12. Charakterystyka podstawowych środowisk wychowawczych: rodziny, szkoły, środowiska lokalnego, grup rówieśniczych ich wpływ na rozwój człowieka
ŚRODOWISKO
Środowiskiemokreślamy krąg osób, rzeczy i stosunków otaczających człowieka w jego życiu indywidualnym i zbiorowym. Należy zaznaczyć, iż nie wszystkie składniki środowiska oddziałują na jednostki w taki sam sposób; siła ich oddziaływania zależy od trwałości kontaktów jednostki z tymi składnikami.
Rodzaje środowisk:
→ podział wg kryterium rodzaju bodźców środowiskowych:
środowisko naturalne - czyli układ geograficzny, obejmujący elementy otoczenia, będące dziełem samej natury i których na których istnienie nie miał wpływ człowiek; określane również jako środowisko fizyczne; innymi słowy - środowisko naturalne to Ziemia wraz z jej zasobami, ukształtowaniem powierzchni, jej klimat, fauna i flora
środowisko społeczne - stanowi układ ludzi oraz stosunki społeczne otaczające jednostkę; pedagogika społeczna zainteresowana jest empirycznym obrazem środowiska społecznego, a więc jego funkcjonowaniem i wychowawczym oddziaływaniem; wyróżnia się następujące elementy środowiska społecznego:
→ rozmieszczenie ludności oraz gęstość zaludnienia (od tych elementów uzależniona jest częstotliwość i różnorodność kontaktów społecznych)
→ struktura zawodowa ludności (świadcząca o stopie życia, zróżnicowaniu ekonomicznym i o poziomie kulturalnym)
relacje poszczególnych grup wieku (wskazują na biologiczny dynamizm ludności)
struktura i poziom wykształcenia
środowisko kulturowe - stanowi oddziałujące na jednostkę elementy dziedzictwa kulturowego człowieka (przy założeniu, iż przez kulturę rozumiemy sumę zobiektywizowanych elementów historycznego dorobku człowieka); dorobek działalności człowieka ma dwojaki charakter: może obejmować wytwory działalności ludzkiej bądź sposoby ich przeżywania: w pierwszym przypadku będą to dobra kultury, w drugim - o reakcje człowieka na owe dobra
Te trzy rodzaje środowisk (środowisko naturalne, społeczne i kulturowe) nie istnieją jednak w izolacji, lecz w ścisłym ze sobą sprzężeniu; środowisko naturalne jest niezbędnym warunkiem życia społecznego, a więc również i tworzenia dóbr kultury. Ponadto wyznacza ono kierunek i teren ekonomicznej aktywności człowieka: naturalne zasoby terenu i możliwości ich wykorzystania stawią o rodzaju podjęcia aktywności gospodarczej, a więc o specjalizacji zawodowej. Jednocześnie, niewątpliwie mają wpływ na formy i kierunki ogólnej aktywności społecznej, co znajduje swoje odbicie w kulturowych wytworach.
→ podział według kryterium cech terytorialnych środowiska:
podział środowisk oparty na cechach typowych skupisk ludności → wsie i miasta; w obrębie tych dwóch rodzajów osiedli stosuje się dodatkowe podziały: ze względu na cechy ilościowe (gdzie za podstawę przyjmuje się liczbę ludności) wyróżnić więc tutaj można małe miasta i wsie oraz duże miasta i wsie; oraz cechy jakościowe (te uwzględniają poszczególne cechy wsi i miast); na podstawie tych cech wyodrębnić można wsie oparte na gospodarce indywidualnej lub spółdzielczej, składające się z małych lub dużych gospodarstw; podobnie wyodrębnia się miasta: o strukturze handlowej, przemysłowej czy też administracyjnej
Wpływ środowiska na rozwój człowieka
Istnieją następujące koncepcje na ten temat:
→ J.B. Lamarck uważał, iż wpływ środowiska ma decydujące znaczenie dla rozwoju i kształtowania się różnorodnego świata organicznego
→ John Locke z kolei był zdania, iż decydujący wpływ na proces kształtowania się umysłu psychiki człowieka, ma zewnętrzne doświadczenie
→ Stanley Hall twierdził, iż w naturze człowieka kryją się doświadczenia historycznego rozwoju całej ludzkości, tak więc podstawowym celem wychowania miało by być stwarzanie jak najbardziej korzystnych warunków dla naturalnego rozwoju wychowanka, którym to miały być podporządkowane zamierzona działalność wychowawcza oraz wpływy środowiskowe
→ Alfred Adler uważał, iż podstawowym źródłem przeżyć psychicznych człowieka oraz rozwoju jego psychiki jest właśnie środowisko społeczne, a przede wszystkim najbliższe środowisko życia, czyli rodzina
Teorie nadrzędnej funkcji środowiska w procesie wychowania organicystyczna teoria społeczeństwa- zakładała, iż procesy społeczne to procesy biologiczne, podporządkowane ogólnym prawom rozwoju; Herbart i Spencer dostrzegali pewną analogię między społeczeństwem a żywym organizmem i właśnie na podstawie zachodzących procesów w organizmie człowieka starali się wnioskować o istocie i strukturze procesów społecznych; wyróżnione zostały następujące cechy wspólne społeczeństwa i organizmu: wzrost, zwiększająca się złożoność budowy, postępujące różnicowanie się czynności, podział prac i współzależność funkcji poszczególnych elementów; podobnie jak organizm składa się z komórek - społeczeństwo składa się z jednostek, czyli ludzi między którymi zachodzi szereg relacji antropologiczna teoria rozwoju - w teorii tej kultura, wychowanie i życie społeczne traktowane są jako funkcje cech biopsychicznych, właściwych danej grupie etnicznej geograficzna teoria rozwoju - jej przedstawiciele, czynników odpowiedzialnych za rozwój społeczeństwa dopatrują się w środowisku geograficznym; na kształt środowiska geograficznego ma wpływ nie tylko człowiek, ale także wytwory jego działalności, kultura, obyczaje czy wychowanie Rozwój techniki a środowisko - wymienia się tu potrzebę wychowywania dzieci w czystych środowiskach wiejskich; wśród zagrożeń powodowanych rozwojem techniki wyróżnia się przede wszystkim brak ruchu i wysiłku fizycznego oraz zanieczyszczenie środowiska
Badanie środowiska - nad środowiskiem prowadzone są badania pedagogiczne, które posiadają następujące cechy:
ich celem jest poznanie i analiza różnych sytuacji wychowawczych ograniczają się jedynie do dzieci i młodzieży
w centrum zainteresowań badań pedagogicznych znajdują się sytuacje typowe i jednostkowe stosowane są metody takie jak: badanie indywidualnych przypadków czy obserwacja uczestnicząca wykorzystywane są następujące techniki badań:
→ obserwacja - polegająca na ustaleniu szczegółowych relacji między wpływami środowiska a reakcjami i postawami jednostek
→ wywiad - stanowi rozszerzoną obserwację i dotyczy zazwyczaj jasno określonego terenu; badacz kontaktuje się z wybranymi osobami
→ badanie dokumentów - takich jak np. statystyki (centralne czy lokalne)
→ ankieta - jej istotą jest zbieranie materiału za pośrednictwem kwestionariusza
Rodzaje środowisk pozaszkolnych
Ferdynant Tonnies wyróżnił dwa typy środowisk pozaszkolnych:
→ oparte na stosunku pokrewieństwa lub na spontanicznych więziach (rodzina, naród, wspólnota językowa)
→ zbiorowości świadomie utworzone dla realizacji jakichś celów ( np. miasto, wieś)
R. MacIver z kolei dokonał podziału na:
→ wspólnoty (community) - czyli kręgi osób wspólnie żyjących, których łączy nie tylko wspólne rozwiązywanie specjalnych spraw, lecz i określony ich całokształt.
→ stowarzyszenia (association) - powstają one jako wyraz wspólnych interesów; są to świadome organizacje realizujące określone cele
Aleksander Kamiński, w oparciu o powyższą definicję stowarzyszenia, charakteryzuje je w następujący sposób:
→ stowarzyszenie jest grupą zorganizowaną, której główną cechą jest dążenie do osiągnięcia wspólnie określonych celów lub interesów
→ stowarzyszenie posiada swoistą strukturę organizacyjną oraz własnych członków, których obowiązują wspólnie ustalone zasady postępowania i zachowania się
Naturalne środowiska wychowawcze dzieci i młodzieży:
- rodzina - środowisko lokalne - grupy rówieśnicze
Intencjonalne środowiska wychowawcze (instytucje opiekuńcze):
- instytucje opieki nad dziećmi z różnego typu upośledzeniami rozwojowymi - są to zakłady specjalne dla dzieci opóźnionych w rozwoju, głuchoniemych i ociemniałych, w których dzieci i młodzież dotknięte pewnym kalectwem, poddawane są wielostronnym procesom adaptacji społecznej i zawodowej
- pogotowia opiekuńcze i zakłady wychowawcze - są to jednostki sprawujące opiekę nad dziećmi i młodzieżą niedostosowaną społecznie i wykolejoną; pogotowia opiekuńcze stanowią ośrodkami obserwacyjne, natomiast zakłady wychowawcze sprawują całkowitą opiekę nad swoimi wychowankami
- instytucje opieki zdrowotnej skupiające dzieci chore lub chorobą zagrożone; zalicza się tutaj sanatoria i prewentoria dziecięce, które stanowią ośrodki o charakterze przede wszystkim leczniczym, jednak pomoc pedagoga jest w nich również niezbędna (przypadku dłuższego przebywania w zakładzie należy zorganizować dziecku życie i naukę, tak aby zapewnić mu możliwie pełny rozwój, zbliżyć jego warunki życia do normalnych oraz ułatwić powrót do normalnego życia i do szkoły po opuszczeniu zakładu)
- instytucje opieki całkowitej - czyli domy dziecka i rodziny opiekuńcze
Placówki wspomagające rozwój dzieci (instytucje wychowania pozaszkolnego) - świetlice i czytelnie (dziecięce, młodzieżowe) - stanowią one często zorganizowaną formę spędzania wolnego czasu, a jednocześnie przygotowywania się do lekcji przez dzieci i młodzież, która ze względu na trudną sytuację rodzinną wymaga pomocy wychowawczej - tereny zabaw i gier ruchowych - np. ogrody jordanowskie czy boiska - kolonie dla dzieci i młodzieży - poradnie różnego rodzaju
Rodzina - jest środowiskiem, w którym zachodzą podstawowe procesy wychowania; stanowi ona niejako pomost między jednostką a społeczeństwem. Wyróżnia się następujące funkcje rodziny:
→ przygotowanie młodego pokolenia do życia zawodowego → uzyskanie przez dzieci podstawowego pojęcia o życiu → kształtowanie światopoglądu → kształtowanie kryteriów oceny siebie i innych ludzi → kształtowanie systemu motywacji → kształtowanie adaptacji społecznej → rodzina jest nosicielem kultury i obyczajów → wprowadzenie młodzieży w życie społeczne
Do podstawowych warunków funkcjonowania rodziny zalicza się:- warunki bytowe- praca- czas wolny rodziców- społeczno - kulturowy poziom rozwoju rodziców- poziom wykształcenia rodziców- prawidłowe pożycie rodziców
Środowisko lokalne to pewna grupa ludzi, żyjących na niewielkiej przestrzeni, wyznaczającej ich wspólny sposób życia; jej granice mogą obejmować: wieś, gminę, miasto, osiedle czy dzielnicę. Wyróżnia się następujące cechy środowiska lokalnego:
→ niewielkie rozmiary społeczności
→ pewna izolacja
→ samowystarczalność mieszkańców
→ bezpośrednie i osobiste kontakty poszczególnych członków społeczności
→ integracja majątkowa, zawodowa i etniczna
→ taka sama tradycja, obyczaje, wierzenia i przyzwyczajenia
→ członkowie stanowią zintegrowaną całość
Środowisko lokalne zawsze odgrywało znaczącą rolę wychowaniu poprzez: - dostarczanie akceptowanych wzorów zachowań dla młodzieży - izolację od ryzykownych wpływów otoczenia - zacieśnianie więzi współdziałania - budowanie poczucia odpowiedzialności za społeczne postawy
Grupa rówieśnicza - stanowi naturalną formę życia dzieci i młodzieży; posiada ona rolę wychowawczą dążenie jej członków do działania i rozwój ich samodzielności. Analizy grupy rówieśniczej można dokonywać również z punktu widzenia psychologii, która koncentruje się na problematyce rozwoju aktywności zabawowej oraz formach aktywności opartych na obserwacji zachowań dorosłych. poszczególne formy aktywności w grupach rówieśniczych wiążą się z różnymi etapami rozwoju ich psychiki (np. grupy dziecięce są grupami zabawowymi). Trwałość grup rówieśniczych zwiększa się wraz z wiekiem ich uczestników. Organizowanie środowiska - oznacza wytwarzanie odpowiednich bodźców wychowawczych oraz kompensowanie ujemnych wpływów. Wymienia się trzy następujące pojęcia, analizujące środowisko oraz jego uwarunkowania: adaptacja społeczna - to stan równowagi pomiędzy jednostką a społecznością, w której ta jednostka żyje
profilaktyka - jest to działalność związana z neutralizacją wpływu czynników, które mogą stanowić potencjalne zagrożenie; czynniki te mogą mieć charakter immanentny (tzn. mogą wiązać się z podłożem organicznym) lub mogą tkwić w pewnych cechach osobowości wychowanka; działanie to ma dwojaki charakter: może hamować czynniki stwarzające potencjalne zagrożenie lub pobudzać aktywność w pożądanym kierunku
kompensacja - polega na wyrównywaniu defektów organicznych lub negatywnych zjawisk i stanów
Wychowanie - to system działań zmierzających do uzyskania określonych rezultatów wychowawczych; wyróżnić można 2 rodzaje wpływów na wychowanie: działania podejmowane przez instytucje wychowawcze oraz wpływy płynące ze środowiska. Istotę i charakter planowej działalności wychowawczej stanowi formułowanie celów pracy, ustalenie etapów pracy wychowawczej oraz dobranie odpowiednich środków działania (czyli metod).
Istnieją następujące koncepcje wychowania:
→ psychologiczna - wychowanie pojmowane jest jako proces indywidualnego wzrostu i rozwoju opartego na podłożu biologicznym
→ socjologiczna - wychowanie jest tutaj rozumiane jako proces społeczny, rozwijający się na podłożu wpływów środowiskowych
→ naturalistyczna - wychowanie jest ujmowane jako naturalny rozwój psychiczny i fizyczny człowieka; jego czynników dziedzicznych i wrodzonych
Wychowanie równoległe - jego istotą są wpływy wychowawcze, oddziałujące na dzieci poza szkołą. Rozwój wychowania równoległego przebiegał w następujący sposób: już w epoce odrodzenia zauważono, iż harmonia duszy i ciała powinna stanowić najwyższy cel wychowania
reforma szkoły i wprowadzenie szerokich programów pozaszkolnych, w których dominowały zajęcia ruchowe
okres działania Komisji Edukacji Narodowej - Ustawa Komisji z 1783 roku zalecała, aby dzieci miały czas przeznaczony na rozrywkę na powietrzu przełom XIX/XX wieku to czas nowego wychowania, które polegało na stworzeniu dla młodzieży warunków niezbędnych do zaspokajania ich indywidualnych potrzeb i zainteresowań (powstanie szkół eksperymentalnych)
okres pierwszej wojny światowej to organizacja gier i zabaw ruchowych, wycieczek, pracy społecznej, wychowania artystycznego, estetycznego oraz technicznego okres międzywojenny charakteryzowało wychowanie w domach młodzieży (pomieszczenia do ćwiczeń i rozwoju aktywności kulturalnej) okres II Rzeczpospolitej - powstanie teatru młodzieżowego, świetlic, harcerstwa
Wśród zadań wychowawczych wymienia się:- uspołecznienie jednostki- wzmacnianie związków dzieci i młodzieży z ich najbliższym otoczeniem- wychowanie estetyczne przez kontakt ze sztuką-wychowanie rekreacyjne czyli planowe działania wychowawcze, których celem jest wyposażenie młodych ludzi w umiejętność właściwego organizowania swojego wolnego czasu i wypoczynku
Poradnictwo wychowawcze - to efektywne rozwiązywanie problemów wychowawczych przy udziale fachowej pomocy, zorientowanej na problemy w rozwoju i wychowaniu młodzieży.