MIRON BIAŁOSZEWSKI - Pamiętnik z powstania warszawskiego

1. Powstanie Warszawskie

• Walka zbrojna przeciwko okupantowi niemieckiemu podjęta w Warszawie przez oddziały AK w ramach planu Burza - działania bojowo - dywersyjne prowadzone przez AK na tyłach wojsk hitlerowskich przed wkroczeniem AC na tereny przedwojennej Polski

• 21.07.1944 - dowódca AK : gen. Komorowski (Bór) podjął decyzję o powstaniu, zaakceptowaną kilka dni później przez delegata Rządu RP Jankowskiego (Sobola)

• Rząd RP na emigracji, we Francji, powołany został 30.09.1939r.

• Dwie inicjatywy rządu - na terenach okupowanego kraju utworzono ZWZ (Związek Walki Zbrojnej) później AK oraz organy władzy cywilne, administracyjnej : Delegatura Rządu na Kraj 1940

• Data rozpoczęcia 01.08.1944, g. 17

• AK, jednostki Narodowych Sił Zbrojnych, Armia Ludowa (Gwardia Ludowa), ludność cywilna miasta

• Kapitulacja 30.09.1944 (padł Żoliborz)

• 2 październik - Akt Kapitulacji

• 3-5 październik - oddziały powstańcze złożyły broń i poddały się Niemcom

• Bilans : Polacy 18 tys. zabitych i zaginionych, 25 tys. rannych, 15 tys. oficerów i żołnierzy wziętych do niewoli, 180 tys. pomordowana, zabita ludność cywilna (obozy przejściowe w Pruszkowie); Niemcy 10 tys. zabitych, 6 tys. zaginionych, 9 tys. rannych

2. Pamiętnik z powstania warszawskiego

• Gatunek z pogranicza literatury i faktu

• 1970 - rok wydania Pamiętnika - wcześniej ukazywały się fragmenty w prasie

• Pracę nad Pamiętnikiem rozpoczął w 1967 - długo dorastał, aby utrwalić te wydarzenia na papierze; ujął je tutaj bez patosu, postanowił opowiedzieć o nim zwyczajnie, ale bardzo dokładnie, dzień po dniu, godzina po godzinie;

• Historia opisana przez autora z perspektywy dwudziestu kilku lat (1967 - Białoszewski jest 45-letnim mężczyzną)

• Powstanie w getcie opisuje poprzez dotykalne realia : kontrast dymów płonącej kamienicy ze świętami wielkanocnymi, obraz kręcącej się karuzeli i wizerunek niemieckiego żołnierza zmęczonego strzelaniem do ludzi

• W trakcie powstania poeta zaczął pisać dramat o życiu w piwnicach

• Pamiętnik zawiera dzieje zagłady miasta i dzieje ludzi z okresu 1 sierpnia - 9 października 1944

• Bohaterowie Pamiętnika :

• Narrator

• Poszczególne osoby, towarzyszące narratorowi i wymienione z imienia

• Kilka osób wymienionych z nazwiska, które albo wykazywały się heroiczną walką z Niemcami, albo zachowywały się dziwnie wobec tragedii zagłady stolicy

• Ludność cywilna Warszawy

• Powstańcy warszawscy

• Niemcy

• Żydzi - jako grupa ze wspomnień narratora w powstaniu w getcie

• Narrator :Miron Białoszewski, Warszawiak

• Dowiadujemy się, że w momencie wybuchu powstania ma 22 lat; jego rodzice rozeszli się

• Przed powstaniem Miron mieszka z matką na Chłodnej, ale przenosi się do mieszkań przyjaciół (Ireny, Swena), do mieszkania ojca na Chmielnej, tuła się z obcymi po piwnicach na Starówce i Śródmieściu

• Po upadku powstania (październik 44) zostaje wywieziony do Pruszkowa, a stąd do obozu pracy w Łambinowicach, a dalej do Opola, skąd ucieka wraz z ojcem do Częstochowy

• Do Warszawy wraca w lutym 1945 - studiuje polonistykę na tajnych kompletach, podczas powstania uczy się

• Nie należy do żadnej organizacji podziemnej Warszawy, opiekuje się rodziną, troszczy się o przetrwanie najbliższych

• Niewiele wiadomo o jego wyglądzie zewnętrznym - bardziej interesują go zachowania innych ludzi, nie skupia się na powierzchowności

• Jest wrażliwy, inteligentny, dojrzały mimo młodego wieku

• Doskonale zna miasto, mieszkańców, ludzi w ogóle - obiektywnie opisuje ich zachowania, nie ubarwia zdarzeń; pokazuje codzienność w warszawskim piekle, kiedy ludność jest dosłownie wykańczana, kiedy wszystko, co dla ludzi kiedyś znaczyło teraz ulega destrukcji

• Nie unika opisu wydarzeń, których po wojnie bardzo się wstydził - np. kiedy zastanawia się nad zdjęciem obrączki z palca zmarłej kobiety, by za to dostać jedzenie dla rodziny, lub gdy modli się o nalot, by nie pomagać przy pochówku Niemców

• Jest szczery, dąży do prawdy, nawet tej bolesnej i trudnej

• Matka Mirona

• Podczas wojny zajmuje się szyciem

• Zocha (kochanka ojca) oskarża ją o życie ze swoim teściem (ojcem ojca Mirona)

• Małżeństwo rozpadło się; matka Mirona jest osobą ciepłą i pracowitą

• Niewiele mówi w narracji Pamiętnika

• Zajmuje się gotowaniem i opieką nad synem i jego przyjaciółmi

• Mieszka z nią Żydówka - Stefa : obie kobiety po rozłące z Mironem pierwszego dnia powstania dostają się do niewoli

• Rozbierają barykadę, potem są gnane przez stosy trupów ulicami miasta

• Niemcy wywożą Matkę, Stefę i ciotkę Józię do Pruszkowa - następnie do Głogowa

• Z Matką dobre kontakty utrzymują siostry byłego męża : Sabina i Nanka

• Ponownie wychodzi za mąż

• Ojciec Mirona - Zenon Białoszewski

• Jest powojennym pocztowcem

• Bierze udział w oblężeniu i odbiciu Poczty Głównej

• Jest w AK

• Zajmuje się organizacją podrobionych dokumentów dla powstańców, Żydów

• Pomaga mu Zocha i Halina

• Robi różne interesy - zdobycie dla rodziny podstawowych środków do życia (kosz zgniłych ziemniaków, choinkę na święta); organizuje żywność dla powstańców

• Po rozstaniu z Matką mieszka na Chmielnej z kochaną Zochą i z Haliną, gdzie Miron ze Zbyszkiem i Swenem zatrzymują się po wyjściu z kanałów

• Po powstaniu z Mironem dostają się do Pruszkowa, do obozu pracy w Łambinowicach, do Opola i do Częstochowy

• Zenon wyjeżdża z Zochą i Haliną do Warszawy; jego siostry i Matka sądzą, że po 17 latach życia z Zochą Zenon ożeni się z nią, tymczasem żeni się z Walą

• Jego siostry: Sabina i Nanka uczestniczą w ślubie a potem zrywają kontakt

• Swen, przyjaciel Mirona

• Organizuje jedzenia dla powstańców, pomaga przenosić rannych kanałami

• Interesuje się literaturą i sztuką

• Przez wiele dni ukrywa się z Mironem w jednym schronie

• Gdy przysypują go gruzy po wybuchu bomby ratują go przyjaciele

• Po powstaniu wyskoczył z kolegą z pociągu wiozącego warszawiaków do Niemiec na roboty - w granicach Guberni, pod Opocznem, dostają się obaj do wsi, gdzie odnajdują Matkę Swena, Celinę i Lusię

• zanim Białoszewski napisał Pamiętnik dużo opowiadał o tym, co się z nim działo - żywa mowa została przekształcona w tekst, przechodziła różne fazy przemian i korekt - jednak pozostał ślad wypowiedzi ustnej, gawędy

• Pamiętnik otworzył nową formę twórczości Białoszewskiego - poeta otwiera nim drogę do prozy nowego typu, która przestał być prostym „zapisem życia”, a stała się drążeniem w głąb - Maria Janion : metoda poetycko - fenomenologiczna

• W Pamiętniku narrator nie jest żołnierzem, lecz cywilem - rządzą nim najprostsze odruchy: strach, głód, instynkt przetrwania, ocalenie życia - ten typ świadomości, uwolniony od ideologii powstańczej, pozwala na zbudowanie bardziej uniwersalnej prawdy o powstaniu

• W tym celu trzeba było złamać stereotypy nie tyle współczesne co historyczne, romantyczne, wysuwające na pierwszy plan odwagę śmierci, ideę poświęcenia, samozagłady

• Białoszewski nie kwestionuje tych wartości, ale przypomina, że w każdej wojnie uczestniczą cywile - w powstaniu warszawskim zginęło ich więcej niż żołnierzy

• Cywile są bezbronni, zabijani, choć sami nie zabijają - Pamiętnik dociera do materii tragedii, do czystej ludzkiej egzystencji

• Podkreślić należy niezwykłą wrażliwość Białoszewskiego na kształt rzeczy, przedmiotów - meble z mieszkań przeniosły się na barykady, płyty chodnikowe zmieniły się w zapory, piwnice w mieszkania, kanały w drogi - nowe porządki rzeczy i miejsc, naturalne dla żołnierzy, przerażają cywilów

• Tematem Pamiętnika jest nie tylko czyn historyczny, działanie, walka, lecz doświadczanie sobą sensu zdarzeń, oglądanie ich od środka, doświadczenie historii przez cywila

• Narrator jest sercem z żołnierzami, pomaga im jak może, ale bardziej obchodzi go głos niewinnych uczestników walki

• Pamiętnik jest opowieścią o rozpadzie świata, w którym żył sam autor, ma dwie płaszczyzny czasowe opowiadanych zdarzeń (wydarzenia powstania) i momentu ich spisywania, powstawania Pamiętnika (20 lat później)- stale się przenikają; lecz pierwszy świat istnieje już tylko w pamięci autora, świadomości ocalałych - dlatego Białoszewski wybrał formę pamiętnika, który najlepiej nadaje się do uchwycenia tego podwójnego sposobu istnienia rzeczy i zdarzeń

• Sens pojedynczego istnienia oraz sens całej historii

• Język

• Rozpoczęcie wypowiedzi od słów No, bo...

• Konstrukcja wypowiedzi przypomina właściwe źródło, którym jest rozmowa, pogawędka - Białoszewski starał się zachować rytm języka mówionego (elementy żywej mowy)

• Próby uwiarygodnienia zapisu literackiego

• Niezwykle oryginalny i autentyczny

• Wypowiedzi kształtowane na wzór ustnego strumienia wypowiedzi, nieuporządkowanego zapisu

• Oddanie atmosfery niepokoju, pośpiechu i zamętu, ale też wciąż żywych i nie poukładanych wspomnień

• Styl mówienia bohatera - narratora współgra z opisywanymi wydarzeniami

• Język Pamiętnika jest taki jak język zwykłej codzienności - potoczny, z różnymi niedomówieniami, niepoprawnościami

• Wyraża żywą reakcję na takie zdarzenia, jak bombardowanie, ucieczki, zmiany miejsca pobytu

• Odtwarza cały zgiełk, zamęt sytuacji - zdania krótkie, urwane, eliptyczne, wykrzyknikowe, pytające, wplecione fragmenty pieśni, modlitw, cudzych wypowiedzi, wyrazy dźwiękonaśladowcze (na oznaczenie huku bomb, szumu, krzyku)

• Różne opinie na temat Pamiętnika

• K. Wyka : uzwyklenie tematu

• W. Żukrowski : dziecinna paplanina (postrzegał kampanię jako ważne militarne wydarzenie)

• Podstawowe czynności

• Cywile poruszali się latając - latały też bomby, przedmioty i inne rzeczy - szybkie przemieszczanie się (czasowniki, przymiotniki, rzeczowniki oznaczające ruch)

• Przeciwieństwo - kucanie (dla potrzeb fizjologicznych, uniku przed bombami; przykucnął i ocalał)

• Światopogląd Białoszewskiego

• Poetycki - świadome podjęcie pewnych tematów, bez wikłania się w politykę; świadome podjęcie problemów inicjowanych w sztuce XX wieku - ruchy awangardowe przedwojenne były optymistyczne; wprowadzenie form kultury niskiej (dotyczy języka i tematów)

• Prozatorski

• Cywilny - punkt widzenia cywilnego mieszkańca Warszawy (poeta marginesu - nie jest w głównym nurcie koncentracja na codzienności)

• Temat powstania był tematem świętym; w oficjalnej propagandzie zaraz po wojnie powstanie było degradowane (do 1956), potem mówiło się o heroizmie żołnierzy

• Psychologiczna niezgoda na taki zapis powstania - historia nieheroiczna

• Pisarze kręgu patriotyczno-narodowego nie byli przychylni Pamiętnikowi

• Matka - postać pierwszoplanowa : Białoszewski opisuje jej codzienne czynności

• Opisuje, jak liczony był każdy dzień i noc życia, potem każda godzina, ostatecznie nawet kwadrans - nie dało się wytrzymać presji, to było życie w ogromnym napięciu, ludność cywilna nie była przygotowana na takie powstanie

• Białoszewski nie wartościuje decyzji o powstaniu, wycofuje się z politycznych dywagacji - interesuje go tylko oddanie atmosfery codzienności - za pomocą formy pamiętnika opisuje prywatny punkt widzenia powstania

• Kanał A. Wajdy

---