Tezy wykładu
Struktura procesu wychowania
Jak rozumieć proces wychowania?
Sam proces rozumiany jest zazwyczaj jako uporządkowany w czasie ciąg zmian ustalonych jakąś ideą przewodnią, przy czym zmiany poprzednie stanowią podłoże zmian następnych. Oznacza to, że każdy proces posiada swój kierunek oznaczony położeniem wyjściowym i końcowym.
Proces wychowania wiązał by się zatem z pewnym porządkiem i następowaniem po sobie określonych stanów wychowawczych - odpowiadających im celów operacyjnych w zmierzaniu do osiągania stanu finalnego, czyli w pełni rozwiniętej osobowości człowieka. O procesie wychowania mówi się wtedy, gdy mamy do czynienia z pewnym ciągiem działań wychowawczych w obrębie stosunku wychowawczego, zmierzających do osiągania określonej przemiany w osobowości wychowanka. Skuteczność tych działań zależy zawsze od uwarunkowań wewnętrznych (osobowości wychowanków) i zewnętrznych składających się na poszczególne sytuacje w których zachodzi stosunek wychowawczy, oraz odpowiedniości do tych uwarunkowań stymulacji uruchamianych przez wychowawców.
Sytuacje w których zachodzi stosunek wychowawczy - obliczony na wywołanie jakiejkolwiek przewidzianej celami operacyjnymi form aktywności, obrazowane są całokształtem warunków w jakich realizowane są interakcje społeczne (miejsce, czas, liczebności osób, otoczenie materialne itp.) i określane jako sytuacje wychowawcze.
Sytuacja wychowawcza jest zatem układem warunków towarzyszących interakcji wychowawczej umożliwiającym przejawienie się form aktywności wychowanka określonym założonymi celami operacyjnymi.
Jakie elementy tworzą strukturę procesu wychowania?
Są to podstawowe składniki procesu wychowania oraz istotne relacje zachodzące między nimi. Rozumienie procesu wychowawczego jako dwukierunkowo przebiegającego stosunku wychowawczego prowadzi do wyodrębnienia trzech podstawowych elementów jego struktury:
wychowawca;
wychowanek;
wpływ wychowawczy- wywieranie i odbieranie wpływu. (A. Gurycka)
Trzy elementy składowe procesu wychowania wyróżniał K. Sośnicki: sytuacje wychowawcze, proces rozwojowy i rezultaty procesu rozwojowego. Sytuacje zapoczątkowują proces rozwojowy poprzez działania na jednostkę wywołujące określone przeżycia psychiczne. Proces wyraża się w rozwoju różnych stron psychiki ludzkiej: umysłowej, moralnej, estetycznej i rozwoju fizycznym. Rezultaty odnoszone są do wyższego poziomu procesu rozwojowego.
Często też struktura procesu wychowania odnoszona jest do warstwicowej teorii wychowania (S. Kunowski)
Jak rozumieć podmiotowość wychowania? (podmioty wychowania, poczucie podmiotowości)
Wychowanie podmiotowe to takie, które sytuację wychowawczą, wyznaczoną zawsze kładem ludzi rzeczy i zadań traktuje jako sytuację dwupodmiotową. W sytuacji tej podmioty wychowania (wychowanek i wychowawca) włączają się wzajemnie w linie własnych działań i stają się równoważnymi aktorami. Podmiot oznacza człowieka mającego ,,tożsamość” wyróżniającą go od innych, że jego własna działalność zależy w znacznym stopniu od niego samego. ,,Bycie podmiotem” oznacza nieustanne stawanie się nim, gdyż tak długo, dopóki człowiek żyje i działa świadomie, może stać się podmiotem. W psychologii podmiotowość określa się jako działalność inicjowaną i rozwijaną przez człowieka zgodnie z jego własnymi wartościami. Uznanie podmiotowości procesu wychowania możliwe jest dzięki przyjęciu, iż jest to proces dwóch współrzędnych, w którym wychowawca i uczeń są podmiotami. Podmiotem jest ten, kto:
pełni rolę społeczną;
kieruje swoimi stanami psychicznymi i swoją aktywnością; ma wpływ na zdarzenia;
pozostaje w stałym procesie samodoskonalenia się, przekraczania ,,samego siebie”, własnych granic;
rozszerza stale zakres swojej podmiotowości i podmiotowości środowiska społecznego; ułatwia realizację podmiotowości drugiemu człowiekowi.
posiada zdolność do pobierania, przetwarzania i generowania informacji;
zdolność do wchłaniania wpływów otoczenia, do transformacji tych wpływów;
określony system wiedzy - informacji dotyczących świata, system wartości i ocen, programów działania, nawyków i umiejętności.
Wyznacznikiem podmiotowego charakteru sytuacji wychowawczej jest względna równowaga prawa do aktywności wychowawcy i wychowanka. Zadania wykonywane przez wychowanka nie dominują nad nim, a wychowawca godzi się na ograniczenie swej podmiotowości podmiotowością wychowanka. Zasada podmiotowości w wychowaniu nie oznacza tworzenia warunków dla wszelkiej aktywności wychowanka, lecz takiej aktywności wychowanka, która pochodzi z własnego wyboru, obejmuje prawo szukania możliwych sposobów rozwiązań i własnej oceny sposobu wykonania zadania i osiągniętego wyniku. Natomiast wychowawca stwarza szerokie pole do własnej aktywności, twórczości i działa w zgodzie z własnymi wartościami. Miarą skuteczności pracy wychowanka nie są cechy wychowanków, lecz wysiłki i pomysłowości włożona w dostarczenie im wartościowych przeżyć.
Aktywność wychowanka jest rozwijana przez niego wg jego własnych, osobistych wartości i standardów. Aktywność jest tu szczególnym rodzajem regulacji stosunków człowieka z otoczeniem opartym na poczuciu sprawstwa, kontroli nad otoczeniem i nad samym sobą (K. Korzeniowski). Podmiotowy charakter procesu wychowania wyraża konieczność takiego doboru metod, środków, form pracy i oddziaływania wychowawczego, tworzyły warunki podmiotowego spotkania wychowawcy i wychowanka, wspomagały kształtowanie się podmiotowego, osobistego charakteru aktywności wychowanka.
Podmiotowość
jako cel wychowania sprowadza się do świadomego
kształtowania
orientacji podmiotowej. Natomiast orientacja podmiotowa jest
nastawieniem na aktywność sprawczą obejmującą składniki:
- generatywność (skłonność do spontanicznej emisji zachowań oraz tendencję do wypróbowania nowych schematów myślenia i działania);
- optymizm (nastawienia jednostki na wydarzenia pozytywne, oczekiwanie sukcesu;
- zaufanie do siebie, czyli wiara we własne siły;
-
selektywność (wyrażająca się jasnym zdecydowanym
wartościowaniem,
ukierunkowaniem na pewne aspekty otoczenia);
-
poszukiwanie przyczynowości (wykrywanie związków
przyczynowych
między zjawiskami, zwłaszcza między własnym
zachowaniem a możliwymi
następstwami).
Proces
kształtowania orientacji podmiotowej jest
długotrwały i trudny. Odbywa się przez generowanie i
strukturalizację doświadczeń zdobywanych przez wychowanka. Im
częściej wychowanek będzie miał prawo do swobodnego wyboru
własnych działań, ról i częściej będzie motywowany wewnętrznie
do działania tym większe będzie poczucie
jego wolności w
sytuacjach wyboru i poczucie odpowiedzialności za wybrane
działanie.
Poczucie podmiotowości jest to poczucie przez jednostkę ludzką sprawowania kontroli poznawczej i sprawczej rzeczywistości opartej na jej własnych kategoriach (celach, wartościach) w stopniu nie wywołującym dysonansu z jej własnymi standardami kontroli. Człowiek przekonany o własnej podmiotowości spostrzega siebie jako element dający się wyodrębnić z otoczenia, określić granice między „ja” a „nie-ja”, wskazać związki między „ja” i światem, a także własną osobowościom i aktywnością.
Na poczucie podmiotowości składa się:
poczucie
skuteczności, tj. przekonanie jednostki, że wywiera wpływ
na
środowisko w oczekiwanym przez siebie kierunku;
poczucie
sensu, tj. przekonanie jednostki, że poznawczo i pojęciowo
jest
w stanie uporządkować rzeczywistość w stopniu ją
satysfakcjonującym;
poczucie
eunomii, tj. przekonanie jednostki, że jest w stanie
dokonać
wartościowania środowiska we własnym mniemaniu
trafnie i spójnie;
poczucie
identyfikacji, tj. przekonanie jednostki o jej zintegrowaniu
i
przynależności do otoczenia, w którym funkcjonuje(K.
Konarzewski).
Poczucie podmiotowości wyraża się więc w przekonaniu, że jest się wartością społeczną i kulturową, że można swoim działaniem zmienić rzeczywistość i siebie. Poczucie to jest czynnikiem rozwoju osobowości i stymulatorem aktywności człowieka. Jego podstawą jest przeświadczenie o własnej wartości, zdolności do wyzwalania w sobie takich sił i umiejętności, które mogą przekształcić się w twórcze działanie i zapewnić człowiekowi pozycję społeczną, szacunek i uznanie. Podmiotowość wyraża się przede wszystkim w odwadze przełamywania barier i stereotypów we wszystkich dziedzinach życia.
Jak opisywane są elementy struktury procesu wychowania?
Struktura oznacza pewien układ elementów (zbiorów elementów) posiadających własną wewnętrzną konstrukcję i scalających je relacji. Odniesienie tego ustalenia do wychowania zwraca uwagę na podstawowe składniki procesu wychowania i istotne relacje zachodzące między nimi.
H. Muszyński strukturę wychowania pojmuje jako „kolejność następowania po sobie sytuacji wychowawczych odpowiadającą ustalonej kolejności realizacji wszystkich celów operacyjnych”. Mieści się w tym sformułowaniu zarówno to, co jest niezmienne jak i to, co jest zależne od indywidualnej decyzji wychowanków i wychowawców.
Struktura procesu wychowania sprowadzana jest w tych kontekstach do następujących etapów czy ogniw wychowania:
wdrażanie wychowanków do pożądanych form uzewnętrznionej (działanie) czy uwewnętrznionej (myślenie, przeżywanie) aktywności;
rozwijanie i utrwalanie predyspozycji do danej aktywności w drodze ćwiczeń;
uświadamianie wychowankom znaczenia, celów i zasad tej aktywności;
przyswajanie ocen i przekonań wzmacniających dyspozycje do pożądanej aktywności;
przyswajanie wiedzy o związkach i wielorakiej zależności pomiędzy pożądaną aktywnością a życiem społecznym.
M. Przetacznikowa rozróżnia makro i mikrostrukturalne ujęcia działalności wychowawczej. Makrostrukturalne ujęcie wyróżnia elementy:
działania uczestników procesu wychowawczego;
cele działania wyodrębnione w układzie hierarchicznym;
sposoby działania wraz z formami przekazywania, przyswajania i transformowania sygnałów wychowawczych;
środki działania – materiały, techniki, metody;
warunki działąnia – środowisko ogólne i środowisko wychowawcze wraz z sytuacjami wychowawczymi;
skutki wychowania, czyli rzeczywiste zmiany w osobowości wychowanka (strukturze psychicznej i aktywności).
Mikrostrukturalne ujęcie eksponuje struktury podmiotowych czynności wychowawczych: moralne, formalne, funkcjonalne, modalne.
Struktura moralna oznacza ciąg czynności wychowawców/wychowanków układających się w hierarchii: działalność wychowawcza (pojęcie najszersze obejmujące całokształt oddziaływań wychowawców/wychowanków) – akcja wychowawcza (system działań o swoistej organizacji wewnętrznej) – działanie wychowawcze (konkretne zabiegi).
Struktura formalna eksponuje kolejność czynności wychowawczych, układ przestrzenno-czasowy: cykliczny, szeregowy, rozgałęziony.
Struktura funkcjonalna wyodrębnia na poziomach struktury moralnej działania: podstawowe, pomocnicze.
Struktura modalna wyróżnia systemy: orientacyjny (związany odbiorem informacji), centralny (przetwarzanie informacji na plany, decyzje i zadania), wykonawczy.
Dla A. Guryckiej w strukturze ogólnej procesu wychowania występują: wychowawca, wychowanek i wpływ wychowawczy tj. odbieranie i wywieranie wpływu, zaś właściwa struktura procesu wychowawczego obejmuje:
planowany cel wychowawczy tj. pewna cząstka celu ogólnego związana najczęściej całościowym projektem osobowości;
sytuacje wychowawcze – jako złożone układy organizowane dla realizacji założonego projektu osobowości wychowanka będące zarazem źródłem jego doświadczeń;
doświadczenia rozumiane jako ślad po przeżyciu stanowiące warunek dalszych przeżyć czy zachowań;
efekty procesu w postaci kształtującej się lub ukształtowanej osobowości wychowanka.
Trzy elementy składowe procesu wychowania wyróżniał K. Sośnicki: sytuacje wychowawcze, proces rozwojowy i rezultaty procesu rozwojowego. Pierwsza zapoczątkowywała proces rozwojowy poprzez działania na jednostkę wywołujące określone przeżycia psychiczne. Druga wyrażała się w rozwoju różnych stron psychiki ludzkiej: umysłowej, moralnej, estetycznej i rozwoju fizycznym. Trzecia oznaczała wyższy poziom procesu rozwojowego.
W ujęciu S. Kunowskiego struktura procesu wychowania pozostaje w odniesieniach do warstwicowej teorii wychowania i wyróżnia odpowiednio:
temperament umiejscowiony w biosie (warstwie biologicznej) przejawiający się w reakcjach emocjonalnych i w motoryce popędowej aktywności);
indywidualność (pomiędzy biosem a etosem) – powstającą poprzez integrację psychiczną reakcji umysłowej, specyficznego usposobienia oraz postawy dążeniowej jednostki. Indywidualność jest z jednej strony dziedziczna, z drugiej rozwijana poprzez doświadczenia i wychowanie;
charakter moralny – (ethos) pierwszy wyraźny cel pracy wychowawczej, wyprowadzanie wychowanka z biologicznego egoizmu, egocentryzmu, z egotyzmu psychicznego do postępującego uspołecznienia;
osobowość – (ethos-agos) wewnętrzna integracja, dążenie do samowychowania, wartościowanie samego siebie, autonomiczne planowanie własnego życia, postawa wobec siebie, przejęcie odpowiedzialności za swoje postępowania oraz życie;
światopogląd – (agos) jako najwyższy poziom rozwojowy, zespół własnych przekonań wyrażających zdolność do wartościowania, otwarcie na głębię metafizyczną.
Czynnik pedagogiczny spełnia w strukturze procesu wychowania dwojakie funkcje: kształtowania danego podłoża rozwojowego w drodze inicjowania procesów, wprowadzania w procesy oraz regulowanie rozmachu rozwojowego w drodze wyhamowywania czy też potęgowania zmian rozwojowych.
Niezależnie od różnych podejść wspólnymi elementami struktury procesu wychowania wyróżnianymi przez wielu autorów pozostają:
cele wychowania;
wychowanek i wychowawcy jako podmioty wychowania;
sytuacja wychowawcza jako złożona, obiektywna i przedmiotowa rzeczywistość;
efekty wychowania.