Obejmuje gatunki drapieżne, które przystosowały się do polowania nocą i o zmroku, choć niektóre gatunki powróciły do dziennego trybu życia. Zamieszkują cały świat, prowadząc zasadniczo osiadły tryb życia, lecz niektóre północne populacje koczują lub stały się wędrowne. Sowy nie są spokrewnione z ptakami drapieżnymi, ale wykazują z nimi konwergencję - tzn. posiadają wiele cech wspólnych, wynikających z podobnego trybu życia. Wśród nich można wymienić: ostre dzioby i szpony, dobry wzrok, zdolność patrzenia stereoskopowego (dwuocznego). Różnice to przede wszystkim nocny tryb życia sów oraz ich doskonały słuch.

12. Lelkowe - Caprimulgiformes. Obejmuje gatunki prowadzące nocny tryb życia, spotykane zarówno w lasach jak i na otwartych przestrzeniach, często w górach. Zamieszkują cały świat poza daleką północą i południem oraz Nową Zelandią. Ptaki te posiadają następujące cechy:

• długość około 20-80 cm

• słaby dziób i nogi

• miękkie pióra w kolorze imitującym otoczenie

• u samców często białe plamy na lotkach i sterówkach

• w okresie godowym silny rozrost niektórych piór u samców

• u niektórych silnie rozwinięty zmysł echolokacji

• niektóre zapadają na okres zimowy w hibernację

• żyją pojedynczo (wyjątek - tłuszczaki, rodzina obejmująca jeden gatunek, które tworzą kolonie)

• gniazdo otwarte, jeśli nie na ziemi, to małe

• składają 1 do 4 jaj w lęgu

• pisklęta wykluwają się z otwartymi oczyma

• odżywiają się owadami (poza tłuszczakami).

13. Krótkonogie( Jerzykowate) - Apodiformes. Obejmuje gatunki zamieszkujące różne biotopy, występujące na całym świecie poza Antarktydą, Australią i Nową Zelandią. Ptaki te charakteryzują się następującymi cechami:

• drobne, 6 do 30 cm długości

• doskonale latają, szybkie i bardzo zwrotne

• bardzo słabe nogi, nie nadające się do chodzenia po ziemi

• długie skrzydła z bardzo długimi lotkami pierwszorzędowymi

• składają 1 do 6 białych jaj w lęgu

• wysiaduje je samica lub oboje rodziców

• gniazdowniki

• młode wykluwają się ślepe i nagie lub pokryte skąpym puchem

• w gnieździe przebywają do momentu nabycia umiejętności latania

• gatunki zamieszkujące strefę międzyzwrotnikową osiadłe, a gniazdujące w wyższych szerokościach geograficznych wędrowne. W klimacie umiarkowanym przebywają krótko.

• mogą zapaść na noc lub kilka dni w stan odrętwienia, dzięki któremu oszczędzają energię

• niektóre posiadają zdolność echolokacji

• odżywiają się owadami lub pokarmem mieszanym.

14. Kraskowe - Coraciiformes. Obejmuje gatunki o zróżnicowanym trybie życia, zamieszkujące cały świat poza rejonami okołobiegunowymi (większość w strefie międzyzwrotnikowej). Kraskowe to rząd niejednorodny. Odżywiają się pokarmem różnorodnym - od mięsożernych po wszystkożerne. Gatunków wyłącznie owadożernych nie ma. Ptaki te posiadają następujące cechy:

• długość od 9 do 140 cm

• zwykle barwne upierzenie

• zróżnicowany kształt dzioba i ciała

• słabo zaznaczony dymorfizm płciowy i wiekowy

• gniazdo w norze, dziupli lub szczelinie

• jaja zazwyczaj białe

• gniazdowniki

• pisklęta ślepe i nagie (rzadko pokryte skąpym puchem)

• oboje rodzice zajmują się potomstwem.

15. Dzięcioły - Pciformes. Obejmuje gatunki leśne, zamieszkujące cały świat poza Australią, Antarktydą, Madagaskarem i mniejszymi wyspami. Ptaki te charakteryzują się następującymi cechami:

• długość od 8 do 60 cm

• masa od 6 do 315 g

• zróżnicowana budowa

• wewnętrzny palec u części rodzin zwrotny, u pozostałych zwrócony w tył

• zazwyczaj brak dymorfizmu płciowego

• monogamiczne

• 2 do 10 jaj w lęgu

• oboje rodzice wysiadują i karmią młode

• zazwyczaj osiadłe, jedynie najbardziej północne populacje wędrują

• gatunki od mięsożernych przez wszystkożerne po roślinożerne.

16. Wróblowe - Passeriformes. Największy rząd ptaków, obejmujący około 5400 gatunków, czyli ponad połowę wszystkich występujących dziś gatunków ptaków. Wiele z nich prowadzi leśny tryb życia. Anatomicznie bardzo do siebie podobne, a drobne różnice (np. w budowie krtani) pozwoliły wyodrębnić dwa podrzędy. Są to zwierzęta o bardzo zróżnicowanej wielkości i trybie życia. Systematyka i stopień pokrewieństwa gatunków wciąż budzi spory. Do rzędu należą 2 podrzędy oraz następujące rodziny i podrodziny:

Podrząd: pierwowróblowce(Suboscines syn. Tyranni)

Podrząd: śpiewające(Oscines syn. Passeri):

• Rodzina: skowronki (Alaudidae). Obejmuje ok. 80-100 gatunków zamieszkujących prawie cały świat (z wyjątkiem Grenlandii i Ameryki Południowej, nie licząc izolowanych osiadłych populacji górniczka w Andach). Występują przede wszystkim na suchych, skąpo zarośniętych terenach stepowych lub na terenach rolniczych. U większości gatunków obie płci ubarwione podobnie - maskująco, zwykle brązowo, niekiedy z czarnymi i białymi plamkami. Jedynie samce kalandry czarnej są całe czarne. Skowronki mają wydłużony tylny pazur. Potrafią szybko biegać i wytrwale latać, niektóre odbywają loty godowe z intensywnym śpiewem. Gniazdują na ziemi. Składają 2-6 jaj, zwykle plamkowanych. Odżywiają się owadami, a poza okresem lęgowym - nasionami. W Polsce występują trzy gatunki lęgowe (skowronek, dzierlatka i lerka) oraz jeden przelotny i zimujący (górniczek). Ponadto do polskiej awifauny zalicza się cztery gatunki zalatujące wyjątkowo (kalandra szara, czarna i białoskrzydła oraz skowrończyk krótkopalcowy).

• Rodzina: jaskółkowate (Hirundinidae). Obejmuje gatunki owadożerne zamieszkujące cały świat poza najwyższymi szerokościami geograficznymi. Ptaki te charakteryzują się następującymi cechami:

• krótki dziób i szeroka paszcza

• długie, ostro zakończone skrzydło

• w przeciwieństwie do jerzykowych są zdolne do chodzenia po ziemi

• na ogół brak dymorfizmu płciowego

• żywią się owadami chwytanymi w locie, stąd wysokość lotu zależy od wilgotności powietrza

• gniazda na skałach, budynkach lub w norach (bardzo rzadko na drzewach), w skład materiału na gniazdo zawsze wchodzi ślina ptaka

• zwykle jeden do dwóch lęgów w roku, w zniesieniu 4 do 6 jaj

• gatunki północne wędrowne, południowe osiadłe.

• Rodzina: pliszkowate (Motacillidae). Obejmuje około 60 gatunków zamieszkujących cały świat. Są to ptaki owadożerne polujące na ziemi. Występują na otwartych przestrzeniach. Gniazdo wiją na ziemi, składają w nim do 6 jaj.

• Rodzina: drozdowate (Turdidae). Ptaki te charakteryzują się następującymi cechami:

• ptaki małej lub średniej wielkości

• upierzenie zmienne, często brązowe lub szare, ale są również gatunki jaskrawo ubarwione

• owadożerne, często zbierają pokarm na ziemi

• wiele z nich charakteryzuje się bogatym śpiewem.

• Rodzina: pokrzewkowate (Sylviidae). Obejmuje około trzystu osiemdziesięciu gatunków ptaków, gniazdujących w większości w Europie i północnej Azji. Są to ptaki podejmujące dalekie wędrówki, zimujące najczęściej w tropikach Afryki i Azji. Są to małe ptaki owadożerne, o skromnym, nierzucającym się w oczy upierzeniu. W większości przypadków obie płcie wyglądają identycznie. Często najpewniejszą cechą charakterystyczną umożliwiającą zidentyfikowanie danego gatunku pokrzewkowatych jest ich śpiew. Systematyka pokrzewkowatych podlegała wielu zmianom, zaliczano tutaj wiele gatunków ptaków, które później umieszczono w innych rodzinach ptaków wróblowych. Prawdopodobnie dalsze badania będą skutkować kolejnymi zmianami w systematyce.

• Rodzina: sikory (Paridae). Są to w większości gatunki o dużej liczebności (przykładowo bogatka jest jednym z najliczniejszych ptaków Polski), nie zagrożone wyginięciem. Jedynie 3 gatunki z rodzaju Parus uznaje się za narażone w przyszłości na utratę liczebności lub wręcz wymarcie. Do polskiej awifauny zalicza się 7 gatunków, wszystkie są objęte ścisłą ochroną gatunkową. Obejmuje gatunki lądowe, nadrzewne, zamieszkujące półkulę północną. Ptaki te charakteryzują się następującymi cechami:

• niewielkie rozmiary (średnia długość ciała: 12-13 cm)

• krótkie skrzydła, ogon stosunkowo długi

• mały, krótki dziób (odżywiają się owadami)

• większość charakteryzuje się kontrastowym, najczęściej czarno-białym, ubarwieniem głowy

• posiadają 10 lotek I rzędu oraz 12 sterówek.

• Rodzina: kowalikowate (Sittidae). Podrodzina: kowaliki (Sittinae). Obejmuje około 25 gatunków małych ptaków. Występują na półkuli północnej, przede wszystkim w lasach, kilka gatunków przystosowało się do życia w środowiskach skalistych. Unikalną cechą kowalikowatych jest ich zdolność do poruszania się po pniach drzew głową w dół. Inne ptaki, często poruszające się po pniach drzew, takie jak dzięcioły i pełzacze, ustawione są zawsze głową do góry. Są ptakami wszystkożernymi, zjadają chętnie owady, orzechy i nasiona. Do rodziny kowalikowatych należą trzy podrodziny: kowaliki, pomurniki i kowaliczki. Zarówno pomurniki jak i kowaliczki są bardzo często wyodrębniane w samodzielne rodziny. Ich nazwy naukowe brzmią wtedy, odpowiednio, Tichodromadidae i Neosittidae.

• Rodzina: dzierzbowate (Laniidae). Obejmuje kilkadziesiąt gatunków ptaków. Występują głównie w Eurazji i Afryce, dwa gatunki spotykane są w Ameryce Północnej. Nie ma żadnych przedstawicieli tej rodziny w Ameryce Południowej i Australii. Dzierzbowate polują na owady, gady i inne drobne kręgowce, w tym ssaki. Ich unikalną cechą jest zwyczaj nabijania swoich ofiar na cierń, lub ostrą gałąź. Takie unieruchomienie ofiary ułatwia jej pokawałkowanie na łatwiejsze do spożycia fragmenty. Ciernie wykorzystywane są również jako spiżarnie, dzierzba może wrócić do tak zmagazynowanego pożywienia w późniejszym terminie. W Polsce gniazdują cztery gatunki dzierzb: gąsiorek, dzierzba czarnoczelna, srokosz i dzierzba rudogłowa.

• Rodzina: krukowate (Corvidae). Obejmuje ok. 114 gatunków o zróżnicowanym trybie życia, zamieszkujących cały świat. Ptaki te charakteryzują się następującymi cechami:

• średnie lub duże

• mocny dziób

• u wielu gatunków duża ilość barwy czarnej w upierzeniu, zwykle z połyskiem; inne barwy to szara, zielona, żółta lub niebieska

• gniazda budowane z gałązek, umieszczone na drzewach lub krzewach, rzadziej w dziuplach

• jeden lęg w roku, wczesną wiosną

• w zniesieniu 2 do 8 jaj, od białawych do bladozielonych, z plamkami.

• Rodzina: szpakowate (Sturnidae). Obejmuje ponad sto gatunków. Dzieli się na dwie podrodziny: szpaki, do której należy ogromna większość gatunków, oraz bąkojady. Są to małe lub średnie ptaki, w większości owadożerne, niektóre szpaki żywią się również owocami. Szpaki to bardzo towarzyskie ptaki, charakteryzujące się zdolnością do naśladowania najróżniejszych odgłosów. Bąkojady są znane z wyjadania pasożytów, żyjących na skórze dużych afrykańskich zwierząt roślinożernych.

• Rodzina: wikłaczowate (Ploceidae). Podrodzina: wróble (Passerinae). Do podrodziny należy ponad czterdzieści gatunków ptaków. Większość z nich to małe ptaki o długości 10-20 cm. Oryginalnie zamieszkiwały Afrykę i południową Eurazję. Gatunki przystosowane do życia pośród ludzi, głównie wróbel zwyczajny skolonizowały wiele osad ludzkich na całym świecie.

• Rodzina: łuszczaki (ziarnojady) (Fringillidae). W skład rodziny wchodzi od 119 do 125 gatunków. Obejmuje gatunki zasiedlające różnorodne środowiska, od lasów po obszary pustynne lub zurbanizowane. Zamieszkują cały świat poza Australią, Oceanią, Madagaskarem i Antarktydą. W Europie gnieździ się około 18 gatunków, a kilka zalatuje. Do polskiej awifauny zalicza się 18 gatunków, z czego 11 to ptaki lęgowe. Do rodziny należą następujące podrodziny, rodzaje i gatunki. Charakteryzują się następującymi cechami:

• odżywiają się nasionami, w okresie lęgowym często uzupełnionymi owadami

• w dziobie specjalne listwy ułatwiające łuskanie ziaren

• gniazda na ziemi lub drzewach, w zniesieniu zwykle 4 do 6 jaj

• w okresie polęgowym często zbierają się w stada (czasem wielogatunkowe)

• ciężar 12-60 g

• niektóre gatunki (z rodzaju Loxia - krzyżodzioby) mają skrzyżowane szczęki.

• Rodzina: trznadlowate (Emberizidae). Obejmuje około 600 gatunków. Są to małe lub średnie ptaki, odżywiające się przeważnie owadami bądź ziarnami. Większość gatunków zamieszkuję Amerykę Północną i Południową. Różni autorzy różnie klasyfikują te ptaki. Dawniej uważane były za podrodzinę zięb (łuszczaków). Obecnie są zazwyczaj traktowane jako samodzielna rodzina, przy czym niektóre z wymienionych niżej podrodzin trznadlowatych, bywają czasami również podnoszone do rangi rodziny.

---