HISTORIA POLSKI

1. Organizacja opolna na ziemiach polskich

W VII w., w wyniku postępu gospodarczego, migracji ludności i wytworzenia się własności prywatnej, rozpoczął się proces spadku znaczenia wspólnoty rodowej i zastępowanie jej wspólnotą terytorialną opartą na związkach sąsiedzkich. Struktury terytorialne, które powstały obok struktur rodowych zaczęto nazywać opolem. Opole obejmowało obszar 40 – 400 km2, na którym znajdował się gród oraz liczne wsie i osady. Gród stanowił centrum danej jednostki osadniczej, był punktem ufortyfikowanym i przede wszystkim pełnił funkcje obronne. Ludność opola zajmowała się głównie rolnictwem i hodowlą. Społeczność opoli związana była nie tylko zamieszkiwaniem na danym obszarze, ale także wspólnym użytkowaniem łąk, pastwisk i lasów oraz wspólnymi obrzędami religijnymi. Władzę sprawował wiec opolny – zgromadzenie mężczyzn zdolnych do noszenia broni. Na wiecach podejmowano najważniejsze decyzje: wybierano wodza, dowódcę wojskowego, rozwiązywano spory plemienne. Możliwe, że w ramach wiecu istniały struktury oparte na starszyznie. W przypadku organizacji opolnej można mówić o występowaniu demokracji wojennej – każdy mężczyzna zdolny do noszenia broni miał prawo brać udział w wiecu. W zakresie odpowiedzialności organizacja opolna ponosiła odpowiedzialność solidarną. Opole odpowiadało za przestępstwa popełnione na jego terenie. Odpowiedzialność opola aktualizowało się wówczas gdy organizacja opolna nie wydała sprawcy danego ekscesu (przestępstwa) czy krzywdy. Opole miało też obowiązek ścigania sprawcy przestępstwa mającego miejsce w danej osadzie. Wiązało się z tym istnienie instytucji śladu i krzyku, czyli pościgu za osobą, która dopuściła się przestępstwa na terenie opola, co miało na celu uniknięcie przez mieszkańców krwawej pomsty, wtedy opole nie ponosiło odpowiedzialności solidarnej, gdyż odpowiedzialność za popełniony czyn spadała wtedy na faktycznego sprawcę. Osady opolne (oparte o wiec, demokracje plemienną) mogły także łączyć się ze sobą w większe jednostki zwane powiatami. W tychże jednostkach (powiatach) odbywały się właśnie wiece ogólnoplemienne Z biegiem czasu rozpoczyna się proces powstawania jednego organizmu państwowego. Pojawia się konieczność wyboru wodza, który dowodziłby całej wspólnocie. Na wiecach ogólnoplemiennych zaczęto nazywać wybraną osobę tytułem księcia. Z pojawieniem się księcia pojawia się organizacja państwowa.

2. Zakres władzy książęcej w monarchii wczesnopiastowskiej

Książę był zarówno władcą kraju, jak i jego prywatnym właścicielem. Tytuł książęcy podkreślał autorytet władcy wewnątrz i na zewnątrz państwa. Obok tytulatury władzę monarchy umacniało zapewnienie ciągłości dynastycznej – monarchia była dziedziczona w systemie patrymonialnym. Ogół praw monarchy określany był mianem iura ducalia lub iura regalia. W dziedzinie wojskowości książę był przede wszystkim wodzem (dux). Do jego obowiązków należała zatem obrona, rozumiana także jako agresja w celu oddalenia zagrożenia. Do realizacji tego zadania utrzymywał stały i silny oddział zbrojny – drużynę, która zapewniała także spokój i bezpieczeństwo wewnętrzne. Książę egzekwował również obowiązki wojskowe ludności. Znajdował poparcie w licznie rozsianych po kraju grodach, które także w czasie pokoju zaopatrzone były w załogi zbrojne. W zakresie władzy wykonawczej książę reprezentował państwo na zewnątrz, prowadził politykę zagraniczną, w postaci układów i wojen, zmierzając do ugruntowania pozycji państwa poza jego granicami i do jego rozrostu terytorialnego. Książę obsadzał także stanowiska urzędnicze centralne i nadworne oraz terenowe, wywierał także znaczny wpływ na obsadę stanowisk duchownych. Z pomocą zasadźców książę zakładał miasta i wsie. W zakresie władzy ustawodawczej aktywność książęca nie była znacząca, ze względu na prymat prawa zwyczajowego, choć była dostrzegalna. Książę przyznawał przywileje immunitetowe. W zakresie władzy sądowniczej książę był źródłem wszelkiej sprawiedliwości i najwyższym sędzią, mógł każdego sprawcę wywołać przed swe oblicze w celu osądzenia (ewokacja). Osobisty sąd monarszy, przejawiał się w postaci sądownictwa własne władcy lub w postaci sądów na jego dworze. Sądowi monarszemu podlegały sprawy sprawy w kwestii bezpieczeństwa państwa i panującego, skargi na urzędników, regalia, koncesje, legitymizacja dzieci. W zakresie skarbowości książę pobierał wszystkie dochody państwowe osobiście lub przez aparat urzędniczy. Książę sprawował swoją władzę w ustawicznym ruchu (dux ambulans).

4. Organizacja państwa polskiego w dobie rozbicia dzielnicowego

Testament Bolesława Krzywoustego z 1138 r. miał na celu utrzymanie jedności państwa i zapobieżenie walkom pomiędzy synami Krzywoustego po jego śmierci. Miał regulować sprawę następstwa tronu opierając się na zasadach:
a) pryncypatu – oznaczała, że będzie jeden książę zwierzchni (senior), mający władzę najwyższą, prowadzący politykę zagraniczną całego państwa, reprezentujący Polskę na zewnątrz, posiadający władzę zwierzchnią nad resztą dzielnic oraz dowództwo na wypadek wojny, mający prawi inwestytury dostojników kościelnych. Materialną podstawą władzy princepsa miała być jego dzielnica dziedziczna oraz niepodzielna dzielnica senioralna.
b) senioratu – oznaczała, iż panującym będzie zawsze najstarszy przedstawiciel dynastii piastowskiej (senior).
Według testamentu kraj został podzielony między synów Bolesława następująco: Władysław (Wygnaniec) otrzymał Śląsk i Ziemię Lubuską, Bolesław Kędzierzawy – Mazowsze i część Kujaw, Mieszko Stary – Wielkopolskę, Henryk Sandomierski – ziemię sandomierską.
Kraj był zdecentralizowany w wyniku istnienia dużej liczby księstw; pozycja księcia ulegała znacznemu osłabieniu na rzecz wzmocnienia feudałów, możnych i Kościoła. Doszło do wzrostu znaczenia rady książęcej, której zgoda była wymagana do podjęcia przez księcia ważniejszej decyzji. Zlikwidowano administrację centralną i zwiększono administrację lokalną (dzielnicową).
Nadal pozostawał podział na okręgi grodowe zarządzane przez kasztelanów.
Rozbicie dzielnicowe trwało do 1320 r. (koronacja Władysława Łokietka).

5. Przywileje szlachty polskiej

Stan szlachecki – jednolity pod względem prawnym, obowiązująca zasada – równość szlachty wobec prawa. W znacznej mierze było to rezultatem stosownych przywilejów – ziemskich i ogólnych. Pierwsze przywileje ziemskie obejmujące rycerstwo-szlachtę małopolską wydano jeszcze w XIII w. Najwcześniejszych był przywilej Władysława Laskonogiego z Cieni, w którym zobowiązywał się nie nakładać niesłusznych podatków, przestrzegać immunitetów. Kolejnym był przywilej Wacława II, wydany w Lutomyślu gwarantujący urzędy w Polsce dla Polaków.
Najważniejsze przywileje z okresu monarchii stanowej to:
- przywilej budziński z 1355 r. – Ludwik Węgierski; zobowiązał się do nienakładania podatków nadzwyczajnych i korzystania z własnych stacji podczas objazdu kraju oraz nagradzania strat poniesionych przez szlachtę w wyprawach zagranicznych
- przywilej koszycki z 1374 r. – Ludwik Węgierski; zwalniał szlachtę z podatków, z wyjątkiem 2 groszy z łana chłopskiego, zobowiązywał króla do wykupy szlachcica z niewoli zagranicznej, ograniczał obowiązki szlachty w zakresie budowy zamków
- przywilej piotrkowy z 1388 r. – Władysław Jagiełło; zatwierdzał dotychczasowe prawa i przywileje
- przywilej czerwiński z 1422 r. – Władysław Jagiełło; zakaz konfiskaty dóbr szlacheckich bez wyroku sądowego, zakaz łączenia urzędu starosty z urzędem sędziego ziemskiego i sądzenie szlachty według prawa pisanego a nie zwyczajowego.
- statut warcki z 1423 r. – Władysław Jagiełło; rozszerzenie praw szlacheckich w stosunku do miast i chłopów oraz wprowadzenie prawa usunięcia nieposłusznego sołtysa.
- przywileje jedleńsko-krakowskie z 1430 i 1433 r. – Władysław Jagiełło; zasada nietykalności osobistej szlachty
- przywileje cerekwicko-nieszawskie z 1454 r. – Kazimierz Jagiellończyk; bez zgody sejmików ziemskich królowi nie wolno zwoływać pospolitego ruszenia, nakładać podatków i stanowić nowych praw.
- przywilej w Piotrkowie z 1493 r. – Jan Olbracht; zakaz ingerencji kościelnej w sądy świeckie, potwierdzenie przywilejów
- przywilej w Piotrkowie z 1496 r. – Jan Olbracht; zwolnienie z ceł towarów szlacheckich wożonych na własny użytek

6. Sejm w dawnej Rzeczypospolitej

Struktury sejmu kształtowały się przez całą drugą połowę XV w., a uwieńczeniem tego procesu było zwołanie pierwszego sejmu walnego koronnego do Piotrkowa w 1493 r. i ostateczne uformowanie się jego organizacji na sejmie radomskim w 1505 r.
Sejm składał się z dwóch izb: senatu (izba wyższa) – wywodził się z dawnej rady królewskiej. W jego skład wchodzili: arcybiskupi i biskupi katoliccy, wojewodowie, kasztelanowie, dygnitarze koronni i nadworni. Senatowi przewodniczył król.
izby poselskiej (izba niższa) – reprezentacja stanu szlacheckiego; posłowie – reprezentanci poszczególnych ziem.
Częścią składową sejmu był też król, który przewodnicząc senatorom, posiadał uprawnienia odrębnego stanu.
Sejm walny początkowo nie miał stałego miejsca obrad. Od 1569 r. – Warszawa, przy czym od 1673 r. co trzeci sejm miał się odbywać w Grodnie.
Pierwotnie nie było stałych terminów zgromadzeń sejmowych. Organizację sejmowania określiły dopiero artykuły henrykowskie, dzieląc sejmy na ordynaryjne (zwyczajne) – zwoływane co dwa lata na okres do 6 tygodni i ekstraordynaryjne (nadzwyczajne) – w miarę potrzeby na okres dwóch tygodni.
Ogólne kompetencje sejmu określała konstytucja Nihil novi. Główne uprawnienie to przede wszystkim ustawodawstwo ogólnopaństwowe. Ograniczało ono dotychczasowe uprawnienia ustawodawcze króla. Zakres ustawodawstwa sejmowego wytyczały prawa i wolności szlachty oraz prawo powszechne. Projekty konstytucji inicjowali przede wszystkim senat oraz król – rzadziej posłowie szlacheccy.
Ważne były też kompetencje finansowe sejmu – uchwalanie podatków, uchwał nowe cła, monopole i regulował sprawy monetarne. W dziedzinie polityki zagranicznej sejm wysłuchiwał obcych posłów, integrował lenna, nadawał ogólny kierunek polityki zagranicznej i zawierał traktaty i przymierza. Pochodną tych uprawnień było przyznanie sejmowi kompetencji wojskowych do zwoływania pospolitego ruszenia, powoływania wojska zaciężnego i reformy systemu obronnego państwa.
Także: sprawowanie ogólnej kontroli nad rządem, udzielanie prawa łaski i amnestii, nobilitacje, sądownictwo sejmowe.
W 1669 r. pierwszy raz zerwano sejm przed upływem zakończenia obrad (liberum veto). Zerwanie sejmu prowadziło do zniweczenia całego jego dorobku, nawet tych uchwał, które wcześniej przyjęto, gdyż sejm traktowano jak jedną całość.
Uchwały zapadające na sejmie za zgodą wszystkich jego uczestników nazywano konstytucjami. Ostateczna ich redakcja należała do kancelarii królewskiej.

7. Sejmiki szlacheckie

Zjazdy całej szlachty z terenu danej ziemi bądź województwa. Wywodziły się ze zjazdu urzędników ziemi, na który zaczęła przybywać szlachta. W zależności od realizowane funkcji sejmiki dzielimy na:
- przedsejmowe – wybór posłów na sejm walny i układanie instrukcji poselskich
- relacyjne – wysłuchiwanie sprawozdań z obrad sejmu oraz podejmowanie uchwał w sprawach realizacji konstytucji sejmowych
- elekcyjne – wybieranie kandydatów na opróżniony urząd sędziego ziemskiego, spośród nich król dokonywał nominacji
- deputackie – coroczny wybór deputata do Trybunału Koronnego
- kapturowe – organizowane na zasadzie konfederacji w okresie bezkrólewia
- egzutanckie – zgromadzenia szlachty województw utraconych (od 1654 r.)
Sejmiki zwoływał król (poza elekcyjnymi i deputackimi) na podstawie uniwersału, przeważnie na trzy tygodnie przed sejmem zwyczajnym. Z reguły sejmik trwał dzień. Udział w obradach brał ogól szlachty danej ziemi. Obowiązywała zasada jednomyślności, od której jednak często odstępowano na rzecz zasady większości.
Zwoływanie sejmików przez króla było dla szlachty poważnych ograniczeniem, stąd też usankcjonowała się zwyczajowo praktyka limitowani, czyli odraczania sejmików, których obrady można było wznowić w razie potrzeby.
Od powstania sejmu dwuizbowego rola sejmików ziemskich zmieniła się, chociaż nadal funkcjonowały, zachowując duży wpływ na ustawodawstwo poprzez wybór posłów i udzielanie im instrukcji oraz korzystanie z prawa inicjatywy ustawodawczej. Upadek sejmu w drugiej połowie XVII w. i decentralizacji władzy przywróciły znaczenie sejmików. Rozwinęły się one zwłaszcza w latach 1652-1717 (okres często nazywany rządami sejmikowymi). Ograniczono je reformami sejmu niemego (odebranie sejmikom kompetencji wojskowych i większości skarbowych)

9. Wybór króla w drodze wolnej elekcji

Wolna elekcja (elekcja viritim) – wybór króla przez szlachtę, w którym każdy szlachcic mógł wziąć udział osobiście. Szlachta głosowała na zjeździe województwami w obecności posłów, którzy odnosili jej głosy do senatu; wybór króla ogłaszał marszałek, mianował zaś prymas.
Po bezpotomnej śmierci Zygmunta Augusta w 1572 r. pojawił się problem wyboru nowego władcy. Walka stronnictwa szlacheckiego (wybór króla przez szlachtę) z magnackim (wybór króla przez senat) przyniosła kompromisowe rozwiązania samej elekcji.
Na zjeździe w Kaskach senatorowie katoliccy przeforsowali decyzję o przekazaniu władzy na okres bezkrólewia w ręce prymasa jako interrexa, który miał prawo zwoływania sejmów i kierowania elekcją. Z kolei sejm konwokacyjny w Warszawie (1573 r.) wymusił wybór króla bezpośrednio przez ogół szlachty – elekcja viriti, przy czym jej udział w elekcji był dobrowolny. Senatorowie ustalili na miejsce przyszłej elekcji okolice Warszawy. Szlachta uchwaliła głosowanie województwami i wprowadziła obowiązek uznania przez elekta tolerancji religijnej.
Przeprowadzenie elekcji wymagało zorganizowania i odbycia trzech sejmów – konwokacyjnego, elekcyjnego i koronacyjnego. Sejm konwokacyjny – zwoływał konfederację generalną (kaptur), zatwierdzał skład sądów kapturowych, ustalał czas i regulamin elekcji oraz terminy zebrań sejmików przedsejmowych na sejm elekcyjny. Sejm elekcyjny – wysłuchiwał legatów przedstawiających kandydatów i układał pacta conventa (umowy publicznoprawne zawierane między obranym królem a szlachtą). Osobno obradowały senat, izba poselska i szlachta według województw i ziem wraz z delegatami uprzywilejowanych miast. Sejm koronacyjny – zbierał się w Krakowie; koronacji dokonywał prymas lub inny biskup. Odbierano od króla przysięgę i uzyskiwano potwierdzenie praw, zatwierdzano wszystkie prawa uchwalone w okresie konwokacji i elekcji oraz zajmowano się sprawami bieżącymi. Sejm koronacyjny kończył okres bezkrólewia.

10. Urzędy centralne i terytorialne dawnej Rzeczypospolitej

Urzędy centralne dzieliły się na koronne i nadworne, przy czym nie istniało ścisłe rozgraniczenie ich zakresu władzy. Obejmowały one – kanclerza i podkanclerza – wyodrębniły się najwcześniej jako ogólnopaństwowe. Sprawowały je z reguły osoby duchowne. Obydwaj kierowali pracą kancelarii królewskiej, która od panowania Władysława Jagiełły stała się centralnym organem administracji państwowej. Do ich kompetencji należały sporządzanie aktów państwowych, prowadzenie korespondencji dyplomatycznej i wydawanie przywilejów. Kanclerz używał dużej pieczęci państwowej podkanclerzy – mniejszej, ale ich moc prawna była jednakowa
Podskarbi koronny – zarządzał skarbem państwa, sprawował pieczę nad skarbem królewskim, nadzorował mennicę, przyjmował wpłaty i dokonywał wypłat ze skarbu oraz nadzorował archiwum państwowe. Podskarbi nadworny - prowadził wszelką rachunkowość państwa.
Marszałek dworu – później zwany wielkim koronnym; należało do niego zarządzanie dworem królewskim, sądownictwo nad dworzanami, ustalanie cen żywności w miejscu pobytu króla i pełnienie funkcji mistrza ceremonii. Marszałek nadworny – urząd zastępcy marszałka dworu (od XV w.)
Urzędy centralne wykształcone w okresie monarchii stanowej funkcjonowały w Rzeczypospolitej szlacheckiej bez większych zmian, co najwyżej ich kompetencje uległy niewielkiemu poszerzeniu. Marszałkowie – uzyskali prawo wydawania artykułów marszałkowskich, zaś kanclerze mieli obowiązek prowadzenia Metryki koronnej.
W Rzeczpospolitej szlacheckiej powołano urząd hetmana koronnego, będącego początkowo dowódcą wojsk zaciężnych, później stał się on urzędnikiem stałym i dożywotnim, jako hetman wielki koronny. Jego zastępcą był hetman polny. Tymczasowymi zastępcami hetmana wielkiego koronnego i hetmana polnego król mógł mianować tzw. regimentarzy. Hetmanom przysługiwało prawo wydawania artykułów hetmańskich, zawierających przepisy wojskowo-sądowe.
Urzędy lokalne – do urzędników lokalnych należał zarząd terytorialny. Urzędników lokalnych dzielono na ziemskich i królewskich. Urzędy ziemskie dzieliły się na dygnitarskie i niższe. Urzędnikami dygnitarskimi byli: wojewodowie, kasztelanowie, podkomorzowie i sędziowie ziemscy.
Wojewodowie – Wojewodowie stali na czele hierarchii urzędników ziemskich; do ich kompetencji należało: przewodniczenie radzie panów województwa i sejmikowi elekcyjnemu, uczestnictwo w wiecu sądowym, powoływanie woźnych sądowych i sprawowanie nad nimi sądownictwa, jurysdykcja nad ludnością żydowską, nadzór nad miastami, ustalanie cenników na towary rzemieślnicze (taksy).
Kasztelanowie – w okresie monarchii stanowej utracili większość kompetencji administracyjnych, skarbowych, sądowych. Prawo zasiadania w radzie królewskiej.
Podkomorzowie i sędziowie ziemscy – wykonywali zadania sądowe.
Urzędnikami królewskimi byli starostowie (ziemscy, generalni i grodzcy) i burgrabiowie. Starostowie wykonywali w imieniu monarchy na podległym sobie obszarze wszystkie funkcje władcze, z wyjątkiem wydawania przywilejów. Urząd ten był objęty specjalnym mirem (ochroną majestatu.)
W czasie Rzeczypospolitej szlacheckiej nie nastąpiły większe zmiany w organizacji urzędów lokalnych. Wyjątkiem było jedynie przekształcenie się w urząd ziemski urzędu starosty.

11. Konfederacje szlachty polskiej

Pierwsze konfederacje rycerskie wystąpiły jeszcze w XIV w. (konfederacja Maćka Borkowica), ale później straciły na znaczeniu. Ich odrodzenie nastąpiło w drugiej połowie XVI w. , a w XVII wieku stały stałym elementem życia politycznego. Prawo do wystąpienia poddanych przeciwko władcy gwarantował artykuł de non praestanda oboedientia konfederacji warszawskiej (1573 r.).
Konfederacja była dobrowolnym związkiem szlachty o charakterze wojewódzkim lub ogólnopolskim (generalna), służącym do realizacji zamierzeń, których nie mógł zrealizować król. W związku z tym działały niejako w zastępstwie monarchy lub dla wymuszenia na nim określonych postulatów (zazwyczaj służących frakcjom magnackim). Akt złożenia konfederacji i jej uchwały wpisywano do ksiąg sądowych.
Konfederacje zawiązywano „przy królu” lub „przeciw niemu” (rokosze). Najsłynniejsze rokosze to rokosze M. Zebrzydowskiego i Lubomirskiego. W 1717 na sejmie niemym konfederacje zostały zakazane, jednak w praktyce nie przestrzegano tego zakazu. Sejm Czteroletni uchwalił ustawę zabraniającą tworzenia konfederacji, zapowiadającą karę śmierci inicjatorów takich związków.
Obieralną władzą wykonawczą konfederacji była generalność. Składała się z marszałka konfederacji, konsyliarzy i regimentarzy (dowódców wojsk). Natomiast organem naczelnym była walna rada, wybierana przez sejmiki konfederackie, (na których decydowała większość głosów i nie była wymagana jednomyślność) której przewodniczył marszałek konfederacji.

Obieralną władzą wykonawczą konfederacji była generalność. Składała się z marszałka konfederacji, konsyliarzy i regimentarzy (dowódców wojsk). Natomiast organem naczelnym była walna rada, wybierana przez sejmiki konfederackie, (na których decydowała większość głosów i nie była wymagana jednomyślność) której przewodniczył marszałek konfederacji.

Konfederacja kapturowa – związek (szlachty, duchowieństwa) powoływany do życia na czas bezkrólewia
Konfederacja generalna – konfederacja, która obejmowała całe państwo. Zawiązywano osobno dla Korony i Wielkiego Księstwa Litewskiego
Sąd konfederacki – powoływany w I Rzeczypospolitej od 1715 w czasie trwania konfederacji. Do jego kompetencji należało sądzenie oskarżonych o crimina status.
Wybrany przez szlachtę marszałek konfederacji sprawował władzę wykonawczą wraz z królem i Senatem

W czasie trwania konfederacji w jej organach obowiązywała zasada głosowania większością głosów. Ten ewenement ustrojowy doprowadził do powstania sejmu skonfederowanego. Kilka rad walnych konfederacji miało charakter sejmów nadzwyczajnych
AKT KONFDERACJI

12. Organizacja sądownictwa w dawnej Rzeczypospolitej

MONARCHIA PATRYMONIALNA
Sądy państwowe:
Najwyższą instytucją był sąd monarszy (książęcy) – występował jako sąd dworski lub sąd wiecowy. Składał się z panującego oraz asesorów. W zastępstwie monarchy wymiar sprawiedliwości wykonywał najczęściej sędzia lub podsędek.
Niższym sądem książęcym był sąd kasztelański, przy czym kasztelana zazwyczaj zastępował sędzia grodowy, sądzący w otoczeniu asesorów. Sądowi kasztelańskiemu pierwotnie podlegały wszystkie osoby zamieszkałe na terenie okręgu.
Szczególnymi formami sądów państwowych były sądy wojewodzińskie, rozstrzygające sprawy, w których stroną był Żyd, i sądy targowe, sprawowane przez sędziego targowego.
Sądy kościelne:
Ukształtowało się na początku XIII w. W pierwszej instancji rządził archidiakon, od którego można było wnieść apelację do biskupa, później obowiązki biskupa przeniesiono w ręce oficjała, od którego można było odwołać się do arcybiskupa.
Sądy synodalne – odbywające się podczas objazdu diecezji przez biskupa.
Sądy prawa niemieckiego:
Sądy miejskie – występowały w formie kolegialnej lub jednoosobowej. Do kolegialnych należały sądy: radziecki (rajcy z burmistrzem), ławniczy zwyczajny, ławniczy nadzwyczajny oraz wetowy. Sądy jednoosobowe: burmistrza-prezydenta, burgrabiego i sołtysa (sędziego).
Sądy wiejskie – opierały się na wzorcach wytworzonych w sądownictwie miejskim. Składały się z sołtysa i ławy wiejskiej.
Apelacja (druga i trzecia instancja)
Sądy dominialne:
We wsiach lokowanych na prawie polskim, których, mimo immunitetu, nie przeniesiono na prawo niemieckie.

MONARCHIA STANOWA
Sąd królewski – sąd nadworny, komisarski i sejmowy. Król (jako najwyższy sędzia) mógł rozstrzygać wszystkie sprawy na dworze królewskim. Dla rozstrzygnięcia sprawy poza dworem królewskim monarcha delegował komisarzy – sąd komisarski. Sąd, który monarcha odbywał podczas obrad sejmu walnego, na którym rozstrzygano najważniejsze sprawy państwowe to sąd sejmowy.
Sądy szlacheckie – występowały w formie sądów wiecowych, sejmikowych, ziemskich, grodzkich i podkomorskich. Były to nowe sądy, które zastąpiły sądy kasztelańskie i ograniczyły kompetencje sądów wojewody.

RZECZPOSPOLITA SZLACHECKA
Sądy centralne:
a) sąd królewski
b) Trybunał Koronny i Litewski
c) sąd sejmowy
d) sąd asesorski
e) sąd relacyjny
f) sąd marszałkowski
g) sąd referendarski
Pozostałe sądy:
a) sądy szlacheckie
b) sądy duchowne
c) sądy miejskie
d) sądy wiejskie

[Sądownictwo dzielono na królewskie i stanowe. Sąd królewski występował jako: sąd nadworny (zadworny), sąd komisarski i sejmowy. Król mógł na dworze rozstrzygać wszelkie sprawy, z reguły nie zasiadał w sądzie osobiście, ale w jego zastępstwie wyrokowali dygnitarze państwowi. Do rozstrzygania spraw poza dworem królewskim monarcha delegował swych dygnitarzy, którzy tworzyli sąd komisarski. Od XV w. monarcha mógł odbywać sąd sejmowy podczas obrad sejmu walnego, rozstrzygano wtedy m. in. sprawy o zbrodnie przeciwko majestatowi, zbrodnie przeciwko sejmowi, zdradę stanu. W XVI w. wykształciły się sądy: asesorski, relacyjny, marszałkowski i referendarski.

Sądy szlacheckie występowały jako sądy wiecowe, sejmikowe, ziemskie, grodzkie i podkomorskie. Sądy wiecowe były kontynuacją sądów książąt dzielnicowych. Rozstrzygały sprawy możnowładców, o dobra dziedziczne, odesłane przez sądy ziemskie i o naganę sędziego. Sądy sejmikowe wywodziły się z wiecu urzędniczego, a ich znaczenie upadło po powstaniu dwuizbowego sejmu. Sądy ziemskie wykształciły się z sądów nadwornych poszczególnych dzielnic, podlegały im sprawy szlachty osiadłej i prowadzenie ksiąg sądowych. Sądy grodzkie wywodziły się z kompetencji starosty generalnego, a ich kompetencje obejmowały przestępstwa szlachty osiadłej z czterech artykułów grodzkich: podpalenie, napad na szlachcica, rabunek na drodze publicznej i gwałt. Egzekwowały także wyroki innych sądów i prowadziły księgi sądowe. Sądy podkomorskie były właściwe dla spraw o rozgraniczenie dóbr szlacheckich i odbywały się na miejscu sporu (w polu). W XVI w. powołano Trybunał Koronny i Trybunał Litewski. Trybunał rozpatrywał apelacje od wyroków sądów ziemskich, grodzkich i podkomorskich, zarówno w sprawach karnych, jak i cywilnych, jego orzeczenie było ostateczne i powinno zapaść jednomyślnie.

Do pozostałych sądów stanowych należały sądy: miejskie, wiejskie i duchowne.]

15. Własność w prawie polskim w okresie średniowiecza

Własność oznacza prawne władztwo osoby nad rzeczą. Początkowo nie uznawano jej za osobną konstrukcję prawną. Zasadniczo w dawnej Polsce nie doszło też do jej precyzyjnego zdefiniowania – oznaczano ją zazwyczaj w sposób opisowy. W XV. w. na określenie własności zaczął pojawiać się termin dominium (włądztwo) lub proprietas. Polskie określenie „własność” spotykamy dopiero w prawi XVI w.
Formy własności:
a) własność podzielona - polegała na tym, że na jednej nieruchomości ziemskiej istniały dwa rodzaje własności: bezpośrednia i podległa. Wynikało z niego, że każdy właściciel miał innego rodzaju tytuł i uprawnienia. Własność zwierzchnia ziemi należała do pana feudalnego, a własność użytkowa do chłopa. W XIII w. wraz z osadnictwem na prawie niemieckim, zaczęto przyjmować zasadę, że może być ona nabyta od pana za pieniądze, co określono prawem zakupowym.
b) własność alodialna – własność szlachecka w Polsce była własnością pełną, wolną, niepodporządkowaną innemu władztwu prawnemu, a więc własnością alodialną. Z posiadaniem własności alodialnej związany był obowiązek służby wojskowej, stąd ziemię tę nazywano dobrami na prawie rycerskim.
W prawie miejskim od czasów lokacji miast w XIII w. nieruchomości były przedmiotem własności zwierzchniej pana lub samego miasta. Począwszy od XV w. mieszczanie dużych miast zaczęli stopniowo uzyskiwać pełną własność nieruchomości miejskich.
c) własność zbiorowa – rzeczy ruchome były niemalże od początku przedmiotem wyłącznej własności indywidualnej. Natomiast własność nieruchomości, a zwłaszcza ziemi przez długi czas utrzymywała się jako własność zbiorowa. W polskim prawie ziemskim określano ją jako niedział rodzinny. Niedział był własnością pospólnej ręki, jego członkowie posiadali wyłącznie własność zbiorową. Z czasem rozwinął się też niedział częściowy – polegał na tym, że grunty orne stanowiły własność indywidualną, natomiast niedział rodzinny tworzyły tylko łąki, lasy i wody służące całej wspólnocie rodzinnej lub nawet wiejskiej.
Ograniczenia własności – regalia (zastrzeżone wyłącznie dla monarchy prawami gospodarczymi), prawo bliższości , prawo sąsiedzkie, ordynacje.
Nabycie własności
a) nabycie pierwotne – następowało niezależnie od czyichkolwiek uprawnień poprzednich poprzez powstanie nowego prawa. Sposobami nabycia pierwotnego rzeczy było zawłaszczenie i zasiedzenie.
b) nabycie pochodne – polegało na przeniesieniu prawa własności z jednej osoby na drugą.
Utrata własności – następowała poprzez przeniesienie prawa własności, porzucenie rzeczy, wywłaszczenie, konfiskatę i zniszczenie rzeczy.

16. Zobowiązania z umów oraz sposoby ich gruntowania i umacniania w prawie polskim w okresie średniowiecza

Źródłami zobowiązań w dawnym prawie polskim były czyn niedozwolony oraz umowa. Z czasem jednak najważniejszym źródłem zobowiązań stała się właśnie umowa. W prawie polskim istniała swoboda umów. Zasada równości stron nie była jednak realizowana, co wynikało z utrzymywania się feudalnych struktur społecznych.
Początkowo dominowała forma ustna umów (uzupełniona symboliką). Forma pisemna zawierania umów rozpowszechniła się w XIII w., dotycząc umów, których przedmiotem były nieruchomości.
Ze względu na sposób powstawania umowy dzielono je na: formalne, realne i konsensualne. Umowy formalne - zobowiązanie się kogoś do świadczenia w przyszłości. Było dokonywane poprzez złożenie uroczystego przyrzeczenia, z użyciem odpowiednich rytuałów i symboliki (np. przybicie ręki = zawarcie umowy; wadiacja – dowód zawarcia umowy).
Umowy realne (np. zamiany, darowizny, pożyczki) – dochodziły do skutku przez otrzymanie rzeczy od drugiej osoby. Przyjmując je stawał się dłużnikiem, zobowiązującym się do uiszczenia odpowiedniego świadczenia w określonym terminie. Umowy konsensualne – dochodziły do skutku na podstawie porozumienia stron objawionego na zewnątrz.

Utwierdzenie umowy przesądzało o ważności jej zawarcia, rodząc odpowiedzialność dłużnika. Sposobami utwierdzania umowy były: przysięga, wręczenie oznaczonych przedmiotów, gesty rąk i litkup (zwyczaj ucztowania, w którym brały udział strony i inni świadkowie – litkupnicy). Umocnienie umowy było gwarancją wierzyciela wykonania zobowiązania przez dłużnika. Sposobami umacniania umów były:
- zakładnictwo – oddanie przez dłużnika jakiejś osoby, przeważnie krewnego, wierzycielowi w charakterze zakładnika (do czasu wykonania umowy). W razie niewykonania umowy – zakładnik przechodził pod władzę wierzyciela.
- rękojemstwo (poręczenie) – forma zakładnictwa, polegająca na zabezpieczeniu wykonania świadczenia przez rękojmię innej osoby (poręczyciela), przeważnie krewnego dłużnika. Rękojma wygasała wraz z wykonaniem zobowiązania.
- załoga – zwyczaj rycerski (XIII-XIV w.), polegający na tym, że dłużnik w razie nieuiszczenia świadczenia w terminie, zobowiązany był stawić się z całym orszakiem w gospodzie (albo wierzyciel) i przebywać w niej na swój koszt, aż do spłacenia długu.
- łajanie - polegało na bezkarnym lżeniu ustnym lub pisemnym dłużnika przez wierzyciela do czasu spełnienia świadczenia
- zakład (wadium) – ustanowienie obowiązku dłużnika do zapłacenia określonej kwoty pieniężnej, jako kary za niewykonanie świadczenia w terminie.
- zadatek – określona suma pieniężna, część świadczenia głównego, wręczana wierzycielowi na znak dotrzymania umowy, zadatek zaliczano na poczet zobowiązania
- utrata wolności – była formą umocnienia umowy w średniowiecznym prawie miejskim i wiejskim. Polegała na utracie wolności osobistej na rzecz wierzyciela w razie niewykonania świadczenia
- zastaw – powszechna forma umacniania umów
- klauzula szkód ziemskich – gwarantowała wierzycielowi odzyskanie odszkodowania w przypadku utraty nieruchomości w drodze ich ewikcji przez osoby posiadające lepszy tytuł prawny.

19. Podstawowe zasady postępowania sądowego w zwyczajowym prawie polskim

Zasady zwyczajowego postępowania sądowego ukształtowały się dopiero w XIII w., a rozwinęły w okresie późniejszym.
a) zasada jedności procesu cywilnego i karnego – w okresie średniowiecza brak było odrębności postępowania w sprawach cywilnych i karnych. Zasadniczo każdy proces był początkowo postępowaniem karnym (kończył się wymierzeniem sprawcy kary)
b) zasada skargowości – proces wszczynano przede wszystkim na podstawie skargi powoda lub oskarżyciela. Jej brak uniemożliwiał rozpoczęcie procesu. Z czasem zaczęto rozróżniać skargi cywilne i karne.
c) zasada dyspozycyjności – pozostawienie stronom całkowitej swobody w zakresie rozporządzania podmiotem postępowania i czynnościami procesowymi.
d) zasada kontradyktoryjności – proces był sporem między stronami, a sąd był jedynie jego biernym obserwatorem. Jego zadaniem było jedynie orzeczenie na podstawie materiału dostarczonego przez strony, który z przeciwników procesowych ma racje. Rola sędziego – kierowanie rozprawą i orzekanie.
e) zasada formalizmu - obowiązek przestrzegania w trakcie procesu przewidzianych przez prawo symboli, gestów i formuł. Każda pomyłka w ich przedstawieniu mogła spowodować przegranie procesu. Na przestrzeni wieków formalizm uległ znacznym ograniczeniom.
f) zasada ustności i jawności – w procesie dominowało przeprowadzanie czynności procesowych w formie ustnej. Forma pisemna była wyjątkiem i zasadniczo występowała w procesie inkwizycyjnym. Natomiast jawność sprowadzała się do tego, że proces był dostępny dla publiczności. Przeciwieństwem był proces inkwizycyjny, gdzie obowiązywała zasada tajności, a udział w procesie był ograniczony do ściśle określonych osób.

21. Ustrój społeczny wg Konstytucji 3-go Maja 1791 r.

Konstytucja utrzymała podział na stany. Szlachcie zagwarantowano wszystkie swobody, wolności, prerogatywy i pierwszeństwo w życiu prywatnym i publicznym. Obejmowały one jednak tylko szlachtę posesjonatów – szlachta posiadająca ziemię i ich pełnoletni synowie oraz zastawnicy i dziedziczni posiadacze ziemi płacący co roku co najmniej 100 zł podatku.
Szlachta gołota i czynszowa zostały odsunięte od życia politycznego, co w znacznym stopniu podważyło wpływy magnaterii. Utrzymano jednocześnie instytucję skartabelatu, nie przyznając nobilitowanej szlachcie w dwóch pierwszych pokoleniach prawa piastowania wyższych urzędów.
Sprawę mieszczan regulowała ustawa z kwietnia 1791 r., uznawana za część składową konstytucji. Obejmowała ona tylko miasta królewskie, a jej obowiązywanie w miastach duchownych i prywatnych zależało od woli poszczególnych właścicieli. Ustawa dotyczyła wyłącznie posesjonatów miejskich, którym przyznano niektóre prawa i przywileje szlachty. Mieszczanie ci uzyskali prawa: nietykalności bez wyroku sądowego, nabywania dóbr ziemskich, dostępu do palestry, piastowania niższych urzędów administracyjnych i sądowych we wszystkich sądach. Na szeroką skalę umożliwiano też nobilitację dla zasiadających w sejmie plenipotentów miast, nabywców wsi. W ławach poselskich zasiadało również 24 plenipotentów miast, ale tylko z głosem doradczym w sprawach miejskich oraz gospodarczych.
Sprawa chłopska potraktowana została bardzo ogólnie. Na wstępie, w oparciu o doktrynę polskich fizjokratów, sformułowano pogląd, że „lud rolniczy”, będący najliczniejszym w narodzie, poddano opiece prawa i rządu krajowego. Oznaczało to możliwą w przyszłości ingerencję sądów państwowych i organów administracyjnych w stosunki między szlachtą a chłopami, co dotychczas podlegało władzy dominialnej pana. Oprócz tego w postanowieniach szczegółowych zachęcano dziedziców do zawierania z chłopami umów indywidualnych i zbiorowych, które miały określać rodzaj i rozmiary świadczeń chłopskich wobec dworu. Wszelkie zmiany przyjętych warunków wymagały zgody obydwu stron i znajdowały się pod kontrolą administracji państwowej. Natomiast wolność osobistą otrzymywali jedynie obcy przybysze z innych państw, zamierzający osiedlić się w Polsce, oraz zbiegowie, którzy powrócili dobrowolnie do kraju.
Stany – podniesione jako suwerenny naród.

22. Organizacja i kompetencje władzy ustawodawczej wg Konstytucji 3-go Maja

Dwuizbowy Sejm: izba poselska i izba senatorska, przestał być już instytucją trójstanową. Do izby poselskiej miało wchodzić 204 posłów wybieranych na sejmikach oraz 24 plenipotentów miast wybieranych przez zgromadzenia miejskie wydziałowe, mieli jednak oni prawo głosu jedynie w sprawach dotyczących miast i mieszczan. Izba poselska miała odgrywać dominującą rolę w sejmie, „jako wyobrażeni i skład wszechwładztwa narodowego”. Izbę wyższą – senat, mieli tworzyć wojewodowie, kasztelanowie, biskupi diecezjalni i ministrowie – łącznie 132 osoby. Nominacji nowych senatorów mieli dokonywać monarcha spośród podwójnej liczby kandydatów wysuniętych przez sejmiki. Senat stracił prawo inicjatywy ustawodawczej, a przy uchwalaniu ustaw przez sejm miał tylko prawo veta zwieszającego w zakresie sprawy politycznych, cywilnych i karnych. Zniesiono moc wiążącą instrukcji poselskich. Mandat poselski był mandatem kadencyjnym. Senatowi przewodniczył król, który miał
Kompetencje sejmu: ustawodawstwo, uchwalanie podatków, podejmowanie istotnych decyzji w sprawach polityki zagranicznej, sądownictwo polityczne, kontrola rządu i Nadzów nad wszystkimi organami w państwie, nobilitacje, prawo do rewizji konstytucji (na sejmie konstytucyjnym zwoływanym co 25 lat). Sejm miał być „zawsze gotowy do zwołania”, co oznaczało wprowadzenie dwuletniej kadencji parlamentu w czasie której posłowie zachowywali swoje mandaty i mogli być w każdej chwili zwołani na sesję nadzwyczajną. Sesja taka miała być zwoływana m.in. w przypadku różnic pomiędzy królem i Strażą Praw lub Strażą i komisjami. Nowy regulamin obrad przewidywał uchwalanie wszystkich ustaw i uchwał zwykłą lub kwalifikowaną większością głosów (zniesiono liberum veto)
Wprowadzono podział materii ustawodawczej, co wpływało na przebieg procesu legislacyjnego. Zasadniczo proces legislacyjny przebiegał następująco: król posiadał inicjatywę ustawodawczą, sejmiki wydawały opinie, izba poselska uchwalała projekt większością głosów, który przyjmował senat. Senat mógł odrzucić projekt uchwalony przez sejm, w przypadku niezgodności projektu z konstytucją.

Sejm, poza funkcją ustawodawczą (uchwalaniem ustaw), ustrojodawczą (możliwością zmiany konstytucji), reprezentacyjną (posłowie jako reprezentanci narodu), posiadał także funkcję kontrolną (wotum nieufności dla ministrów i możliwość pociągnięcia ich do odpowiedzialności) oraz kreacyjną (wybór dynastii w przypadku wygaśnięcia dynastii panującej i wybór marszałka, deputacji i sędziów do sądu sejmowego).

23. Organizacja i kompetencje władzy wykonawczej wg Konstytucji 3-go Maja

Na czele władzy wykonawczej miał stać król. Jednakże jego akty miały być kontrasygnowane przez ministrów zasiadających w Straży Praw, co było równoznaczne z tym, że brali oni na siebie odpowiedzialność za te akty, gdyż „król sam z siebie nic nie czyniący nie jest odpowiedzialny”. Została w ten sposób zniesiona odpowiedzialność króla (przewidziana w ustawie z 1573 r. i prawach kardynalnych).
Na mocy konstytucji wprowadzona została zasada dziedziczności tronu i zniesienie wolnej elekcji. Po śmierci S. A. Poniatowskiego władzę objąć miał Fryderyk August z saskiej dynastii Wettynów. W razie wygaśnięcia dynastii panującej specjalny sejm elekcyjny miał dokonać wyboru nowej dynastii.
Król stracił pozycję odrębnego stanu sejmującego, przewodniczył jedynie senatowi. Nadal posiadał inicjatywę ustawodawcza, ale wraz ze Strażą Praw. Odebrano mu prawo sankcji ustawodawczej. Król zachował wprawdzie prawo zwoływania sejmu, ale sejm w określonych wypadkach mógł się zbierać i obradować bez udziału króla. Nadal wszystkie ustawy były ogłaszane w imieniu króla, posiadał on także prawo łaski, z wyjątkiem spraw o zbrodnie stanu. Do króla należała nominacja najwyższych urzędników, w tym ministrów i przewodniczenie Straży Praw
Według konstytucji najwyższą władzę wykonawczą posiadała Straż Praw. W jej skład wchodzili: król jako przewodniczący, prymas (jako głowa duchowieństwa i przewodniczący Komisji Edukacji Narodowej) oraz pięciu ministrów resortowych: minister policji, minister pieczęci (spraw wewnętrznych; jeden z kanclerzy), minister interesów cudzoziemców (drugi z kanclerzy), minister wojny (jeden z hetmanów) i minister skarbu (jeden z podskarbich). Nominacji ministrów dokonywał król pod kontrolą sejmu. W skład straży praw mogli też wchodzić – ale bez prawa głosu – pełnoletni następca tronu oraz marszałek sejmu. Straż Praw stała na czele administracji państwowej. Podlegały jej wspólne dla Korony i Litwy komisje wielkie jako kolegialne ministerstwa (Policji, Wojska, Skarbu, Edukacji Narodowej)Przewodniczyli im ministrowie nie zasiadający w Straży Praw, a członkami byli komisarze w liczbie 14-15 wybierani przez sejm na okres dwóch lat. Wszystkie akty Straży były wydawane w imieniu króla. Ministrowie zasiadający w Straży podlegali odpowiedzialności politycznej (parlamentarnej) i konstytucyjnej.
Straż Praw miała przede wszystkim władzę kontrolną: analizowała raporty przesyłane jej z innych instytucji centralnych i lokalnych, ale także z sądów. Według art. IX Konstytucji Straż pełniła regencję w razie małoletniości, choroby umysłowej, lub niewoli wojennej króla.

24. Odpowiedzialność władzy wykonawczej wg Konstytucji 3-go Maja

Król był nieodpowiedzialny, wszystkie wydawane w jego imieniu akty prawne wymagały kontrasygnaty odpowiednich ministrów. Ministrowie nie ponosili odpowiedzialności solidarnej, ale indywidualną. Ministrowie ponosili odpowiedzialność parlamentarną i konstytucyjną. Odpowiedzialność parlamentarną (polityczną) ministrowie ponosili przed sejmem. Zgłoszony wniosek o uchwalenie wotum nieufności wobec ministra był poddawany głosowaniu, a o jego przyjęciu decydowała większość 2/3 głosów obu izb złączonych. Odpowiedzialność konstytucyjną (za naruszenie prawa) ministrowie ponosili przed sądem sejmowym. Pierwszym elementem procedury pociągnięcia ministra do odpowiedzialności konstytucyjnej było ustalenie stanu faktycznego przez deputację powołaną do egzaminowania poczynań konstytucyjnych ministra. Deputacja mogła sformułować oskarżenie, w którym zarzucała określony czyn i uzasadniała to oskarżenie, ewentualnie postulując ukaranie ministra, albo odstąpić od sformułowania oskarżenia. W przypadku sformułowania oskarżenia wniosek musiał być złożony w Sejmie, gdzie był on poddawany głosowaniu, a o jego przyjęciu decydowała zwykła większość głosów. Przyjęcie wniosku skutkowało wniesieniem skargo do sądu sejmowego. To oskarżony minister musiał udowodnić swoją niewinność, Sejm nie musiał udowadniać mu winy – zasada domniemania winy.

25. Organizacja i właściwości władzy sądowniczej wg Konstytucji 3-go Maja

Według Konstytucji 3-go Maja władza sądownicza nie mogła być wykonywana ani przez władzę prawodawczą, ani przez króla. Wymiar sprawiedliwości powinien być dokonywany przez "magistratury na ten koniec ustanowione i wybierane”. Powołano sądy komisji rządowych i porządkowych.

Nie istniała zasada powszechności – istniało sądownictwo stanowe. W sądownictwie szlacheckim połączono dotychczasowe sądy ziemiańskie , grodzkie i podkomorskie w sądy ziemiańskie. Sędziów do nich wybierały sejmiki wojewódzkie, na 4-letnia kadencję, z prawem ponownego wyboru. Sądy ziemiańskie funkcjonowały przez cały rok. Instancją odwoławczą od ich wyroków był Trybunał Koronny.

W przypadku sądów miejskich reformę dostosowano do podziału spraw na cywilne i karne. Do spraw cywilnych wyodrębniono trzy instancje: pierwszą był magistrat sądu miejskiego, drugą – sąd apelacyjny wydziałowy, trzecią – sąd asesorski. Dla spraw karnych powołano dwie instancje: pierwszą był sąd wydziałowy, drugą – sąd asesorski.
Rzeczpospolita miała się składać (wg ustawy o miastach) z 3 prowincji sądowych:

- Małopolskiej, Wielkopolskiej, Litewskiej

Sądy mają być "zawsze gotowe" (stale funkcjonować)

Konstytucja określała system sądów dla każdego stanu:

1. sądy ziemiańskie - rozpatrywały sprawy szlachty i wszystkich właścicieli ziemskich (także posesjonatów miejskich)

• sędziów wybierano na sejmikach

• odwołania rozpatrywały trybunały: w Piotrkowie Trybunalskim  dla prowincji wielkopolskiej i w Lublinie  dla prowincji małopolskiej

2. sądy miejskie - ich kompetencjom podlegać mieli wszyscy obywatele posiadający posesje w miastach i trudniący się jakimkolwiek handlem i rzemiosłem

- sądy magistratów miejskich - magistraty wybierali mieszczanie

- sądy apelacyjne wydziałowe - po kilka na prowincje, wybierała je szlachta i mieszczanie

- sąd asesorski - sąd najwyższy dla mieszczan stanowiący odpowiednik trybunałów

3. sądy Komisji Skarbowej i Komisji Porządkowych - podlegali im, niezależnie od stanu wszyscy w sprawach skarbowych, handlowych, wekslowych oraz związanych z innymi działaniami aparatu władzy

4. sądy referendarskie - dla wolnych włościan, po jednym dla Małopolski, Wielkopolski i Litwy; ograniczono sąd referendarski – wyjęto spod jego jurysdykcji sprawy kryminalne chłopów poddanych. Sprawy te miały rozstrzygać sąd najbliższego z większych miast królewskich, co miało zwiększyć dostępność do sądów.

5. konstytucja przewidywała też istnienie sądu sejmowego - składającego się z sędziów wybieranych przez izbę poselską i senat do rozpatrywania przestępstw "przeciwko narodowi i królowi, czyli crimina status" (zbrodnie stanu). Nadal był sądem najwyższym, którego kompetencje rozszerzono o sprawy odpowiedzialności prawnej ministrów. Zasiadających w Straży Praw i osób dopuszczających się przestępstw politycznych, zagrażających ustrojowi państwa, narodowi i królowi. Był to sąd dla obszaru całego państwa.

27. Porządek społeczny w Księstwie Warszawskim

Ustrój społeczny Księstwa Warszawskiego przyniósł poważne przemiany społeczne, jednak nie poszedł w całości za wzorcem upowszechnionym przez rewolucję francuską. Konstytucja nie zniosła podziału stanowego, jedynie ograniczając występujące między stanami różnice prawne. Największym jej osiągnięciem było wprowadzenie szeregu praw obywatelskich przysługujących całemu społeczeństwu – wolność osobista, równość wobec prawa i sądu, tolerancja religijna (wyznanie katolickie jest jednak religią państwową). Obok nich konstytucja sformułowała prawa polityczne – prawo piastowania urzędów, czynne i bierne prawo wyborcze oraz prawo wyborcze oraz prawo wyboru na urzędy samorządowe i sądowe. Równość wobec prawa nie oznaczała równych praw politycznych – podział na szlachtę i nieszlachtę. Szlachta nadal utrzymywała dominującą pozycję polityczną, straciła jednak praktycznie monopol władzy. Przekreślono też całkowicie przywileje szlacheckie.
Mieszczaństwo dzięki konstytucji uzyskało wiele dobrodziejstw – korzyści zarówno polityczne, jak i gospodarcze. Wyrazem dbałości o mieszczaństwo było zawieszenie dekretem królewskim postanowień konstytucji wobec Żydów na okres 10 lat, którym innymi aktami prawnymi ograniczono też zakres praw cywilnych przez zakaz nabywania ziemi i wydawanie zezwoleń na zawarcie małżeństwa, swobodę zarobkowania, wolność osobistą.
Konstytucja zniosła „niewolę” chłopską w rozumieniu poddaństwa chłopa, który uzyskał wolność osobistą i równość wobec prawa, ale nie poruszono kwestii prawa chłopa do ziemi. Sprawy uregulował dekret królewski z 1807 r. Uznawał on formalnie zasadę wolności osobistej chłopa, ale ten, opuszczając wieś, musiał oddać dziedzicowi własność gruntową składającą się z załogi i zasiewów. Tym samym dekret sankcjonował wyłączne prawo pana do gruntu i wszystkiego, co się na nim znajdowało. Mimo zniesienia poddaństwa nadal utrzymywała się we wsiach pańszczyzna.

28. Król w konstytucji Księstwa Warszawskiego

Władcą Księstwa Warszawskiego został Fryderyk August – król saski. Wprowadzono zasadę dziedziczności tronu w dynastii Wettynów według porządku saskiego. Księstwo i Saksonie łączyła unia personalna. Wspólna tez była polityka zagraniczna obydwóch państw, prowadzona jednakże przez Saksonię.
Do króla należało przede wszystkim sprawowanie władzy wykonawczej. W jego zastępstwie część władzy mógł przejąć wicekról (którego jednak nie powołano), a gdyby nie został on mianowany jego funkcje sprawować miał prezes Rady Ministrów. Monarcha miał prawo powoływania i odwoływania urzędników państwowych. Obok władzy wykonawczej król posiadał spore uprawnienia w zakresie władzy ustawodawczej – wyłączność inicjatywy ustawodawczej, prawo stanowienia dekretów, sankcję wobec uchwał sejmowych oraz zwoływał, wyznaczał i odraczał posiedzenia sejmu. Przewodniczył obradom senatu, mianował senatorów świeckich oraz wyznaczał przewodniczących obu izb. W sprawowaniu władzy nie ponosił odpowiedzialności i był nietykalny osobiście. W praktyce król przebywał w Księstwie Warszawskim bardzo rzadko, realizując swoją władzę za pośrednictwem rezydującego w Dreźnie ministra-sekretarza stanu. Wyroki sądowe wydawane były w imieniu panującego. W Księstwie Warszawskim jedynie sejm i sądy miały samodzielną kompetencję. Wszystkie pozostałe władze traktowane były jako wykonawcze organy królewskie.
Król zatwierdzał wszystkie decyzje Rady Stanu (z wyjątkiem wyroków kasacyjnych).

29. Organizacja i kompetencje Rady Stanu w Księstwie Warszawskim

Rada Stanu była instytucją przejętą z Francji. Jej kompetencje obejmowały najbardziej istotne dziedziny władzy państwowej. Formalnie była organem pomocniczym monarchy. Początkowo w skład Rady Stanu wchodzili – król jako przewodniczący lub w jego zastępstwie wicekról, a w razie jego braku prezes Rady Ministrów, ministrowie, wspólny z Radą Ministrów sekretarz i 4 referendarze. W 1808 r. Radę powiększono o 6 radców stanu. Natomiast w 1810 r. liczbę radców ustalono na 12, a referendarzy na 6. Członkowie Rady Stanu wchodzili w skład izby poselskiej.
Rada Stanu posiadała kompetencje ustawodawcze, sądownicze i wykonawcze. W zakresie prawodawstwa należało do niej przygotowanie na wniosek Rady Ministrów projektów ustaw sejmowych i dekretów królewskich, realizując tym samym inicjatywę ustawodawczą króla. Uczestnicząc następnie w obradach sejmu, członkowie Rady Stanu osobiście popierali wnoszone projekty. Z funkcji sądowych przekazano Radzie Stanu sądownictwo administracyjne (jako organ II instancji przyjmujący odwołania od rad prefekturalnych), kompetencyjne (rozpatrywała spory o właściwość pomiędzy władzami administracyjnym i sądowymi) i kasacyjne. Rada Stanu była najwyższym sądem w państwie. Wreszcie do Rady Stanu należało orzekanie o pociągnięciu do odpowiedzialności prawnej ministrów i urzędników.
W dziedzinie administracji do Rady Stanu należały sprawy – budżetu, rozkładu podatków na departamenty, urządzenia dóbr narodowych i kontroli ministrów. Wszystkie decyzje Rady Stanu, z wyjątkiem wyroków kasacyjnych, były zatwierdzane przez króla. Rada stanu miała także kompetencje doradcze.

30. Organizacja i kompetencje Sejmu w Księstwie Warszawskim

Sejm Księstwa Warszawskiego składał się z izby poselskiej i senatu. Izba poselska liczyła najpierw 60 a następnie 100 posłów szlacheckich oraz 40 a potem 66 deputowanych gminnych. Skład izby uzupełniali członkowie Rady Stanu, w liczbie nieprzekraczającej 13. Posłowie wybierani byli na sejmikach powiatowych, po jednym z każdego powiatu – udział brała jedynie szlachta posesjonaci i ich pełnoletni synowie. Deputowani wybierani byli na zgromadzeniach gminnych.
Czynne prawo wyborcze przysługiwało osobom, które ukończyły 21 lat i posiadały prawa obywatelskie. Bierne prawo wyborcze przyznawano tym samym osobom, ale po ukończeniu 24 lat. Posłowie i deputowani wybierani byli na 9 lat, co 3 lata odnawiano 1/3 izby. Izbie poselskiej przewodniczył mianowany przez króla marszałek.
Senat składał się najpierw z 18, a później z 30 członków. Senatorami byli w równej liczbie wojewodowie, kasztelani i biskupi, po 6, a potem po 10 z każdej grupy. Senatorów świeckich mianował dożywotnio król. Obradom senatu przewodniczyć miał formalnie monarcha (Fryderyk August obsadził jednak stanowisko prezesa jednym z senatorów). Zgodnie z konstytucją sejm miał się zbierać co 2 lata i obradować przez 15 dni. Zwoływał go król. Faktycznie zebrał się na dwóch sesjach zwyczajnych w 1809 u 1811 r. oraz na sesji nadzwyczajnej w 1812 r.
Kompetencje ustawodawcze sejmu – obejmowały sprawy: podatków, praw cywilnych i karnych oraz monetarne. Sejm nie posiadał inicjatywy ustawodawczej. Projekty ustaw przedstawianych izbie poselskiej sporządzała, wnosiła i popierała Rada Stanu. Najpierw kierowano je do właściwej komisji, a do izby należało jedynie jego przyjęcie lub odrzucenie. Nie przeprowadzano dyskusji plenarnej, przyjmowano większością głosów w głosowaniu tajnym.
Do senatu należało jedynie prawo odmówienia zatwierdzenia ustawy uchylonej przez izbę poselską, ale tylko wtedy, gdy była ona – sprzeczna z konstytucją, godziła w obronność kraju lub przy jej uchwaleniu naruszono procedurę ustawodawczą. Mimo sprzeciwu senatu król mógł zakwestionowaną ustawę przyjąć. Senat przeprowadzał także tzw. rugi poselskie (sprawdzanie ważności wyborów posłów) oraz kontrolował księgi obywatelskie.

32. Zasady organizacji sądownictwa w Księstwie Warszawskim

Zasady organizacji sądownictwa w Księstwie Warszawskim określała konstytucja Księstwa oraz przepisy zawarte w dwóch rozporządzeniach ministra sprawiedliwości z 1808r., traktujących o organizacji sądów Księstwa Warszawskiego.
Sądownictwo w Księstwie Warszawskim oparto na zasadach i wzorach przejętych z Francji. Wprowadzono równe dla wszystkich sądownictwo powszechne, zrywając ze stanową organizacją sądownictwa. Utworzono jednolity, prosty system sądownictwa oparty na odrębnych instancjach sądowych dla spraw cywilnych i karnych, czego jednak nie udało się zrealizować w pełni. Władzę sądową zaczęto traktować jako suwerenną i niezawisłą, zgodną z trójpodziałem władz. W praktyce oznaczało to realizację zasady dożywotniej nominacji sędziów przez króla i ich nieusuwalność (wyjątek – popełnienie przez nich przestępstwa w związku z urzędowaniem).
W sprawach cywilnych – sądownictwo dwustopniowe. Najniższa instancja – sądy pokoju. Składały się z trzech sędziów pokoju, podsędków, pisarza i podpisarzy. Sędziów pokoju mianowano na 6 lat. Zadania sądów pokoju – prowadzenie postępowania pojednawczego w sprawach podlegających w pierwszej instancji trybunałom cywilnym, zajmowanie się sprawami opiekuńczymi i rozwiązywanie spraw niespornych. Kolejną instancją były trybunały cywilne. Składały się z prezesa i sześciu sędziów (dożywotnio). Sprawy rozpoznawano w kolegiach 3-osobowych. Rozpatrywały odwołania od sądów pokoju. Instancją ostateczną był urzędujący w Warszawie Sąd Apelacyjny – dzielił się najpierw na 3, a później na 4 wydziały. W skład wchodzili – pierwszy prezes, prezesi i członkowie. Jego orzeczenia były ostateczne.
Sądownictwo karne – w 1810 r. za wzorem Francji przyjęto podział przestępstw na: kryminalne, poprawcze i policyjne oraz strukturę sądownictwa z podziałem na sądy: kryminalne, policji poprawczej i policji prostej. Sąd kasacyjny – sądem najwyższym i ostatecznym, łączącym sądownictwo cywilne i karne, była Rada Stanu, posiadająca uprawnienia sądy kasacyjnego. Jedynym powodem kasacji wyroku mogło być tylko naruszenie przez sądy niższe prawa materialnego lub procesowego. Sądownictwo administracyjne – dwuinstancyjne. Na szczeblu departamentu – orzekały rady prefekturalne. W II instancji orzekała Rada Stanu. Sądownictwo kompetencyjne – sprowadzało się do rozstrzygania przez Radę Stanu kolizji o właściwości między władzami administracyjnymi a sądami powszechnymi.

33. Podziały i zarząd terytorialny Księstwa Warszawskiego

Administrację terytorialną Księstwa Warszawskiego oparto na wzorcu francuskim. Kraj podzielono na: departamenty, powiaty, gminy wiejskie i miejskie. Początkowo było sześć departamentów – warszawski, kaliski, poznański, bydgoski, płocki i łomżyński. W 1809 r. dodano cztery kolejne: krakowski, radomski, lubelski, siedlecki.
Departament – na czele stał mianowany przez króla prefekt, podporządkowany ministrowi spraw wewnętrznych. Podlegała mu władza administracyjna i częściowo policyjna. Przy prefekcie działała rada prefekturalna, składająca się z 3-5 radców mianowanych przez króla. Uprawnienia – sprawowanie sądownictwa administracyjnego w pierwszej instancji oraz doradzanie prefektowi w sprawach miejskich. Departamenty dzieliły się na powiaty – początkowo było ich 60, a później 100. Powiatami zarządzali podprefekci, również mianowani przez króla. Podporządkowani byli prefektom, ale odpowiedzialność ponosili przed ministrem spraw wewnętrznych.
Przewidziana konstytucją najmniejsza jednostka terytorialna, jaką była municypalność, nie została zasadniczo ustanowiona. Na czele miast municypalnych stali prezydenci, pochodzący z nominacji królewskiej i podlegali prefektom. W pozostałych miastach i wsiach utworzono gminy miejskie i wiejskie. Gminą miejską zarządzał burmistrz, mianowany przez ministra spraw wewnętrznych i podlegający podprefektowi. Na czele gminy wiejskiej stał wójt, mianowany przez prefekta.
Organami samorządu były rady: departamentalne, powiatowe, miejskie i wiejskie. Do kompetencji rady departamentalnej i powiatowej należały sprawy lokalne służące „dobru” departamentu lub powiatu, np. rozkład podatków, bezpieczeństwo publiczne.
Rady municypalne w większych miastach pochodziły z wyborów przeprowadzonych na zgromadzeniu gminnym, natomiast w mniejszych – z nominacji prefekta. Rady wiejskie w praktyce nie zafunkcjonowały.

36. Organizacja i kompetencje naczelnych organów Królestwa Polskiego

Król – stał na czele państwa, posiadając szerokie uprawniania ustawodawcze i wykonawcze. Władzę wykonawczą król sprawował za pośrednictwem mianowanych przez siebie namiestnika, ministrów i podległych im organów. Za decyzje królewskie odpowiedzialność ponosili kontrasygnujące je ministrowie. Kontrasygnata miała potwierdzić zgodność aktu monarchy z konstytucją i innymi prawami obowiązującymi w Królestwie. Król posiadał atrybuty głowy państwa i najwyższego nad nią zwierzchnictwa, co wyrażało stwierdzenie „rząd jest w osobie króla”.
Król był także jedną z trzech instytucji składających się na sejm, mając prawo zwoływania go i rozwiązywania. Posiadał także wyłączne prawo inicjatywy ustawodawczej. Do wyłącznych kompetencji króla należały:
- uprawnienia nominacyjne, w tym także niższych urzędników administracyjnych i sądowych, a także dostojników kościelnych wszystkich wyznań; prawo łaski
- polityka zagraniczna i zwierzchnictwo nad armią Królestwa
- początkowa wyłączność ustawodawstwa w zakresie konstytucyjnym, czyli tzw. dopełnianie konstytucji przez statuty organiczne regulujące ustrój organów władzy,
- prawo sankcji wobec ustaw sejmowych.

Namiestnik – zastępca króla podczas jego nieobecności w państwie. Mianował go i odwoływał monarcha. Jego władza opierała się na pełnomocnictwie królewskim.
Do kompetencji namiestnika należało sprawowanie władzy wykonawczej i administracyjnej. Realizował te uprawnienia poprzez przewodniczenie Radzie Stanu i wydawanie postanowień w czasie posiedzeń Rady Administracyjnej, z tym, że musiały być one kontrasygnowane przez właściwego ministra. Ograniczeniem jego władzy było zastrzeżenie sobie przez króla wyłącznej realizacji niektórych kompetencji wykonawczych (np. polityki zagranicznej, zatwierdzania budżetu).
Po śmierci Józefa Zajączka uprawnienia namiestnika przejęła Rada Administracyjna. Urząd ten odnowiono po upadku powstania listopadowego. W praktyce głównym ośrodkiem władzy stała się wtedy kancelaria namiestnikowa. Natomiast formalnie namiestnik rządził Królestwem Polskim, przewodnicząc Radzie Administracyjnej, a nie Radzie Stanu.

Rada Stanu - centralny kolegialny organ władzy i administracji, dzieliła się na Ogólne Zgromadzenie Rady Stanu i Radę Administracyjną.
Ogólne Zgromadzenie – przewodniczył król, a jego skład wchodziło 5 ministrów kierujących resortami, sekretarz, radcy stanu i nadzwyczajni radcy stanu oraz referendarze. W dziedzinie prawodawstwa należało do niego przygotowanie projektów wszelkich aktów prawnych i wnoszenie projektów ustaw do sejmu. W zakresie sądownictwa – sądownictwo administracyjne nad wszystkimi urzędnikami mianowanymi przez króla za przestępstwa popełnione w związku ze sprawowaniem urzędu

Rada Administracyjna – w jej skład wchodzili ministrowie kierujący komisjami rządowymi (5 ministrów) oraz osoby specjalnie do niej przez króla powołane, którym przewodniczył namiestnik.
Rada była organem doradczym wobec króla i namiestnika w sprawach, które przekraczały zakres funkcji poszczególnych ministrów, a ponadto wprowadzała w życie postanowienia królewskie lub namiestnika. Po 1826 r. Rada Administracyjna przejęła najwyższą władzę wykonawczą w Królestwie Polskim.

Komisje rządowe – sprawowały bezpośredni zarząd kraju na szczeblu centralnym; było ich pięć

38. Tymczasowy Naczelnik Państwa, Naczelnik Państwa (porównaj pozycję ustrojową)

Rada Regencyjna rozwiązała się w listopadzie 1918 r. i przekazała Piłsudzkiego całą władzę nad tworzącym się aparatem państwa. Urząd Tymczasowego Naczelnika Państwa (w osobie J. Piłsudzkiego) został powołany na mocy dekretu z 22 listopada 1918 r. o najwyżej władzy reprezentacyjnej Republiki Polskiej. Miał on sprawować najwyższą władzę w państwie do zwołania Sejmu Ustawodawczego. 28.11 Piłsudzki wydał dwa dekrety: o wyborach do Sejmu Ustawodawczego oraz o ordynacji wyborczej do Sejmu Ustawodawczego.
Józef Piłsudski, zgodnie z treścią dekretu, złożył 20 lutego 1919 roku władzę, powierzoną mu dekretem z 22.11.1918 r. (jako Tymczasowego Naczelnika Państwa) na ręce Sejmu Ustawodawczego, ten powierzył mu nadal funkcję Naczelnika Państwa, określając i ograniczając jego kompetencje w Małej Konstytucji. Powierzono mu wówczas władzę wykonawczą i realizację uchwał Sejmu w sprawach cywilnych i wojskowych. Naczelnik Państwa miał najwyższą władzę cywilną i wojskową w państwie. Był Naczelnym Dowódcą Wojsk Polskich, jego urząd miał duże znaczenie w zakresie stosunków międzynarodowych. Powoływał odpowiedzialnych przed sobą Prezydenta ministrów (premiera) oraz ministrów. Projekty ustawodawcze przedstawiane przez rząd wymagały podpisów właściwego ministra, Prezydenta ministrów oraz Naczelnika. Miały utrzymać swą moc obowiązującą pod warunkiem przedstawienia ich do zatwierdzenia na pierwszym posiedzeniu Sejmu Ustawodawczego. Naczelnik Państwa odpowiedzialny był przed Sejmem.
Naczelnik Państwa był Naczelnym Wodzem, powoływał rząd za zgodą Sejmu i sprawował najwyższą władzę wykonawczą, ale to Sejm Ustawodawczy był władzą suwerenną i ustawodawczą. Wchodził z urzędu w skład Rady Obrony Państwa (powołanej przez Sejm w lipcu 1920 w okresie zagrożenia państwowości przez wojnę polsko-bolszewicką) i był jej przewodniczącym.

[Tymczasowy Naczelnik Państwa sprawował władzę najwyższą w okresie przejściowym, do czasu zwołania Sejmu Ustawodawczego. Powoływał i odwoływał rząd, składający się z prezydenta ministrów i ministrów. Razem z Radą Ministrów sprawował władzę ustawodawczą. Zatwierdzał wydawane przez Radę Ministrów dekrety, które traciły moc obowiązującą w przypadku nieprzedstawienia ich do zatwierdzenia na pierwszym posiedzeniu Sejmu Ustawodawczego. Zgodnie z zapowiedzią z dekretu z dnia 22 listopada 1918 r. Józef Piłsudski, pełniący funkcję Tymczasowego Naczelnika Państwa, przekazał 20 lutego 1919 r. swą władzę Sejmowi Ustawodawczemu.

Naczelnik Państwa był organem wykonawczym podporządkowanym Sejmowi Ustawodawczemu, będącemu źródłem wszelkiej władzy. Naczelnik Państwa reprezentował państwo w stosunkach międzynarodowych i stał na czele administracji cywilnej i wojskowej. Za swą działalność ponosił odpowiedzialność przed Sejmem. Każdy jego akt państwowy wymagał kontrasygnaty właściwego ministra. Na podstawie porozumienia z Sejmem Naczelnik Państwa powoływał rząd, w którego skład wchodzili ministrowie indywidualnie, a rząd solidarnie, odpowiadali za swą działalność przed Sejmem. W chwili zagrożenia bytu państwowego, spowodowanego niepowodzeniami w wojnie z Rosją Radziecką, wszedł do utworzonej ustawą z 01.07.1920 r. Rady Obrony Państwa jako jej przewodniczący.]

39. Sejm Ustawodawczy – pozycja ustrojowa

Wybory do Sejmu Ustawodawczego przeprowadzono dnia 26.1.1919 r. Sejm ustawodawczy liczył 394 posłów, którzy reprezentowali Narodową Demokrację, PSL – Wyzwolenie, PSL – Piast, PPS i pozostałe drobne partie.
10.02.1919 r. Józef Piłsudzki (Naczelnik Państwa) dokonał uroczystego otwarcia sejmu, zaś 20. 02 – złożył na ręce sejmu pełniony przez siebie urząd.
Sejm Ustawodawczy był organem jednoizbowym, którego głównym zadaniem miało być stworzenie podstaw ustrojowych państwa. podjął uchwałę sejmową o tymczasowych zasadach funkcjonowania państwa, zwaną małą konstytucją. Zgodnie z nią Sejm Ustawodawczy był władzą suwerenną i ustawodawczą.
Do ważniejszych ustaw uchwalonych przez ten Sejm należą: Mała Konstytucja, Konstytucja marcowa z 17 marca 1921 oraz Statut Organiczny Województwa Śląskiego i szeroki pakiet ustaw socjalnych.
W 1920 Sejm powołał nadzwyczajny i tymczasowy organ parlamentarno-rządowy Radę Obrony Państwa, w skład którego wchodziło 10 przedstawicieli Sejmu.
Sejm Ustawodawczy funkcjonował do momentu ukonstytuowania się wybranego na mocy konstytucji Sejmu i Senatu, co nastąpiło 1 grudnia 1922 (wybór marszałków obu izb).

[Sejm ustawodawczy koncentrował w sobie władze państwową, co wyrażało się w wyposażeniu go we władze suwerenną, w nieokreśleniu jego kadencji i uzależnieniu od niego organów wykonawczych, Naczelnika Państwa i ministrów. Sejm Ustawodawczy stał się w ten sposób źródłem wszelkiej władzy. Jego głównym zadaniem było uchwalenie ustawy zasadniczej – konstytucji (stąd nazwa Sejm Ustawodawczy, czyli Konstytuanta). Sejmowi Ustawodawczemu przysługiwało wyłączne uprawnienie do uchwalania ustaw, które ogłaszał marszałek sejmu za kontrasygnatą prezydenta ministrów i właściwego ministra.]

40. Zasady naczelne konstytucji RP z 1921 r.

Zasada ciągłości państwa polskiego – niepodległa Polka nie była nowym państwem, powstałym dopiero w XX w., ale państwem wskrzeszonym po blisko stuletniej niewoli. Odbudowane państwo było organizacją polityczną tego samego narodu, który istniał w końcu XVIII w.

Zasada republikańskiej formy ustroju politycznego – formalna nazwa państwa, czyli „Rzeczpospolita”, nawiązywała do tradycji przedrozbiorowej i podkreślała ciągłość państwowości polskiej, została użyta przez twórców konstytucji na oznaczenie ustroju republikańskiego.

Zasada zwierzchnictwa narodu – zasada ta stanowiła podstawę teoretyczną ustroju politycznego państwa. Uznanie narodu za źródło i piastuna władzy zwierzchniej oznaczało formalne dopuszczenie do udziału w życiu politycznym wszystkich obywateli.

Zasada demokracji reprezentacyjnej – naród jako dzierżyciel władzy zwierzchniej w państwie nie sprawował jej bezpośrednio, ale przez wybierane organy. Konstytucja marcowa przyjmowała idee demokracji reprezentacyjnej, ograniczając ją jednak tylko do organów ustawodawczych.

Zasada podziału władz – zasada ta stanowiła podstawę struktury organizacyjnej państwa. Organami narodu w zakresie ustawodawstwa były Sejm i Senat, w zakresie władzy wykonawczej – prezydent łącznie z odpowiedzialnymi ministrami, a w zakresie wymiaru sprawiedliwości – niezawisłe sądy. Podział władz miał umożliwić harmonijną współpracę organów ustawodawczych i wykonawczych, hamować zakusy dyktatorskie organów wykonawczych oraz gwarantować prawa obywatelskie.

Zasada rządów parlamentarnych – stosunki miedzy organami władzy ustawodawczej i wykonawczej oparte były na założeniach systemu rządów parlamentarnych: powołany przez głowę państwa rząd (gabinet) sprawował władzę wykonawczą tak długo, jak długo posiadał zaufanie większości parlamentu.

Zasada państwa liberalnego – państwo pojmowane było jako organizacja stworzona dla ochrony interesów indywidualnych, cele jednostkowe uznano za nadrzędne wobec celów państwa.

Zasada jednolitości państwa – II Rzeczpospolita w zasadzie była państwem jednolitym, nie przewidującym różnic ustrojowych dla poszczególnych dzielnic czy części kraju. Wyjątkiem była autonomia Śląska.

41. Organizacja i kompetencje władzy ustawodawczej RP na mocy konstytucji z 1921 r.

Władza ustawodawcza należała do dwuizbowego parlamentu, składającego się z Senatu i Sejmu. Senat – 111 senatorów, Sejm – 444 posłów. Wszyscy byli wybierani w demokratycznych 5-przymiotnikowych wyborach powszechnych, równych, tajnych, bezpośrednich i proporcjonalnych. Czynne prawo wyborcze: Sejm – 21 lat, Senat – 30 lat. Bierne prawo wyborcze: Sejm – 25 lat, Senat – 40 lat. Kadencja obu izb trwała 5 lat. Obie izby, obradując wspólnie, tworzyły jedno ciało zwane Zgromadzeniem Narodowym. Zbierało się ono tylko dla wyboru prezydenta. Izbom przewodniczyli marszałkowie. Obradowano w systemie sesyjnym. Posłowie i senatorowie byli reprezentantami narodu. Posiadali immunitet parlamentarny zwalniający ich od odpowiedzialności z tytułu wykonywania mandatu oraz nietykalność poselską.
Parlament posiadał kompetencje:
ustawodawcze – obejmowały stanowienie wszelkich praw publicznych i prywatnych. Inicjatywa ustawodawcza należała tylko do Sejmu i rządu. Ustawy uchwalał wyłącznie Sejm. Każdy projekt ustawy sejmowej był rozpatrywany przez Senat, któremu przysługiwało w ciągu 30 dni prawo wniesienia poprawek lub jej odrzucenia. Uchwała Sejmu mogła być z kolei odrzucona przez Sejm większością 11/20 głosów. Ustawy promulgował i publikował prezydent. Formy ustawy wymagano dla uchwalenia: budżetu, podatków, amnestii, stanu liczebnego armii, traktatów międzynarodowych.
ustrojodawcze – sprowadzały się do wyłączności dokonywania zmian i rewizji konstytucji
elekcyjne – polegały na wyborze przez Zgromadzenie Narodowe prezydenta
kontrolne – posiadał je przede wszystkim Sejm. Przysługiwało mu prawo pociągania ministrów do odpowiedzialności parlamentarnej i konstytucyjnej, wyrażania zgody na wypowiedzenie wojny lub zawarcie pokoju przez prezydenta. Obie izby miały prawo interpelacji do rządu bądź poszczególnych ministrów.

42. Prezydent wg konstytucji z 1921 r. i konstytucji z 1935 r. (porównaj pozycję ustrojową)

Prezydenta w konstytucji kwietniowej wybierało Zgromadzenie Narodowe bezwzględną większością głosów na okres 7 lat. Zastępca prezydenta – marszałek Sejmu. Prezydent posiadał kompetencje: głowy państwa, wykonawcze, ustawodawcze i sądowe. Jako głowa państwa reprezentował państwo na zewnątrz, przyjmował przedstawicieli obcych państw i wysyłał przedstawicieli polskich za granicę. Ponadto zawierał umowy międzynarodowe i wypowiadał wojnę i zawierał pokój. W zakresie władzy wykonawczej prezydent mianował i odwoływał premiera, a na jego wniosek poszczególnych ministrów. Na wniosek rządu obsadzał wszystkie wyższe stanowiska cywilne w państwie. Najwyższe zwierzchnictwo nad armią, ale w czasie wojny nie mógł sprawować naczelnego dowództwa. W dziedzinie władzy ustawodawczej prezydent zwoływał, odraczał i zamykał sesje parlamentu, promulgował i publikował ustawy, wydawał rozporządzenia i zarządzenia dla wykonania ustaw oraz mógł rozwiązać parlament za zgodą 3/5 Senatu. W zakresie władzy sądowej – mianował sędziów i stosował prawo łaski.
Prezydent nie ponosił odpowiedzialności parlamentarnej, cywilnej i politycznej (za prezydenta ponosili ją premier i poszczególni ministrowie). Prezydent ponosił odpowiedzialność konstytucyjną za – zdradę kraju, naruszenie konstytucji, przestępstwa karne. Sprawę rozpatrywał Trybunał Stanu.

System wyboru prezydenta w konstytucji kwietniowej był bardziej skomplikowany. Pierwszeństwo w wyłonieniu kandydata na prezydenta przysługiwało Zgromadzeniu Elektorów. Prawo wskazania drugiego kandydata przysługiwało ustępującemu prezydentowi. W razie skorzystania z tego uprawnienia przez prezydenta o wyborze decydowało głosowanie powszechne. Zastępcą prezydenta był marszałek Senatu.
Prezydent skupiał w sobie jednolitą i niepodzielną władzę. Zwierzchnictwu jego podlegały wszystkie pozostałe władze: Sejm, Senat, rząd, siły zbrojne, sądy i kontrola państwowa. Prezydent nie ponosił żadnej odpowiedzialności. Podlegał jedynie ocenie Boga i historii. Uprawnienia prezydenta były podzielone na zwykłe (wymagały kontrasygnaty premiera i właściwego ministra) i z prerogatyw (nie wymagały). Kompetencje prezydenta można podzielić na – ustawodawcze, ustrojodawcze, wykonawcze, kontrolne i nadzwyczajne na wypadek wojny. Ustawodawcze – m.in. wydawanie dekretów z mocą ustawy, weto zawieszające, promulgacja i publikacja ustaw. Wykonawcze – decydowanie o obsadzie wszystkich najważniejszych urzędów w państwie, reprezentowanie państwa na zewnątrz i zwierzchnictwo nad siłami zbrojnymi. Ustrojodawcze – prawo inicjatywy w zakresie zmiany konstytucji i praw weta w stosunku do poselskich projektów zmiany konstytucji, uchwalonych przez parlament. Kontrolne – rozwiązanie Sejmu i Senatu, odwołanie najwyższych urzędników państwowych, pociąganie ministrów do odpowiedzialności.

43. Organizacja sądownictwa w II RP

Zasady przewodnie sądownictwa
Konstytucja marcowa stała na gruncie zasady trójpodziału władzy i stosownie do niej sądy były niezawisłe. Konstytucja kwietniowa – podporządkowała sądy prezydentowi. Sądownictwo oparte zostało na zasadach naczelnych, które określały jego stosunek do innych organów władzy, strukturę organizacyjną i zakres kompetencji.
Zasada niezawisłości sądów formułowała ich niezależność i wyłączną podległość ustawom. Orzeczenia sądowe nie mogły być zmienione przez jakąkolwiek inną władzę. Sędziowie nie mogli być, wbrew swojej woli, złożeni z urzędu, zawieszeni lub przeniesieni w inne miejsce czy stan spoczynku, inaczej niż na mocy orzeczenia sądowego i w sposób zgodny z przepisami. Posiadali także immunitet.
Zasada nominacji sędziów była gwarancją niezależności wymiaru sprawiedliwości. Mianowania dokonywał prezydent. Odstępstwem od tej zasady było wybieranie przez ludność sędziów pokoju (czego nie zrealizowano) oraz od 1930 r. mianowanie sędziów grodzkich przez ministra sprawiedliwości. Kandydaci na sędziów musieli ukończyć studia prawnicze, odbyć aplikację sędziowską i zdać egzamin sędziowski.
Zasada wyłącznej kompetencji sądów w sprawach wymiaru sprawiedliwości wynikała z przysługującego obywatelom prawa do dochodzenia wszelkich krzywd i szkód na drodze sądowej (nie mogła tego zabronić żadna ustawa).
Zasada udziału czynnika społecznego w wymiarze sprawiedliwości w praktyce nie została zrealizowana.
Zasada hierarchicznego podporządkowania przewidywała utworzenie sądownictwa instancyjnego, opierającego się na podporządkowaniu sądów niższych sądom wyższych oraz rozpatrywaniu przez poszczególne instancje spraw ściśle określonych.

Sądy powszechne – 4-stopniowa organizacja sądów, na która składały się: sądy grodzkie, sądy okręgowe, sądy apelacyjne, Sąd Najwyższy.
Sądy grodzkie były sądami najniższego szczebla, orzekały jednoosobowo w pierwszej instancji w drobnych sprawach cywilnych i karnych oraz udzielały pomocy prawnej innym sądom i władzom. Sądy okręgowe rozpatrywały w pierwszej instancji ważniejsze sprawy cywilne i karne, a w drugiej instancji odwołania od sądów grodzkich. Orzekały kolegialnie w kompletach 3-osobowych, wyjątkowo – jednoosobowo. Dzieliły się na wydziały cywilne, karne i handlowe. Powołano przy nich także jednoosobowe sądy dla nieletnich. Sądy apelacyjne rozstrzygały w pierwszej i ostatniej instancji (w postępowaniu doraźnym) tylko sprawy szczególne, przekazane im przez ustawy. W drugiej instancji rozpatrywały apelacje od orzeczeń sądów okręgowych. W zasadzie orzekały w składzie 7 sędziów zawodowych, wyjątkowo – jednoosobowo. Sąd Najwyższy rozpatrywał kasacje od orzeczeń sądów drugiej instancji i orzekał w sprawach szczególnych, przekazanych mu przez ustawy oraz czuwał nad jednolitością orzecznictwa sądowego. Orzeczenia zapadały w składach 3-, 5- lub 7-osobowych, całej izby lub zgromadzenia ogólnego.
Sądy szczególne – sądy wojskowe, pracy, wyznaniowe oraz rozpatrujące sprawy ze stosunków publicznoprawnych - Trybunał Stanu, Trybunał Kompetencyjny i Najwyższy Trybunał Administracyjny.
Inne organy wymiaru sprawiedliwości – prokuratura – podporządkowana ministrowi sprawiedliwości (prokurator generalny), Prokuratura Sądu Najwyższego, prokuratury sądów apelacyjnych, prokuratury sądów okręgowych; adwokatura – zorganizowana na zasadach samorządu zawodowego, Naczelna Rada Adwokacka; notariat – notariusze to osoby zaufania publicznego.

48. Naczelne zasady ustroju PRL wg konstytucji z 1952 r.

Konstytucja PRL, zwana również była konstytucją lipcową. Oparła swój ustrój PRL na następujących zasadach przewodnich: ustroju republikańskim, suwerenność ludu pracującego miast i wsi, socjalistycznym rozwoju państwa, sojuszu robotcznio-chłopskim, kierowniczej roli klasy robotniczej, przewodniej roli PZPR, internacjonalizmie proletariackim, przedstawicielskiej formie sprawowania władzy przez lud pracujący.
Konstytucja lipcowa odrzucała trójpodział władzy. W to miejsce wprowadziła koncepcję jednolitości władzy państwowej i budowy aparatu państwowego w oparciu o zasadę tzw. centralizmu demokratycznego. W związku z tym organy państwowe dzielono na cztery grupy: władzy państwowej, administracji, sądowe i prokuratorskie.

49. Organizacja i kompetencje Sejmu PRL

Sejm (jednoizbowy) był najwyższym organem władzy państwowej. Początkowo składał się z 444 posłów, potem nie miał stałego składu, aż w końcu liczył 460 posłów. Kadencja Sejmu trwała 4 lata. Posłów wyłaniano w wyborach 4-przymiotnikowych – powszechnych, bezpośrednich, równych i tajnych. Czynne prawo wyborcze – 18 lat, bierne – 21 lat.
Były to jednak tylko pozory demokracji. Powołano Front Narodowy (już w 1952 r.), do którego weszły partie: PZPR, ZSL, SD, związki zawodowe i spółdzielcze oraz inne organizacje. Wszystkie one tworzyły wspólną dla okręgu listę wyborczą, ustalaną pod dyktando PZPR. W ramach reform Front Narodowy zastąpiono Frontem Jedności Narodu o szerszym składzie organizacyjnym oraz zmieniono ordynację. Okręgowe listy wyborcze musiały zawierać większą liczbę kandydatów, niż było do obsadzenia mandatów, a głosującym zezwolono na dokonywania skreśleń.
Sejm pełnił funkcje: ustrojodawcze (zmiana konstytucji), ustawodawcze (uchwalanie ustaw inicjowanych przez Radę Państwa, rząd i posłów), kreacyjne (powoływanie innych organów naczelnych), kontrolne (bezpośrednie w stosunku do Rady Państwa, rządu i NIK; pośrednie – przez prokuraturę oraz ogólnie poprzez interpelację i zapytania poselskie), ustalania linii polityki państwa (np. budżet, uchwała o stanie wojny) oraz wewnątrzorganizacyjne.
Wewnętrzną organizację Sejmu regulowały konstytucja oraz regulamin. Zgodnie z nimi organami Sejmu byli: marszałek, wicemarszałkowie, Prezydium (marszałek + wicemarszałkowie; sprawy związane z funkcjonowaniem sejmu), Konwent Seniorów (członkowie Prezydium + przewodniczący klubów poselskich/zastępcy + przewodniczący kół poselskich; funkcje doradcze), komisje sejmowe, sekretarze.
kancelaria – organ pomocniczy i wykonawczy Sejmu. Organami wewnętrznymi sejmu były również komisje sejmowe, dzielące się na stałe lub nadzwyczajne. Ich pracami kierowało prezydium, składające się z przewodniczącego i zastępców.
Formami organizacyjnymi posłów były: kluby, koła, zespoły poselskie.

50. Organizacja i kompetencje Rady Państwa w PRL

Radę Państwa – powoływał Sejm na pierwszym posiedzeniu, na okres 4 lat. Skład: przewodniczący, 4 zastępców, sekretarz i członkowie (początkowo 9, później – 11), powoływani jedynie z grona posłów. Członkowie Rady Państwa nie mogli piastować stanowisk w rządzie. Rada działała na zasadzie kolegialności, obradując na posiedzeniach plenarnych i w stałych komisjach, będących jej wewnętrznymi organami pomocniczymi, których zadaniem było przygotowywanie materiałów i wniosków pod obrady plenarne
Kompetencje – obejmowały cztery grupy uprawnień:
Naczelny organ władzy państwowej – stanowiła prawo w formie dekretów z mocą ustawy i uchwał normatywnych oraz dokonywała jego wykładni; powoływała inne naczelne organy władzy (np. dokonywała zmian w rządzie między sesjami Sejmu); czuwała nad zgodnością prawa z konstytucją; sprawowała nadzór zwierzchni nad radami narodowymi.
Organ uzupełniający Sejm – powoływała marszałka-seniora; wyrażała zgodę na pociągnięcie posłów do odpowiedzialności karno-skarbowej między sesjami Sejmu; zwoływała Sejm na sesje.
Funkcja kolegialna głowy państwa – reprezentowała państwo na zewnątrz; mianowała i odwoływała przedstawicieli dyplomatycznych w innych państwach; ratyfikowała i wypowiadała umowy międzynarodowe; stosowała prawo łaski; nadawała ordery i tytuły; przyjmowała przedstawicieli obcych państw.
Uprawnienia szczegółowe, które posiadała Rada Państwa miały charakter administracyjny i wykonawczy, np. mianowanie generałów i profesorów, wprowadzenie stanu wojennego.

52. Źródła prawa obcego obowiązującego w Polsce po 1918 r. w prawie cywilnym i karnym

Odrodzone w 1918 r. państwo polskie odziedziczyło po państwach zaborczych różne systemy prawa: austriackiego, niemieckiego, francuskiego, rosyjskiego i węgierskiego. Wszystkie różniły się między sobą zarówno w zakresie instytucji i konstrukcji prawnych, jak i w stopniu regulacji stosunków społeczno-gospodarczych.
Źródłami prawa cywilnego w poszczególnych ziemiach były:
- ziemie byłego Królestwa Polskiego: I i III księga Kodeksu Napoleona, ustawy hipoteczne z 1818 i 1825 r., Kodeks cywilny Królestwa Polskiego z 1825 r. i ustawa małżeństwa z 1836
- ziemie byłych rosyjskich guberni zachodnich: X tom Zwodu praw Cesarstwa Rosyjskiego z 1836 r.
- ziemie byłego zaboru pruskiego: Kodeks cywilny niemiecki z 1896 r.
- ziemie byłego zaboru austriackiego: Kodeks cywilny austriacki z 1811 r.
- ziemie Spisza i Orawy: prawo węgierskie, a od 1923 r. ABGB

Źródłami prawa cywilnego procesowego były:
- ziemie byłego zaboru rosyjskiego: rosyjska ustawa o postępowaniu cywilnym z 1864 r.
- ziemie byłego zaboru pruskiego: niemiecki Kodeks postępowania cywilnego z 1877 r.
- ziemie byłego zaboru austriackiego: austriacki Kodeks postępowania cywilnego z 1895 r.

Źródłami prawa karnego materialnego były:
- ziemie byłego zaboru rosyjskiego: rosyjski Kodeks karny Tagancewa z 1903 r.
- ziemie byłego zaboru pruskiego: Kodeks karny Rzeszy z 1871 r.
- ziemie byłego zaboru austriackiego: Kodeks karny austriacki z 1852 r.

Źródłami prawa karnego procesowego były:
- ziemie byłego zaboru rosyjskiego: rosyjska ustawa o procedurze karnej z 1864 r.
- ziemie byłego zaboru pruskiego: niemiecki Kodeks postępowania karnego z 1877 r.
- ziemie byłego zaboru austriackiego: austriacki Kodeks postępowania karnego z 1873 r.

53. Przebieg kodyfikacji prawa cywilnego w II RP

Komisja Kodyfikacyjna została powołana ustawą z 3 czerwca 1919 r. w celu unifikacji prawa pozaborowego – kodyfikacji prawa cywilnego i prawa karnego. Składała się początkowo z 44 osób, które powołał Naczelnik Państwa Józef Piłsudzki a następnie zostały one zatwierdzone przez Sejm Ustawodawczy
Zgodnie z założeniem Komisji prawo cywilne miało być unifikowane etapami. Cel finalny – stworzenie jednolitego kodeksu cywilnego, który byłby dziełem oryginalnym, nowym, zbudowanym na podstawach narodowych.
Pierwszy etap w realizacji tego zamierzenia – rozpoczęcie prac nad tymi dziedzinami prawa cywilnego, które ze względu na swoją aktualność musiały być wyodrębnione z obowiązujących na ziemiach polskich różnych systemów prawnych i jednolicie uregulowane.
Kodeks zobowiązań – wzorowany na prawie szwajcarskim, przy uwzględnieniu oddziaływań prawa francuskiego, niemieckiego i austriackiego. Całość ujęto w trzech częściach – ogólnej (źródła, rodzaje, istota i powstanie zobowiązań, przejście praw i obowiązków wynikających z zobowiązań), szczególnej (poszczególne rodzaje umów) i zagadnień części ogólnej prawa cywilnego, wiążącego się z prawem zobowiązań (oświadczenie woli, termin, przedawnienie itp.)
Poza prawem zobowiązań Komisja nie zdołała skodyfikować całościowo pozostałych działów prawa cywilnego.
Pracę nad przygotowaniem prawa małżeńskiego osobowego podjęła, utworzona w 1924 r., podkomisja, której przewodniczącym został Karol Lutostański. Przewidywał on fakultatywne śluby cywilne i wyznaniowe, rozwody i równość małżeńską (opór duchowieństwa spowodował jednakże zawieszenie dalszych prac legislacyjnych nad prawem małżeńskim osobowym). Podobnie stało się z ogłoszonym w 1937 r. projektem prawa małżeńskiego majątkowego. Nie zdołano również zunifikować prawa rodzinnego, mimo, że projekt, w którym największy udział miał Stanisław Gołąb, był już gotowy w 1938r. Nie doprowadzono także do skutku prac nad kodyfikacją prawa rzeczowego, prowadzony przez Zolla i Wasilkowskiego, mimo przedstawienia w 1937 r. stosownego projektu. Natomiast prace nad częścią ogólną prawa cywilnego w związku z koniecznością zakończenia kodyfikacji poszczególnych działów, zaledwie zostały zapoczątkowane.
Powstał także Kodeks handlowy, a także Kodeks postępowania cywilnego – podzielony na dwie części. Pierwsza: przepisy o postępowaniu spornym i sądownictwie polubownym. Druga: regulowała postępowanie egzekucyjne i upadłościowe.

[Najwcześniej, a więc w 1921 r., opracowano projekty prawa międzynarodowego prywatnego i prawa międzydzielnicowego. Zawierały one zasady rozstrzygania kolizji prawnych między różnymi ustawodawstwami. Przygotował je Fryderyk Zoll. Sejm uchwalił projekty, z drobnymi poprawkami, w 1926 r.

Projekty prawa wekslowego i czekowego opracowała sekcja prawa handlowego. Ich referentami byli: Aleksander Doliński, Antoni Górecki i Roman Kuratowski. Weszły one w życie na podstawie rozporządzenia prezydenta z września 1924 r. Oba wzorowane były na konwencji haskiej z 1912 r. Podpisane przez Rzeczpospolitą w 1930 r. trzech konwencji genewskich, wprowadzających system prawa jednolitego, pociągnęło za sobą konieczność zmiany funkcjonującego prawa. Nowy projekt prawa wekslowego przygotował Stanisław Wróblewski, a czekowego – Józef Sułkowski. Sejm uchwalił je w formie ustawy w kwietniu 1936 r.

Projekt prawa patentowego przedstawił F. Zoll, a koreferat S. Wróblewski. Wszedł on w życie w lutym 1924 r. jako ustawa o ochronie wynalazków, wzorów i znaków towarowych. Zastąpiło ją rozporządzenie prezydenta z marca 1928 r. Równolegle F. Zoll opracował projekty prawa autorskiego i prawa o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji, które Sejm uchwalił w 1926 r.

Prace nad prawem zobowiązań podjęto we Lwowie. W 1923 r. powstał tam projekt, którego tekst opublikowany w 1928 r. poddany został ostrej krytyce, jako nadmiernie liberalny. Kodeks zobowiązań uchwalono w październiku 1933 r. z mocą obowiązującą od lipca 1934 r.

Komisja Kodyfikacyjna nie zdołała skodyfikować całościowo pozostałych działów prawa cywilnego. Opór duchowieństwa zablokował prace nad prawem małżeńskim osobowym, którego projekt przewidywał fakultatywne śluby cywilne i wyznaniowe, rozwody i równość małżonków. Nie udała się także zunifikowanie prawa małżeńskiego majątkowego i prawa rodzinnego. Nie doprowadzono do skutku także prac nad kodyfikacją prawa rzeczowego.]

54. Przebieg kodyfikacji prawa karnego w II RP

Prace nad kodeksem prawa karnego materialnego prowadził wydział karny, a następnie sekcja karna Komisji Kodyfikacyjnej. Na jej czele stał Juliusz Makarewicz, wiceprezesem był Wacław Makowski, a sekretarzem Emil S. Rappaport. Członkami wydziału byli zarówno uczeni, jak i prawnicy praktycy oraz dwaj posłowie. Najpierw zajęto się pracami nad częścią ogólną; jej zasady sformułowano w 1921 r. W 1922 r. J. Makarewicz przedstawił projekt części ogólnej kodeksu, który został poddany dyskusji, a następnie ogłoszony drukiem w języku polskim i francuskim. W latach 1923-1926 opracowano część szczególną, nad którą toczono dyskusję do 1928 r. W 1929 r. projekt łączny przesłano do zaopiniowania sądom i korporacjom prawniczym. W latach 1929-1931 ponownie go przedyskutowano na forum Komisji Kodyfikacyjnej, po czym złożono na ręce ministra sprawiedliwości. Ten powołał komisję, która wprowadziła do niego kilka poprawek. W 1932 r. odbyły się kolejne konsultacje i narady z przedstawicielami innych ministerstw, co zaowocowało dalszymi zmianami.
Ostateczny tekst kodeksu wszedł w życie na podstawie rozporządzenia prezydenta z lipca 1932 r., z mocą obowiązującą od września 1932 r. Drugim rozporządzeniem prezydenta wprowadzono prawo o wykroczeniach.
Kodeks karny (1932r.) – podzielony na dwie części: ogólną i szczególną (opierała się na dwupodziale przestępstw, normując zbrodnie i występki). Wykroczenia regulowała odrębna ustawa.
Równolegle z pracami nad kodyfikacją prawa karnego prowadzono przygotowania do opracowania Kodeksu postępowania karnego – wersję ostateczną uzgodniono w 1927 r. W latach późniejszych Kodeks kilkakrotnie nowelizowano -> Kodeks postępowania karnego z 1928 r. – ustawa zwięzła, syntetyczna, a przede wszystkim nowocześniejsza od procedur państw zaborczych.

55. Unifikacja i kodyfikacja prawa cywilnego po II wojnie światowej

Unifikacja prawa cywilnego
W okresie międzywojennym wydano podstawowe aktu prawne, regulujące obrót gospodarczy, które były przydatne także w okresie władzy ludowej. Pozostałych działów prawa cywilnego w okresie międzywojennym nie zunifikowano. W czerwcu 1945 r. Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej podjął decyzję o przeprowadzeniu unifikacji prawa cywilnego. Wykonano ją, wydając dekrety normujące:
- prawo osobowe – sierpień 1945 r.
- prawo małżeńskie – wrzesień 1945 r.
- prawo rodzinne – styczeń 1946 r.
- prawo opiekuńcze – maj 1946 r.
- prawo małżeńskie majątkowe – maj 1946 r.
- prawo spadkowe – październik 1946 r.
- prawo rzeczowe – październik 1946 r.
- prawo o księgach wieczystych – październik 1946 r.
- przepisy ogólne prawa cywilnego – październik 1946 r.
Unifikacja prawa cywilnego opierała się zasadniczo na materiałach pozostawionych przez Komisję Kodyfikacyjną II RP. Była istotnym osiągnięciem likwidującym partykularyzm prawny i inicjującym kolejne reformy prawa w następnych latach.

Kodyfikacja prawa cywilnego
W 1956 r. powołana została Komisja Kodyfikacyjna, funkcjonująca przy ministrze sprawiedliwości. Jej zadaniem była kodyfikacja prawa cywilnego i dostosowanie go do warunków gospodarki socjalistycznej.
- Kodeks cywilny – kwiecień 1964 r. – na jego zawartość składały się cztery części zwane księgami: ogólna, własność i inne prawa rzeczowe, zobowiązania i spadki
- Kodeks rodzinny i opiekuńczy – luty 1964 r. – dzielił się na trzy tytuły: małżeństwo, pokrewieństwo, opieka i kuratela.
- Kodeks postępowania cywilnego – listopad 1964 r. – podzielony na trzy części: część pierwsza – normowała postępowanie rozpoznawcze i proces, postępowanie nieprocesowe, sąd polubowny; część druga – postępowanie zabezpieczające i postępowanie egzekucyjne; część trzecia – międzynarodowe postępowanie cywilne
- prawo prywatne międzynarodowe – listopad 1965 r.
Występowały także takie akty jak: przepisy wprowadzające Kodeks cywilny, przepisy prowadzające Kodeks rodzinny i opiekuńczy, przepisy wprowadzające Kodeks postępowania cywilnego. Zawierały postanowienia o dacie wejścia wymienionych kodeksów w życie.

56. Kodyfikacja prawa karnego po II wojnie światowej

Prace nad reformą i kodyfikacją prawa karnego podjęto w 1950 r. Pierwszy projekt kodeksu powstał w 1951 r., obejmując jedynie część ogólną prawa karnego. Oparty był całkowicie na wzorcach radzieckich. Zajmował się wyłącznie interesem państwa, pomijając całkowicie prawa obywateli. Kolejny, pełny projekt ukazał się w 1956 r. Projekt trzeci przedstawiono w 1963 r. Poddany on został dyskusji środowisk prawniczych, zaś zgłoszone w niej poprawki stały się podstawą opracowania w 1968 r. nowego projektu. Ustawą sejmową z kwietnia 1969 r. stał się on Kodeksem karnym, z mocą obowiązującą od stycznia 1970 r.
Kodeks dzielił się na trzy części – część pierwsza (ogólna): regulowała podstawowe zagadnienia prawa karnego; druga (szczególna): zawierała opis ustawowych typów przestępstw i grożących za ich popełnienie sankcji; trzecia (wojskowa): normowała kwestie ogólne i szczególne dotyczące przestępstw popełnianych przez żołnierzy. Poza nim pozostały liczne ustawy, które zestawiono w przepisach wprowadzających kodeks.
Równocześnie z Kodeksem karnym uchwalono Kodeks postępowania karnego i Kodeks wykonawczy. Obydwa weszły w życie również w styczniu 1970 r. W 1971 r. sejm uchwalił Kodeks wykroczeń, Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia oraz ustawę o ustroju kolegiów do spraw wykroczeń. Akty te weszły w życie w styczniu 1972 r.

Ochrona podstaw ustroju państwa była najważniejszych zadaniem nowo tworzonego systemu prawa. Najważniejsze dekrety wydane w tym zakresie:
- Kodeks karny Wojska Polskiego (13.9.1944)
- dekret o przestępstwach szczególnie niebezpiecznych w okresie odbudowy państwa z czerwca 1946 r. (tzw. mały kodeks karny) – wprowadził odpowiedzialność karną za przestępstwa: przeciwko interesom gospodarczym, urzędnicze, przeciwko porządkowi publicznemu, którego treść nacechowana była surowością represji karnej i objęciem karalnością szerokiego katalogu czynów.

57. Zasady prawa cywilnego w prawie polskim okresu międzywojennego

Zasada nienaruszalności własności prywatnej – prawo własności prywatnej stanowi centralną instytucję prawną, na której opierają się kapitalistyczne stosunki społeczno-gospodarcze. Inne instytucje prawa cywilnego spełniają funkcje uzupełniające lub pochodne. Konstytucja marcowa uznawała własność prywatną za podstawę ustroju społecznego i porządku prawnego w państwie, choć dopuszczała możliwość wywłaszczenia lub ograniczenia własności ze względów wyższej użyteczności.

Zasada równości podmiotów prawa cywilnego – została w II Rzeczypospolitej utrzymana ze wszystkimi jej ograniczeniami, wypływającymi ze zróżnicowanego usytuowania obywateli pod względem statusu majątkowego, społecznego czy kulturalnego.

Zasada swobody umów – strony zawierające umowę mogły stosunek ten ułożyć wedle własnego uznania, o ile treść i cel umowy nie sprzeciwiały się porządkowi publicznemu, ustawie ani dobrym obyczajom. Zasada ta podlegała w II Rzeczypospolitej ograniczeniom, mającym na celu rozładowanie napięć społecznych. Zmierzała do tego m.in. reglamentacja cen na artykuły konsumpcyjne w pierwszych latach po I wojnie światowej, klauzule generalne w kodeksie z 1933 r., przepisy z zakresu prawa pracy, przepisy przewidujące zatwierdzanie umów typowych przez organy administracji państwowej lub samorządowej oraz przepisy o ochronie lokatorów (przepisy te ograniczały możliwość wypowiedzenia przez właściciela umowy najmu, ustalały górną wysokość czynszu i upoważniały organy państwowe do wstrzymania eksmisji lokatora z powodu trudnej sytuacji materialnej).

Zasada bezpieczeństwa obrotu i zasada harmonijnego współżycia ludzi – znajdowały odbicie zarówno w zaborczych przepisach prawnych, nadal obowiązujących w II Rzeczypospolitej, jak i w wydawanych w II Rzeczypospolitej ustawach. Zasada harmonijnego współżycia ludzi przejawiała się najmocniej w ustawodawstwie waloryzacyjnym, związanym z przeliczaniem zobowiązań pieniężnych spowodowanych spadkiem wartości waluty, jaki wystąpił po I wojnie światowej

58. Zasady procedury cywilnej na gruncie Kodeksu z 1930 r.

Zasady procesu cywilnego:
- zasada rozporządzalności: zakładała wszczęcie postępowania z inicjatywy strony w formie pozwu. Musiał on odpowiadać określonym przez prawo wymogom formalnym

- zasada kontradyktoryjności: przygotowanie i prowadzenie materiału dowodowego należy do stron. Rola sądu to ocena materiału dowodowego i wydanie wyroku.

- zasada równości stron procesowych: obowiązek sądu to zagwarantowanie uczestnikom procesu równych praw. Sąd ma zapewnić uczestnikom postępowania jednakową możliwość korzystania z praw procesowych.

- zasada jawności: sprowadzała się głownie do udziału w postępowaniu szerokiej opinii społecznej, jednakże z pewnymi ograniczeniami, gdy wymagały tego interesy stron procesowych

- zasada bezpośredniości: Wyrok w sprawie mógł wydać tylko ten sędzia, który bezpośrednio zapoznał się z całym materiałem procesowym

- zasada ustności: Materiał procesowy przedstawiony w formie ustnej (np. dokument musiał być na głos odczytany)

- zasada swobodnej oceny dowodów: dawała sędziemu możliwość samodzielnego decydowania o wiarygodności przedstawionych dowodów i własnej ich ocenie

- zasada instancyjności: polegała na istnieniu toku instancji, czyli rozstrzyganiu sprawy począwszy od sądu grodzkiego, przez sąd apelacyjny, aż do Sądu Najwyższego.

- zasada formalizmu: Czynności procesowe mają określoną formę i treść

- zasada dyspozycyjności: polegała na swobodnym rozporządzaniu przez strony swoimi roszczeniami. Jej wyrazem było: wszczęcie postępowania tylko na wniosek strony, prawo do zrzeczenie się swojego roszczenia, uznanie roszczenia strony przeciwnej czy też zawarcie ugody

- zasada prawdy formalnej: przejawiała się w uznaniu przez ustawę określonych zdarzeń za prawdziwe, co sprowadzało się głównie do nadania mocy wiążącej oświadczeniom stron, bez potrzeby ich sprawdzania

59. Zasady prawa karnego w polskim prawie karnym na gruncie Kodeksu z 1932 r.

Kodeks karny z 1932 r. opierał się na założeniach i zasadach europejskiej doktryny karnistycznej. Cechowała go samodzielność i oryginalność rozwiązań. Założeniem przewodnik kodeksu były zasady:

- zasada formalnej równości wobec prawa: przejawiała się w jednakowej odpowiedzialności karnej wszystkich obywateli. Konsekwencją tego było zniesienie wszelkich pozostałości feudalnych różnic stanowych.

- zasady nullum crimen sine lege i nulla poena sine lege: realizowały założenia legalizmu w prawie karnym, wykluczając możliwość stosowania analogii. Przestępstwem był tylko czyn zabroniony w ustawie, pod groźbą ściśle określonej w niej kary.

- zasada subiektywizmu: polegała na subiektywizacji i indywidualizacji odpowiedzialności karnej. Sprawca odpowiadał tylko za skutki zamierzone i przewidywane, czyli zawinione. . Sprawca nie odpowiadał za okoliczności i następstwa czynu, których nie mógł przewidzieć. Przy ustalania odpowiedzialności sędzia miał uwzględniać stan intelektualny i swobodę kierowania swą wolą przez sprawcę. Odrzucono pozostałości winy zbiorowej lub tzw. akcesoryjnej, czyli winy za działanie innych osób. Indywidualizacja kary przejawiała się w określeniu warunków jej wymierzania. Sąd przy wymierzaniu kary miał brać pod uwagę pobudki oraz sposób działania sprawcy, jego stosunek do pokrzywdzonego, stopień rozwoju umysłowego, charakter, dotychczasowe życie i zachowanie po przestępstwie.

Czynnikiem określającym winę sprawcy była jego poczytalność. Wykluczały ją – niedojrzałość wieku (nieletni do 13. roku życia byli w ogóle nieodpowiedzialni, zaś nieletni między 13. a 17. rokiem życia odpowiedzialni warunkowo) i choroba umysłowa.

- indywidualizacja: sprowadzała się do odrzucenia odpowiedzialności zbiorowej i akcesoryjnej (za działanie innych osób). Miało to szczególne znaczenie przy normowaniu konstrukcji pomocnictwa i podżegania, których sprawcy odpowiadali jedynie w granicach swego zamiaru, niezależnie od sprawcy głównego

- zasada humanitaryzmu: wyrażała się w określeniu celów represji karnej oraz stosowaniu jej w granicach i środkami niezbędnymi do osiągnięcia zamierzonych rezultatów kary. Kara śmierci miała charakter wyjątkowy, mając zastosowanie tylko w pięciu przypadkach, alternatywnie z karą pozbawienia wolności. wyrażała się w indywidualizacji odpowiedzialności i kary, ograniczeniu środków represji karnej, nadaniu karze śmierci charakteru wyjątkowego, w stosowaniu do nieletnich w wieku 13-17 lat jedynie środków wychowawczych i poprawczych, w instytucji warunkowego zawieszenia kary, w instytucji warunkowego zwolnienia, we wprowadzeniu rehabilitacji ustawowej i sędziowskiej (przywrócenie utraconych skutkiem skazania praw) i w zatarciu skazania.

- zasada stosowania środków zabezpieczających: wprowadzona została pod wyraźnym wpływem szkoły socjologicznej. Jej założeniem było przeniesienie represji karnej z czynu na osobę sprawcy. Polegała na izolacji notorycznych przestępców od społeczeństwa w specjalnych zakładach, już po odbyciu kary zasadniczej. Stosowano dwa rodzaje środków zabezpieczających – leczenie dla psychicznie chorych, alkoholików, narkomanów oraz przymusowe dla unikających pracy, recydywistów i przestępców zawodowych.

60. Zasady postępowania karnego w Kodeksie z 1928 r.

Proces według Kodeksu z 1928 r. dzielił się na dwa stadia – postępowania przygotowawczego (składało się z dochodzenia i śledztwa) i rozprawy głównej.
Rozprawa główna toczyła się na zasadach skargowości, kontradyktoryjności (przygotowanie i prowadzenie materiału dowodowego należy do stron. Rola sądu to ocena materiału dowodowego i wydanie wyroku); trójpodmiotowości (oskarżyciel – oskarżony – sędzia); równouprawnienia stron procesowych (obowiązek sądu to zagwarantowanie uczestnikom procesu równych praw. Sąd ma zapewnić uczestnikom postępowania jednakową możliwość korzystania z praw procesowych); swobodnej oceny dowodów (dawała sędziemu możliwość samodzielnego decydowania o wiarygodności przedstawionych dowodów i własnej ich ocenie), domniemania niewinności, osiągnięcia prawdy materialnej, koncentracji procesowej (nakazywała prowadzić sędziemu postępowanie w sposób sprawny, bez odroczeń, w celu szybkiego zakończenia procesu), ustności (materiał procesowy przedstawiony w formie ustnej [np. dokument musiał być na głos odczytany]), jawności (sprowadzała się głownie do udziału w postępowaniu szerokiej opinii społecznej, jednakże z pewnymi ograniczeniami, gdy wymagały tego interesy stron procesowych) oraz instancyjności. Instancyjność przewidywała od orzeczenia sądu pierwszej instancji apelację do sądu drugiej instancji. Wnosił ją zarówno oskarżyciel, jak i oskarżony. Mogła ona dotyczyć: strony faktycznej, uznania winy i wymiaru kary. Sąd drugiej instancji rozpatrywał ponownie sprawę merytorycznie i mógł poprzedni wyrok zatwierdzić lub zmienić. Od jego orzeczenia przysługiwała kasacja do Sądu Najwyższego. Jej wniesienie mogło być jednak oparte wyłącznie na zarzutach obrazy prawa materialnego lub procesowego.

[Kodeks postępowania karnego z 1928 r. cechowały tendencje liberalne, przejawiające się dążeniem do stworzenia takich rękojmi, które zabezpieczałyby niewinnego od postawienia go przed sądem i skazania. Do gwarancji praw jednostki w postępowaniu karnym zaliczono: uzależnienie tymczasowego aresztowania od decyzji sądu, prawo do posiadania obrońcy, jawność rozprawy, domniemanie niewinności oskarżonego, możliwość wniesienia środków odwoławczych, zakaz reformationis in peius, zabraniający zaostrzenia kary przez sąd II instancji, jeżeli oskarżyciel nie złożył apelacji. Wprowadzono f ormę procesu mieszanego skargowo-inkwizycyjnego. Przestępstwa z punktu widzenia procesu karnego dzieliły się na ścigane z urzędu i z oskarżenia prywatnego. Przy przestępstwach ściganych z urzędu postępowanie karne rozpoczynało się od postępowania przygotowawczego, które dzieliło się na dochodzenie i śledztwo. Dochodzenie prowadził oskarżyciel publiczny (prokurator), a na jego żądanie policja. Zmierzało ono do zebrania informacji o przestępstwie. Śledztwo prowadził sędzia śledczy pod kontrolą prokuratora. Tymczasowe aresztowanie podejrzanego w trakcie dochodzenia lub śledztwa następowało na mocy decyzji sądu. Po przeprowadzenia lub śledztwa prokurator sporządzał akt oskarżenia i wnosił go do sądu grodzkiego lub okręgowego jako sądu I instancji. Postępowanie przed sądem toczyło się jawnie według zasady kontradyktoryjności. Sąd obowiązany był do ustalenia prawdy materialnej. Przedstawione przez oskarżenie i obronę dowody sąd oceniał według własnego przekonania o ich prawdziwości. Od orzeczenia sądu I instancji przysługiwało, zarówno oskarżycielowi, jak i oskarżonemu, prawo apelacji do sądu II instancji. Sad II instancji ponownie rozpatrywał sprawę merytorycznie, opierając się przeważnie na dowodach przedstawionych w sądzie II instancji. Od orzeczenia sądu II instancji przysługiwała kasacja do Sądu Najwyższego, ale tylko z powodu obrazy ustawy lub jej nieprawidłowego zastosowania. Wniesienie kasacji uzależnione było od uiszczenia wysokich opłat. Szczególnym trybem postępowania karnego było postępowanie doraźne. Jego cechy to: przyspieszony i uproszczony proces, zaostrzenie sankcji karnej, brak środków odwoławczych i natychmiastowa wykonalność. Było możliwe tylko pod warunkiem ujęcia sprawcy, w przypadkach zagrożenia ustroju państwa lub szerzenia przestępczości szczególnie niebezpiecznej dla społeczeństwa.]