MARTA BIELSKA

POLITYKA ZAGRANICZNA II RP

1. Uznanie odrodzonej Polski na arenie międzynarodowej.

• Józef Piłsudski niezwłocznie po objęciu władzy cywilnej, tj. 16 listopada 1918 r., wystosował depesze do państw Ententy, informując je o powstaniu niepodległego państwa polskiego.

• Natomiast jako pierwsze istnienie niepodległego państwa polskiego uznały 20 listopada 1918 r. Niemcy, jednak już 15 grudnia 1918 roku Polska zerwała z tym państwem stosunki dyplomatyczne.

• Szersze uznanie niepodległości Polski na arenie międzynarodowej związane było z postawą Francji i Wielkiej Brytanii. Wkrótce po rozejmie w Trewirze i zawieszeniu broni na froncie polsko-ukraińskim, uznały rząd Polski: Rada Najwyższa Mocarstw Sprzymierzonych (21 lutego 1919 r.) , Francja (24 lutego) oraz Wielka Brytania (25 lutego) .

•  27 marca tego samego roku niepodległość Polski uznała Stolica Apostolska.

2. Stosunki z sąsiadami.

Polsko-radzieckie	Polskę określano „bękartem wersalskim”, którego wepchnięto pomiędzy Rosję a Niemcy. Bolszewicy nie mieli zamiaru przestrzegać postanowień traktatu ryskiego i na każdym kroku go gwałcili. Polska nie otrzymała sum przyznanych jej w traktacie, odmawiano też zwrotu dóbr kulturalnych zagrabionych po rozbiorach. Polacy nadal zapełniali więzienia Czeka, a repatriacja napotykała rozliczne przeszkody. Bolszewicy ze szczególną zajadłością tępiły aktywność religijną Polaków.
Polsko-niemieckie	Stosunki z Niemcami również nie należały do przyjemnych. W Republice Weimarskiej nie zrezygnowano z ziem dawnego zaboru pruskiego; polskie morze nazywano „korytarzem”, a Polskę „państwem sezonowym”. Celem niemieckiej polityki stało się przywrócenie przedwojennego status quo w Europie Wsch. Jednym z przejawów była blokada gospodarcza Polski w 1920 r.
Polsko- „zachodnie”	Spośród państw Europy Zachodniej najlepsze stosunki mieliśmy z Francją, która szukała sojuszników przeciw Niemcom. Rezultatem wizyty Piłsudskiego w Paryżu było podpisanie 19 II 1921 r. deklaracji o przyjaźni i układu politycznego wraz z konwencją wojskową, która przewidywała wzajemną pomoc w przypadku napaści Niemiec na którąś ze stron. Będą w sojuszu z Francją, Polska nie mogła być w nim z Wielką Brytanią. Włochom Polska była obojętna, a USA nie były w ogóle zainteresowane Europą Wschodnią.
Polsko- „wschodnie”	Stosunki z Czechosłowacją nie należały do najlepszych, a dodatkowo zaostrzał je spór o Śląsk Cieszyński oraz prorosyjska postawa Czechosłowacji w czasie wojny polsko- bolszewickiej. Jedynym krajem regionu chętnie współpracującym z Polską była Rumunia, obawiająca się Rosji, od której w 1918 r. oderwała Besarabię. Powszechne w Polsce sympatie pro węgierskie nie przeszkodziły Rumunii podpisać z Polską 3 III 1921 r. paktu o wzajemnej pomocy przeciw Rosji bolszewickiej. Przyjazne kontakty z Litwą były niemożliwe, gdyż Litwini żywili urazę do Polaków za odebranie im Wileńszczyzny, ponadto nie chcieli być znowu pod polską dominacją. Natomiast Estonia i Łotwa były chętne do współpracy.

3. Locarno.

• Układ lokarneński został zawarty w dniu 16 października 1925 r. w szwajcarskiej miejscowości Locarno.

• Traktat, a właściwie kilka odrębnych układów, był podsumowaniem międzynarodowej konferencji rozpoczętej 5 października 1925 r., zwołanej z inicjatywy Niemiec.

• Postanowienia:

• Francja, Belgia, Wielka Brytania i Włochy podpisały z Niemcami tzw. pakt reński, gwarantujący nienaruszalność granicy między Niemcami a Francją i Belgią, przy czym Wielka Brytania i Włochy miały w razie agresji ze strony Niemiec lub Francji udzielić pomocy stronie napadniętej. Równocześnie strony wyrzekały się agresji wobec siebie. Udział Belgii oznaczał, że państwo to zrzekało się swego dawnego statusu neutralności.

• Ponadto podpisano cztery układy arbitrażowe, które Niemcy zawarły z Francją, Belgią, Polską i Czechosłowacją, oraz dwa układy gwarancji wzajemnej między Francją z jednej, a Polską i Czechosłowacją z drugiej strony. Te ostatnie podtrzymywały ważność sojuszów francusko-polskiego i francusko-czechosłowackiego na wypadek dokonania agresji przez Niemcy. Niemcy nie zgodziły się na to, by wzmianka o tych układach znalazła się w tekście paktu reńskiego.

4. Działania dyplomacji polskiej na forum Ligi Narodów.

• W pierwszych latach rządów sanacji najbardziej spektakularne było wystąpienie Piłsudskiego na forum Ligi Narodów dot. stosunków polsko-litewskich. Na Litwie po objęciu prezydentury przez Anatanasa Smetonę, nastąpił w tym kraju wzrost uczuć nacjonalistycznych skierowanych przeciwko mniejszości polskiej. Polskie działania skierowane w Litwinów zostały uznane za przygotowywanie agresji i Litwa poprosiła o pomoc Ligę Narodów.

• 10 XII 1929 r. na posiedzeniu LN Piłsudski stanowczo zażądał od litewskiego premiera określenia, czy jest pokój czy wojna. Ustalono, że ten konflikt zostanie załagodzony pokojowo.

• Polska usilnie zabiegała o wykluczenie wojny jako narzędzia polityki międzynarodowej.

5. Idea międzymorza.

• Idea wysuwana przez Józefa Piłsudskiego przed I wojną światową zakładająca utworzenie federacji państw Europy Środkowej i Wschodniej.

• Docelowo do Międzymorza należeć miał obszar między morzami Adriatyckim, Bałtyckim a Czarnym („Morza ABC”), a konkretnie Polska, Litwa, Łotwa, Estonia, Białoruś, Ukraina, Czechosłowacja, Węgry, Rumunia,  Jugosławia oraz ewentualnie Finlandia.

• Proponowana federacja miała nawiązywać do jagiellońskich tradycji wielokulturowej Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Piłsudski uważał, że jej powstanie pozwoli uniknąć państwom Europy Środkowej dominacji Niemiec czy Rosji.

• Międzymorze było jednak postrzegane przez część Litwinów jako zagrożenie dla ich nowo powstałego, niepodległego państwa, zaś Ukraińcy uważali tę ideę za sprzeczną z ich niepodległościowymi dążeniami. Prócz tego sprzeciwiała się jej Rosja i większość zachodnich mocarstw z wyjątkiem Francji.

• Idea Międzymorza uzupełniała się z inna geopolityczną wizją Piłsudskiego – prometeizmem, której założeniem był podział najpierw Imperium Rosyjskiego, a następnie ZSRR.

• Strategicznym celem Józefa Piłsudskiego była odnowiona wspólnota polsko-litewska oraz dezintegracja Imperium Rosyjskiego, a później ZSRR na podstawie różnic etnicznych (idea prometeizmu). Piłsudski uważał Międzymorze jako przeciwwagę dla imperialistycznych tendencji Rosji i Niemiec.

• W ciągu dwóch dekad od porażki idei Międzymorza wszystkie państwa mające być członkami federacji znalazły się w strefie wpływów ZSRR lub III Rzeszy.

6. Sytuacja międzynarodowa i polityka równowagi.

• Pomimo obietnic Niemcy i ZSRR nadal usiłowały przywrócić przedwojenny status quo w Europie. Berlin chciał rewizji zachodnich granic Polski, jednocześnie wstępując do Ligi Narodów w 1926 r.

• Taką samą politykę dwulicowości stosował ZSRR, chcąc uchodzić w Europie za kraj sprawiedliwości społecznej, a w rzeczywistości prześladował jakiekolwiek objawy rewolucji, a rodaków zamykał z obozach niewolniczej pracy.

• 27 VIII 1928 r. podpisano pakt Brianda- Kelloga o nieużywaniu wojny jako metody prowadzenia polityki.

• 9 II 1929 r. w Moskwie podpisano tzw. Protokół Litwinowa. Sygnatariusze wyrzekli się stosowania siły w dochodzeniu swych pretensji terytorialnych. Dotyczyło to także roszczeń radzieckich wobec rumuńskiej Besarabii oraz Kresów Wschodnich Polski.

• Piłsudski chciał wykorzystać skłócenie Niemiec i ZSRR do realizacji polityki równoważenia stosunków z obydwoma sąsiadami. Na wykonawcę tej polityki wybrał Józefa Becka, który w 1932 r. został ministrem spraw zagranicznych.

• 25 VII 1932 r. w Moskwie podpisano polsko-radziecki pakt o nieagresji. Nawiązywał on do traktatu ryskiego, paktu Brianda- Kelloga i protokołu Litwinowa. Przewidywał wyrzeczenie się wojny i wstrzymanie się od uczestnictwa w układach skierowanych przeciwko Polsce. Pakt zawarto na 3 lata. Ten zwrot w polityce ZSRR był spowodowany agresją Japonii na Chiny.

• 26 I 1933 r. podpisano polsko-niemiecki pakt o nieagresji.

• 5 V 1934 r. podpisano ostatecznie w Moskwie protokół przedłużający polsko-radziecki pakt o nieagresji.

7. Zajęcie Zaolzia.

• Po zajęciu Austrii Hitler przygotowywał atak na Czechosłowację. Twierdził, że Czechosłowacy łamią prawa mniejszości niemieckiej, co było nieprawdą.

• Pomimo podpisanych traktatów, ani Francja ani W. Brytania nie zamierzały pomóc Czechosłowacji.

• W maju 1938 r. polskie władze zadecydowały, że sytuacja, w której Czechosłowacji nikt nie broni, a Hitler ma zwycięstwo w ręku, postanowiły odebrać Czechosłowacji Zaolzie, które ta bezprawnie przejęła w 1919 r. W tym momencie stanowisko rządu polskiego stawiało go we wspólnym froncie z Niemcami.

• Pod koniec lata 1938 r. sytuacja na granicy polsko-czechosłowackiej była już bardzo napięta. Wówczas szefowie rządów Niemiec, Włoch, Anglii i Francji podpisali w Monachium 29 IX 1938 r. układ oddający Niemcom obszar Sudetów zamieszkany przez ludność niemiecką.

• Oczywiście Polska w tym pakcie została potraktowana jako państwo drugiej kategorii.

• 30 IX rząd polski wystosował do Pragi ultimatum żądające oddania Śląska Zaolziańskiego. Złamany układem monachijskim rząd czechosłowacki musiał uznać i to żądanie.

• 2 X wojska polskie obsadziły Zaolzie przyłączając obszar 802 km² z 227 tys. mieszkańców, w dużej mierze ludnością polską, a także z ważnym okręgiem przemysłowym w rejonie Karwiny.

• Ta sytuacja spowodowała niechęć do siebie obu narodów, a w ówczesnej sytuacji wytworzyły fałszywy obraz Polski jako sojusznika Niemiec.

8. Żądania niemieckie wobec Polski i brytyjskie gwarancje.

• W początkach 1939 r. Niemcy żądały przyłączenia Gdańska i korytarza pomorskiego do Rzeszy, a Polska znajdowała się w obliczu tych żądań w całkowitej samotności.

• Wielka Brytania, która była jednym z budowniczych nowych Niemiec, po I wojnie światowej stała się antyhitlerowska. 21 III 1939 r. rząd brytyjski zaproponował Polsce przystąpienie do współpracy z Anglią, Francją i ZSRR przeciw Niemcom. 30 III ambasador angielski w Warszawie wręczył szefowi polskiej dyplomacji gwarancje brytyjskie na wypadek agresji niemieckiej na Polskę. 2 tygodnie później do gwarancji tych przyłączyła się Francja.

• Niestety hitlerowskie Niemcy dążyły do wojny nie licząc się z niczym. Pod koniec marca Hitler wydał rozkaz przygotowania planu ataku na Polskę pod kryptonimem „Fall Weiss”

• 28 IV Hitler wygłosił mowę do Reichstagu, w której nazwał obrońców systemu wersalskiego „podżegaczami wojennymi” i w histerycznej formie wymówił polsko-niemiecki układ o nieagresji z 1934 r.

• Reakcją polską było przemówienie sejmowe Becka z 5 V 1939 r. Zaprzeczył on, by gwarancje brytyjskie zagrażały w jakiejkolwiek mierze Niemcom, odrzucił żądania niemieckie w kwestii Gdańska i korytarza.

• 19 V 1939 r. podpisano polsko-francuski protokół przewidujący, że w przypadku agresji niemieckiej na Polskę Francja natychmiast podejmie działania przeciw Niemcom przy pomocy lotnictwa natychmiast, a przy użyciu głównych sił lądowych w 15 dniu wojny. Pod koniec maja podobne gwarancje złożyła Anglia.

• W Warszawie nawiązano też kontakty z przedstawicielami państw bałtyckich.

9. Pakt Ribbentrop-Mołotow.

• 3 V 1939 r. nowym komisarzem spraw zagranicznych ZSRR został Wiaczesław Mołotow, na miejsce Litwinowa.

• 23 VIII 1939 r. w Moskwie Joachim von Ribbentrop i W. Mołotow podpisali pakt formalnie nazywany paktem o nieagresji.

Art. I

Obie umawiające się Strony zobowiązują się do powstrzymania się od wszelkiej przemocy, od wszelkich aktów agresji i wszelkich napaści we wzajemnych stosunkach zarówno oddzielnie, jak i łącznie z innymi państwami.

Art. II

W przypadku gdy jedna z umawiających się Stron stanie się obiektem działań wojennych ze strony państwa trzeciego, druga umawiająca się Strona nie okaże temu państwu poparcia w żadnej formie.

Art. IV

Żadna z umawiających się Stron nie weźmie udziału w jakimkolwiek ugrupowaniu państw, które bezpośrednio lub pośrednio jest skierowane przeciwko drugiej Stronie.

Art. V

W razie powstania sporów lub konfliktów między umawiającymi się Stronami w sprawach tego lub innego rodzaju obie Strony będą rozstrzygać te spory lub konflikty wyłącznie przez przyjazną wymianę poglądów albo w razie potrzeby przez ustanowienie komisji dla uregulowania konfliktu.

Art. VI

Pakt niniejszy zostaje zawarty na 10 lat, z tym, że o ile jedna z umawiających się Stron nie wypowie go na rok przed upływem terminu, termin mocy obowiązującej tego paktu uważać się będzie za przedłużony automatycznie na następne pięć lat.

10. W przededniu wojny.

• W takiej sytuacji los Polski wydawał się przesądzony. Niemcy były gotowe do uderzenia na Polskę 26 VIII, posiadając prawie 5-krotną przewagę w liczbie czołgów oraz 6-krotną pod względem liczby samolotów.

• 25 VIII Wielka Brytania podpisała z Polską układ o wzajemnej pomocy. Jednocześnie do Berlina doszła wiadomość, że Włochy nie są gotowe do wojny i Hitler przełożył datę ataku na Polskę na 1 IX.

• Starania dyplomatów zachodnich o uratowanie pokoju były bezskuteczne, gdyż Hitler jasno określi, że najpierw zwrot Gdańska i korytarza, a dopiero później rozmowy.

• 29 VIII rząd polski podjął decyzję o mobilizacji, jednak przez państwa zachodnie odłożył je, by umożliwić dalsze rokowania.

• Kiedy 31 VIII Hitler otrzymał wiadomość, że Armia Czerwona zwiększyła siłę garnizonów na granicy z Polską, wydał ostateczny rozkaz uderzenia na Polskę nazajutrz.

4