Argumentacja prawnicza 2006

© Igor Stanek

notatki z wykładu dra A. Grabowskiego

[e-mail]

2006-05-18 01:22

1 /

36

ARGUMENTACJA PRAWNICZA

Notatki z wykładu

(wykład 1 – na podstawie notatek T.H.)

Powstanie teorii argumentacji prawniczej: lata 50. XX wieku.

1. Juristishen Methodelehre – krytyka

a. K. von Savigny – początek XIX w.
b. Neumann:

i. Zbytnia idealizacja nauki prawa;

ii. Uczenie przepisów i ich interpretacji bez przekazania

umiejętności ich stosowania;

iii. nie uczy się argumentowania za czymś;

iv. to, co w teorii prawa jest dyskusyjne, w nauce dogmatyki traktuje

się jako bezsporne;

Tradycyjna Juristishen Methodelehre nie istnieje, zastąpiła ją teoria
argumentacji.

JM

Stosowanie wypracowanych metod,

podążanie za przyjętą linią orzecznictwa

TA

Uzasadnianie decyzji (słuszność,

sprawiedliwość) przekonujące

adresatów, wykorzystywanie

orzecznictwa, komentarzy do przepisów

PRZEKONYWANIE <- współczesne teorie argumentacji -> RACJONALNOŚĆ

2. Sylogistyczna metoda stosowania prawa – kryzys

(p -> q) przesłanka prawna (modus ponendo ponens)
p przesłanka faktyczna
__
q wniosek (decyzja)

Zarzuty wobec modelu sylogistycznego:

a. Zarzut z nonkognitywizmu (normy prawne nie mają wartości logicznej)

– Jorgensen, dylemat Jorgensena:

i. Tylko zdania logiczne mogą stanowić przesłanki i wnioski we

wnioskowaniach logicznych;

ii. Normy nie są zdaniami w sensie logicznym

iii. Normy nie mogą występować jako przesłanki i wnioski

iv. Są rozumowania poprawne logicznie, w których przesłankami są

normy

b. Daje obraz zbyt uproszczony:

i. Pomija wszelkiego rodzaju wartościowania, które odgrywają

dużą rolę w interpretacji i stosowaniu;

ii. Obowiązywanie pewnych norm i zasad prima facie (do momentu

kiedy znoszą ją inne) w „konkretnej sytuacji” – w sylogistycznym
modelu nie przewiduje się istnienia norm prima facie (

?);

Argumentacja prawnicza 2006

© Igor Stanek

notatki z wykładu dra A. Grabowskiego

[e-mail]

2006-05-18 01:22

2 /

36

Egzamin: 20 pytań: wielokr. wybór, rozstrzygnięcia, uzupełnienia, przetłumaczenie,
tekst źródłowy – 30 minut.

(wykład 2)

Powody, w związku z którymi powstała teoria argumentacji

Dorobek polskiej teorii filozofii prawa w dziedzinie teorii argumentacji:

•

Lech Morawski – wprowadził teorię argumentacji do polskiej nauki prawa

o

Praca Argumentacja, racjonalność i postępowanie dowodowe (1988):

Teoria argumentacji;
Zastosowanie teorii argumentacji prawniczej do problemów

realizacji postępowania dowodowego w procesie cywilnym;

o

Artykuły na temat argumentacji prawniczej;

•

Jerzy Wróblewski [Warszawa] – jeden z najwybitniejszych przedstawicieli

polskiego prawa (obok Opałka [Kraków] i Ziembińskiego [Poznań]):

o

Sądowe stosowanie prawa (1972);

o

Opracował aparat pojęciowy argumentacji prawniczej, ale nie brał

udziału w tworzeniu samej teorii argumentacji:

Wprowadził np. odróżnienie wewnętrznych i zewnętrznych

uzasadnień decyzji sądu;

•

Tomasz Gizbert-Studnicki [Kraków] – w latach 90’ zajmował się problematyką

ciężaru argumentacji;

•

Jerzy Stelmach [Kraków]:

o

Kodeks argumentacyjny dla prawników (2003);

•

Krzysztof Płeszka [Kraków]:

o

Uzasadnianie decyzji argumentacyjnych przez ich konsekwencje;

Plan wykładów:

1. Identyfikacja argumentacji prawniczej jako przedmiot teorii argumentacji;
2. Teorie argumentacji prawniczych T. Viehwega i S. Toulmina;
3. Teoria argumentacji Ch. Perelmana – „nowa argumentacja”;
4. Teoria argumentacji prawniczej N. MacCormicka;
5. Teoria argumentacji prawniczej R. Alexego: reguły ogólnego dyskursu

praktycznego i ich uzasadnianie;

6. Teoria argumentacji prawniczej R. Alexego: dyskurs prawniczy jako przypadek

szczególny ogólnego dyskursu prawniczego (?);

7. Teoria argumentacji prawniczej R. Alexego: reguły i formy argumentacji

prawniczej;

8. Teoria argumentacji prawniczej:

Kryzys prawniczy w nauce o

metodzie

Odejście od sylogistycznego typu

analizy prawa

W poprzednim odcinku… ;-)

Argumentacja prawnicza 2006

© Igor Stanek

notatki z wykładu dra A. Grabowskiego

[e-mail]

2006-05-18 01:22

3 /

36

a. Aulis Aarnio;
b. Aleksander Peczenik;
c. Manuel Atienza;

9. Typy dyskursów argumentacyjnych;
10. Argumentacja prawnicza z pragmatycznego punktu

widzenia;

11. Kompleksowe akty mowy argumentacji sądowej

i uzasadniania sędziowskiego (dwa podstawowe dla argumentacji prawniczej
akty mowy);

12. Argumentacja prawnicza w ujęciu praktycznym

- retoryka, erystyka, itd.

13. Aktualny stan teorii argumentacji prawniczej;

1.

Identyfikacja argumentacji prawniczej
rozumianej jako przedmiot teorii argumentacji

Zasada adekwatności:

1. Opracowana przez Leona Petrażyckiego (Wstęp do nauki prawa i

moralności);

2. Podmioty i orzeczenia twierdzeń powinny pozostawać w stosunku

równoważności;

Teorie nieadekwatne

Teorie kulejące

Orzekamy coś w odniesieniu tylko do
części właściwej klasy przedmiotów.
Przykład: teoria grawitacji sformułowana
jako dotycząca tylko 10-cio gramowych
cygar.

Teorie skaczące

Orzekamy coś w odniesieniu do zbyt
szerokiego zakresu klasy
przedmiotów.
Przykład: wyłącznym źródłem
popełniania przestępstw są czynniki
ekonomiczne.

Zgodnie z zasadą adekwatności, przed zbudowaniem jakiejś teorii należy się
zastanowić do czego się ona odnosi. Adekwatność to coś więcej niż
prawdziwość.

Identyfikacja argumentacji prawniczej:

Sfery argumentacji prawniczej (dziedziny aktywności ludzkiej, w których możemy
mieć do czynienia z argumentacją prawniczą);

1. Proces legislacyjny (tworzenie prawa);
2. Rokowania i negocjacje związane z zawieraniem umów nie należących do

zakresu prawa prywatnego:

a. Rokowania i negocjacje związane z zawieraniem umów

międzynarodowych;

Pragmatyka rozumiana jako część semiotyki.

To, co strony robią w trakcie procesu.

To, co sędzia mówi w uzasadnieniu wyroku.

Argumentacja prawnicza 2006

© Igor Stanek

notatki z wykładu dra A. Grabowskiego

[e-mail]

2006-05-18 01:22

4 /

36

b. Rokowania i negocjacje związane z zawieraniem umów w obrębie

danego państwa;

3. Stosowanie prawa:

a. Sądowe stosowanie prawa;
b. Pozasądowe stosowanie prawa (np. organy administracji);
c. Stosowanie prawa związane z zawieraniem umów cywilnoprawnych –

inaczej: stosowanie się do prawa;

d. Opracowywanie, systematyzacja i wyjaśnianie prawa:

i. Cel: naukowy:

a. w ramach dogmatyk prawniczych;
b. w obrębie teorii i filozofii prawa;
c. w obrębie pozostałych dyscyplin prawniczych;

ii. Cel: praktyczny

Kryteria, za pomocą których można zidentyfikować (wyodrębnić) argumentację
prawniczą:

1. Kryterium użycia argumentów prawniczych;
2. Kryterium związku z prawem:

a. Wg. Alexego:

i. Prawo obowiązujące ogranicza argumentację prawniczą;

ii. Argumentacja prawnicza jest ograniczona przez orzecznictwo;

iii. Na argumentację prawniczą ma wpływ akademicka nauka prawa

oraz dogmatyka prawa;

b. Wg. innych autorów: bardziej ogólnikowo i zdawkowo;

3. Kryterium dokonywania argumentacji prawniczej przez prawników;

Pojęcie argumentacji prawniczej:

1. ma charakter konwencjonalny – definicja jest formułowana w zależności od

przyjętego kryterium;

2. jest nieostre;

Charakterystyka norm kompetencyjnych wg. Alfa Rossa – pojmowanie kompetencji

Kompetencja – ktoś ma możność do tworzenia norm obowiązujących.

Ross: trzy warunki, które definiują kompetencję:

•

kompetencje personalne – warunki określające osoby, które są uprawnione
do tworzenia nowych norm;

•

kompetencje proceduralne – warunki określające procedurę, którą należy
stosować tworząc nowe normy;

•

kompetencje treściowe (rzeczowe) – warunki określające możliwy zakres
(adresaci, treść, sytuacja) nowej normy;

W pełni rozbudowana norma kompetencyjna powinna zawierać wszystkie trzy w/w
warunki (aspekty).

Analogicznie:
Charakterystyka związku argumentacji prawniczej z prawem:

Dygresja wprowadzająca

Argumentacja prawnicza 2006

© Igor Stanek

notatki z wykładu dra A. Grabowskiego

[e-mail]

2006-05-18 01:22

5 /

36

1.

aspekt personalny: kto jest uprawniony do prowadzenia argumentacji
prawniczej?

2.

aspekt proceduralny – czy i jak prawo określa procedurę argumentacji?

3.

aspekt treściowy – czego może dotyczyć prowadzona argumentacja (jaki jest
jej zakres)?

Sądowa argumentacja prawnicza

Argumentacja sądowa

Argumentacja w dogmatyce

a

s

p

e

k

t

o

s

o

b

o

w

y

prima facie: mogą ją prowadzić
zarówno prawnicy, jak i osoby nie
mające wykształcenia prawniczego.

Zdarzają się sytuacje, w których są
wymogi co do osoby, która może
przeprowadzić argumentację:

•

sędziowska sądowa

argumentacja prawnicza;

•

sytuacje, w których np. tylko

strona postępowanie może
złożyć apelację;

•

przymus adwokacki (niektóre

czynności zarezerwowane dla
adwokatów);

Jest silniej ograniczona przez aspekt
osobowy niż argumentacja w
dogmatyce.

Osoby mające wyższe wykształcenie
prawnicze.

a

s

p

e

k

t

p

ro

c

e

d

u

ra

ln

y

Określona prawnie procedura
prowadzenia argumentacji.

Brak określonej procedury.

s. a. p. stron procesu

s. a. p. sędziego

Argumentacja prawnicza 2006

© Igor Stanek

notatki z wykładu dra A. Grabowskiego

[e-mail]

2006-05-18 01:22

6 /

36

a

s

p

e

k

t

tr

e

ś

c

io

w

y

Argumentacja prawnicza dotyczy
tylko konkretnej sprawy (bo dane
postępowanie jest ograniczone tylko
do rozstrzygnięcia konkretnej
sprawy).

Wprost określone sprawy, które są
wyłączone spod argumentacji – np.
niewzruszalne domniemania.

Sprawy rozpatrywane in abstracto –
w oderwaniu od poszczególnych
przypadków, w sposób ogólny.

Prawo nie określa treści takiej
argumentacji.

Spośród wyżej wymienionych sfer najsilniejszy związek z prawem ma sądowa
argumentacja prawnicza.

Określenie zakresy przedmiotowego argumentacji sądowej:

(3 modele)

1. Model

prof. J. Wróblewskiego: materialny model decyzyjny sądowego

stosowania prawa – 6-cio składnikowy.
6 elementów sądowego stosowania prawa:

a. Decyzja walidacyjna.
b. Decyzja interpretacyjna: ustalenie znaczenia przepisu w sposób

wystarczający dla potrzeb rozstrzygnięcia, jeśli budzi ono wątpliwości.

c. Decyzja dowodowa: uznanie za udowodnione faktów sprawy w jej

ramach, wyrażenie tych faktów w języku stosowanych przepisów prawa
(kwalifikacja).

d. Subsumpcja: „nie jest to decyzja, lecz operacja logiczna”;
e. Decyzja wyboru konsekwencji prawnych;
f. Finalna decyzja procesu sądowego stosowania prawa – uzasadniona

przez wszystkie wcześniejsze decyzje oraz subsumpcję;

(wykład 3)

2. Model (typologia)

prof. A. Peczenika (Podstawa uzasadnienia prawnego) –

„lista operacji składająca się na stosowanie prawa”:

Interpretacja in abstracto:
a. ustalenie znaczenia normy prawnej w języku potocznym;
b. generalna transformacja (przekształcenie dotyczące albo znaczenia

normy [potoczne -> prawne], albo sfery jej zastosowania [inna niż
interpretowana w języku potocznym]) normy potrzebna do powiedzenia
czegoś o specjalnym prawnym znaczeniu normy, sferze jej
zastosowania lub obu tych kwestiach jednocześnie;

Wprowadzenie normy do konkretnej sprawy:
c. rozważenie innych norm prawnych mogących zmodyfikować sferę

zastosowania wprowadzanej normy prawnej;

d. ustalenie faktów sprawy;
e. subsumpcja – tok dedukcyjny łączący interpretację in abstracto z

decyzją w danej sprawie;

f. kwalifikacja – „wybór jednej z wielu subsumpcji";

Argumentacja prawnicza 2006

© Igor Stanek

notatki z wykładu dra A. Grabowskiego

[e-mail]

2006-05-18 01:22

7 /

36

g. performatywny akt decyzji (np. skazanie);

3. Model Carlosa E. Alchourónna i Eusenio Bulugina:

o

1971: Normative systems – koncepcja nawiązująca do normatywizmu

Kelsena;

o

Analiza problemów występujących przy uzasadnianiu decyzji:

i. Problemy przy klasyfikacji (subsumpcji) przypadku

indywidualnego pod przypadek ogólny – uzasadnienie, że dana
sprawa podpada pod przypadek ogólny regulowany przez
normę. Dwie grupy problemów:

1. luki wiedzy (gaps of knowledge) – nie posiadamy pełnych

informacji dotyczących faktów sprawy;

2. luki rozpoznania (gaps of recognition) – normy prawne są

sformułowane za pomocą pojęć nieostrych lub
niedookreślonych;

ii. Problemy z identyfikacją ogólnego rozstrzygnięcia sprawy, które

system normatywny łączy z przypadkiem ogólnym. W momencie
uzasadniania wyroku może powstać problem ze
zidentyfikowaniem, jakie rozstrzygnięcie jest przyjęte dla tego
rodzaju sprawy (w sensie abstrakcyjnym – tego rodzaju, a nie tej
konkretnej sprawy);

iii. Wywnioskowanie rozstrzygnięcia w sprawie indywidualnej za

pomocą reguł wnioskowania, które są przyjmowane w danym
systemie normatywnym;

Argumentacja prawnicza 2006

© Igor Stanek

notatki z wykładu dra A. Grabowskiego

[e-mail]

2006-05-18 01:22

8 /

36

Przykład sądowego stosowania prawa:

Art. 415 Kodeksu Cywilnego: „Kto z winy swej wyrządził drugiemu szkodę,
obowiązany jest do jej naprawienia.”

Stan faktyczny: Jan Kowalski w nocy oderwał od samochodu sąsiada lusterko.

Podstawa normatywna decyzji

Reguła skonstruowana z przepisów nie

poddanych jeszcze interpretacji

(1)

∀

∀

∀

∀

x P(x) →

→

→

→

Q(x)

Dla każdego x, jeżeli x (..) wyrządza szkodę,

to x jest obowiązany do jej naprawienia

Problem interpretacji

Czy coś, co zostało dokonane podpada

pod to, co zapisane w normie

(2)

∀

∀

∀

∀

x P’(x) →

→

→

→

P(x)

Jeżeli x oderwie komuś lusterko od

samochodu, to x (..) wyrządza mu szkodę

Reguła decyzji

Jest większą przesłanką sylogizmu

subsumpcyjnego

(3)

∀

∀

∀

∀

x P’(x) →

→

→

→

Q(x)

Jeżeli x oderwie komuś lusterko (..),

to x jest obowiązany do naprawienia szkody

Problem dowodów

Ustalenie stanu faktycznego

(4)

P*(a)

Jan Kowalski w nocy oderwał od samochodu

sąsiada lusterko.

Kwalifikacja faktów sprawy

(5)

∀

∀

∀

∀

x P*(x) →

→

→

→

P’(x)

Jeżeli x w nocy oderwał sąsiadowi lusterko

od samochodu, to x (..) wyrywa komuś

lusterko od samochodu [wyrządza szkodę

poprzez wyrwanie lusterka – p. pkt. (2)]

Ostateczna decyzja dowodowa

Jest mniejszą przesłanką sylogizmu

subsumpcyjnego

(6)

P’(a)

Jan Kowalski z własnej winy wyrządził

sąsiadowi szkodę polegającą na oderwaniu

w nocy lusterka od samochodu

Konsekwencje prawne

Alternatywa różnych możliwych

konsekwencji prawnych

(7)

Q(a)

Jan Kowalski jest zobowiązany do

naprawienia szkody.

(3)
(6)

(7)

(4)
(5)

(6)

Rozstrzygnięcia występujące podczas sądowego stosowania prawa:

•

quaestionis iuris – jeśli kwestia ustalenia dotyczy (1), (2) lub (3). Według

niektórych autorów do q. i. należy również zagadnienie (5);

•

quaestionis facti – jeśli kwestia ustalenia dotyczy (4);

Rozstrzygnięcie, które problemy mają charakter quaestionis iuris, a które quaestionis
facti jest bardzo ważne np. w postępowaniu kasacyjnym, bo jego przedmiotem jest
weryfikacja tylko jednego rodzaju kwestii.

dla każdego x

x ze swej winy wyrządza drugiemu szkodę

x jest obowiązany do jej naprawienia

sylogizm interpretacyjny (subsumpcyjny)

- a musi pasować do x;
- znaczenia obu P’ muszą być identyczne;

sylogizm dowodowy

Argumentacja prawnicza 2006

© Igor Stanek

notatki z wykładu dra A. Grabowskiego

[e-mail]

2006-05-18 01:22

9 /

36

Problemy występujące w procesie sądowego stosowania prawa:

•

subsumpcyjne;

•

quaestionis iuris;

•

quaestionis facti;

•

kwestie wyboru konsekwencji prawnych – nie zawsze są przewidziane w

prawie, ale zależne od decyzji stron lub sędziego (np. sposób naprawienia
szkody w powyższym przykładzie);

•

problemy proceduralne – najważniejsze z nich to problemy postępowania

dowodowego;

Czy i w jakiej ilości wyżej wymienione problemy pojawiają się w procesie
sądowego stosowania prawa?

a. Nie zawsze pojawiają się wszystkie;
b. Czasem pojawiają się tylko quaestionis iruris;

Jaka jest różnica między przedmiotem argumentacji sędziego, a przedmiotem
argumentacji stron?

Z reguły iura novit curia (prawo jest znane sądowi z urzędu) wynika, że:

•

quaestionis iuris (w szczególności problemy obowiązywania i interpretacji),

•

problemy proceduralne,

•

subsumpcja

są przedmiotem argumentacji sędziego i nie są obowiązkowe w argumentacji stron.
A contrartio wynika z tego, że podstawowym przedmiotem argumentacji stron są
kwestie związane z dowodami.

2.

Teorie argumentacji prawniczych
T. Viehwega i S. Toulmina

Rozwój teorii argumentacji prawniczej w Niemczech:

1945 r. – 1960 r.: „drugie odrodzenie prawa natury w Niemczech” (renesans
myślenia prawnonaturalnego) – powód: przyjęto, że pozytywizm prawniczy był
przyczyną (źródłem) tego, co działo się w Niemczech w okresie rządów nazistów.

Gustaw Radbruch: 1946: Ustawowe bezprawie i ponadustawowe prawo.
Tezy Radbrucha:

1. Teza o niedającej się znieść mierze niesprawiedliwości: prawo pozytywne

obowiązuje bez względu na jego treść, w szczególności gdy jest niecelowe i
niesprawiedliwe, chyba, że niesprawiedliwość ta osiąga niedającą się znieść
miarę. W takim przypadku należy traktować ustawę jako ustawowe bezprawie
i nie powinno się jej stosować, ale zastąpić sprawiedliwością.
Pierwotna treść tej zasady: lex iniusta non est lex
Współczesna treść: lex iniustissima non est lex.

2. Teza o zaprzeczeniu: jeżeli prawodawca świadomie chce tworzyć prawo, które

jest niesprawiedliwe (naruszające istotę sprawiedliwości, czyli zasadę

Argumentacja prawnicza 2006

© Igor Stanek

notatki z wykładu dra A. Grabowskiego

[e-mail]

2006-05-18 01:22

10 /

36

równości ludzi wobec prawa), to takie prawo powinno być świadomie
traktowane, jakby nie było prawem;

3. Teza o bezbronności: pozytywizm prawniczy ze swoim twierdzeniem „ustawa

to ustawa” (czyli dura lex sed lex) uczynił prawników bezbronnymi wobec
prawa o niesprawiedliwej treści.
Współcześnie teza ta uważana jest za błędną – w odniesieniu do Niemiec
nazistowskich.

Formuła Radbrucha to dwie pierwsze z trzech wyżej wymienionych tez.

(zwrócenie uwagi na dwa niemieckie orzeczenia Federalnego Trybunału
Konstytucyjnego: 1. z 14 lutego 1968, dotyczące konstytucyjności 11 rozporządzenia
do ustawy o obywatelstwie Rzeszy, związanego z obywatelstwem Żydów;
2. z 14 lutego (sic!) 1975)

(wykład 4)

Wspomniane orzeczenia to:

1. Staatsangehörigkeitsbeschluß (14 lutego 1968);
2. Rechtsfortbildungsbeschluß (wyrok o rozwijaniu prawa, 14 lutego 1975)

”Sprawa księżnej Soraya”, nawiązanie do art. 20 ust. 3 Konstytucji
Niemieckiej – związanie ustawą oraz prawem;

Ernst Mally – opublikował jedną z pierwszych prac mieszczących się w pojęciu
„logiki deontycznej”. Pierwszy użył pojęcia „deontik” (logiczne badanie nad
dyskursem prawniczym).

Ulrich Kluch (1951) – „Juristich logik” – logika formalna zastosowana do analizy
rozumowań dotyczących norm.

Georg Henrik von Wright – „Deontic Logic” (1951). Twórca pierwszych pojęć logiki
deontycznej.

Jerzy Kalinowski – jeden z prekursorów logiki deontycznej. „Logika zdań
praktycznych” (1951) – pierwsze systemy „logiki norm” („logiki zdań normatywnych”).

Edward Hirsch Levi (1911-2000, USA): „An introduction to legal reasoning”
(wprowadzenie do rozumowań prawniczych – 1949).

•

Pierwsze ujęcie o charakterze retoryczno-topicznym stosowania prawa

precedensowego.

•

Zarówno w stosowaniu, jak i interpretacji prawa rozumowania mają charakter

rozumowań opartych na przykładach (kazuistyczny, a nie abstrakcyjny
charakter). Rozumowania takie składają się z trzech elementów:

o

Znajdowania podobieństw sprawy aktualnie rozstrzyganej z

wcześniejszymi;

W poprzednim odcinku… ;-)

Argumentacja prawnicza 2006

© Igor Stanek

notatki z wykładu dra A. Grabowskiego

[e-mail]

2006-05-18 01:22

11 /

36

o

Formułowania reguły decyzji (ratio decidendi) w oparciu o wcześniejsze

precedensy;

o

Zastosowania tej ratio decidendi do rozstrzygnięcia konkretnego

przypadku;

Ten sposób rozumowania jest nie tylko charakterystyczny, ale i konieczny.

•

Reguły stosowania prawa formułujemy za każdym razem prze kolejnych

rozstrzygnięciach. Reguły te są formułowane w oparciu o pojęcia nieostre.

•

System prawa jest systemem otwartym a nie zamkniętym – w każdej chwili

może się w nim pojawić nowa reguła.

•

Rozumowania prawnicze mają charakter kolisty – gdy stosujemy prawo wg

w/w schematu, to powracając w przeszłość patrzymy w przyszłość (na
podstawie poprzednich rozstrzygnięć formułujemy nowe).

•

Jest bezsensowne, żeby przez rozstrzygnięciem sprawy sądowej ustalić, jakie

będzie to rozstrzygnięcie.

T. Viehweg (1907 – 1988, Topik und Jurisprudenz – 1953) – opierał się na teorii
Leviego.

•

Retoryczno – topiczny model argumentacji prawniczej;

•

Topik und Jurisprudenz:

o

Odróżnienie dedukcyjnego i topicznego modelu stosowania prawa;

o

Topiki u Arystotelesa i Cycerona;

o

Ogólna metoda podejścia topicznego w prawie;

o

Wykazanie, że było ono [podejście topiczne] charakterystyczne od

początku istnienia prawa;

•

Topika:

o

Wg. Viehwega (???) – „starożytna metoda znajdowania argumentów

przydatnych w rozwiązywaniu problemów mających przede wszystkim
charakter praktyczny.”

o

Topos (l.m: topoi) –

grec.: miejsce.
Arystoteles: „miejsce
(część) umysłu
ludzkiego, w którym
te argumenty [j/w] są
składowane”;

o

Współcześnie: topika

– punkt wyjścia w
procesie
rozstrzygania
problemów praktycznych.

•

W retoryczno – topicznym modelu stosowania prawa przyjmuje się, że

najważniejszymi topikami są reguły (normy) zawarte w tekstach prawnych.

•

Koncepcja Viehwega – teoria powstała częściowo na podstawie:

o

Topiki Arystotelesa:

•

Odróżnienie argumentów dialektycznych od argumentów

apodyktycznych (demonstratywnych):

•

Argumenty apodyktyczne to zdania prawdziwe;

Gerhard Struck: „Topiczna jurysprudencja:
argument i miejsca wspólne w pracy
prawniczej” – 64 topiki, m.in.: lex posterior
derogat legi priori, zakaz orzekania ponad
żą

danie, etc.

Topiki

Argumentacja prawnicza 2006

© Igor Stanek

notatki z wykładu dra A. Grabowskiego

[e-mail]

2006-05-18 01:22

12 /

36

•

Argumenty dialektyczne to opinie (albo podzielane przez

wszystkich ludzi, albo pochodzące od autorytetów) –
zdania prawdopodobne;

o

Topiki Cycerona:

•

Odróżnienie:

•

Inwencji (odkrywania właściwych argumentów)

Od:

•

Formułowania sądów (przechodzenia od przesłanek do

konkluzji;

•

Viehweg wyróżnił dwa modele myślenia prawniczego (rozumowań

prawniczych):

o

Dedukcyjny:

•

Zorientowany na system prawa. Nawiązanie do Kartezjusza:

patrzymy na prawo, jak na system, w którym wychodząc od
oczywistej prawdy (aksjomatu), stosując akceptowane w tym
systemie reguły wnioskowania, dochodzimy do zdań
szczegółowych.

o

Topiczny:

•

Zorientowany na rozwiązywanie konkretnych problemów.

•

Zdaniem Viehwega model topiczny jest właściwym opisem myślenia

prawniczego, prawniczej mądrości, która znajduje swój wyraz w orzeczeniach
sądowych.

•

Błędy w modelu dedukcyjnym (systemowo-dedukcyjnym):

o

Prawo nie jest nauką dedukcyjną, więc model ten jest nie do

utrzymania w praktyce;

o

Nawet, gdyby prawo było nauką dedukcyjną, to trudno określić, co jest

pierwszą przesłanką takiego systemu;

o

Gdyby się udało orzecznictwo sprowadzić do dedukcji, to wtedy sędzia

byłby zupełnie niekreatywny (byłby ustami ustawy). Bardzo ważne
argumenty aksjologiczne przemawiające przeciw sędziemu będącemu
ustami ustawy:

•

Stosowanie prawa byłoby całkowicie odczłowieczone;

•

Dedukcyjny model stosowania prawa byłby niepodatny na żadne

zmiany w rzeczywistości społecznej;

•

Charakterystyka rozumowań prawniczych wg Viehwega:

o

Z punktu widzenia przedmiotu rozumowanie topiczne jest nakierowane

na problem o charakterze praktycznym;

o

Z punktu widzenia środków,

które stosujemy
podstawowe jest pojęcie
toposu:

•

Są to opinie osób

wiarygodnych lub
autorytetów;

•

Istnieje domniemanie

prawdomówności;

•

Przenoszą ciężar argumentacji na tych, którzy daną topikę

negują;

- Loci communes (miejsca wspólne) –
argumenty (opinie) podzielane przez większość
ludzi lub autorytetów;
- Loci specialis (miejsca specjalne) – dotyczą
rozumowań specjalnych;

Dygresja

Argumentacja prawnicza 2006

© Igor Stanek

notatki z wykładu dra A. Grabowskiego

[e-mail]

2006-05-18 01:22

13 /

36

o

Z punktu widzenia czynności: poszukiwanie i badanie przesłanek

rozumowań praktycznych

o

Rozumowanie topiczne to ars inveniendi – sztuka znajdowania

przesłanek, a nie ars iudicandi – sztuka uzasadniania sądów.

•

Opinia Viehwega dotycząca współczesnego modelu jurysprudencji

(orzecznictwa) opartego na modelu topicznym:

o

Struktura jurysprudencji może być określona jedynie w odniesieniu do

problemów;

o

Podstawowym problemem w topicznej jurysprudencji jest określenie, co

jest sprawiedliwym rozstrzygnięciem tu i teraz;

o

Zarówno pojęcia prawnicze jak i osoby, które budują zdania, w których

te pojęcia są zawarte, powinny zawsze być rozumiane z problemowego
punktu widzenia (?);

o

Sprawiedliwość nadaje sens myśleniu prawniczemu - celem myślenia

topicznego jest osiągnięcie sprawiedliwości;

•

Krytyka Viehwega:

o

Krytyka dwukierunkowa:

•

Obrona systematyzacji prawa opartej na charakterze

dedukcyjnym (?);

•

Model Viehwega jest tylko pozornie antydedukcyjny;

(system w sensie możliwości rekonstrukcji systemu z aktów
prawnych).
Odpowiedź na te zarzuty: Dla Viehwega system prawa nie ma
charakteru dedukcyjnego, ale topiczny.

o

Retoryczno-topiczna teoria argumentacji umożliwia ogromny rozrost

sfery dyskrecjonalności sędziowskiej, który może naruszać ideę
podziału władzy i praworządność;

Odpowiedź na ten zarzut: 1. kreatywizm sędziowski nie jest czymś z
istoty złym; 2. większa niż przy modelu pozytywistycznym
dyskrecjonalność sędziowska wcale nie musi mieć miejsca, gdy
stosowanie prawa jest oparte na modelu topicznym;

o

Zarzuty pojęciowo-metodologiczne:

•

Viehweg używał pojęć nieprecyzyjnych, włącznie z samym

pojęciem topiki, do którego można przypisać trzy definicje:

•

Topika = technika odnajdywania przesłanek;

•

Topika = teoria mówiąca coś o naturze przesłanek;

•

Topika = teoria użycia przesłanek w rozumowaniach

prawniczych;

Podobnie jest z pojęciem problemu (U Viehwega to każda
kwestia, która dopuszcza więcej niż jedną odpowiedź) i
pojęciem toposu.

(wykład 5)

o

Zarzuty metodologiczne:

•

dualizm trójpowinności:

teoria jednocześnie opisowa i preskryptywna

Opisuje myślenie topiczne od
starożytności (myślenie topiczne
miało takie cechy).

Pewne reguły myślenia topicznego
(powinno mieć takie cechy).

Argumentacja prawnicza 2006

© Igor Stanek

notatki z wykładu dra A. Grabowskiego

[e-mail]

2006-05-18 01:22

14 /

36

o

Viehweg odwołuje się do sprawiedliwości:

•

takie odwołanie ma charakter trywialny (wszyscy prawnicy

uważają przecież, że prawo powinno być sprawiedliwe – nawet
pozytywiści!);

•

Nie podaje kryteriów, które pozwoliłyby na ocenę, czy coś jest

sprawiedliwe. Częściowo może to rozstrzygnąć dyskusja
pomiędzy stronami w sądzie (ale nie podano warunków, jakie
powinna spełniać dyskusja);

o

Zagadnienie legitymacji (uprawomocnienia) porządku prawnego:

•

Model topiczny ma przewagę nad innymi (zwłaszcza nad

dedukcyjnym), bo prowadzi do decyzji, na które istnieje zgoda
społeczna (odwołuje się do topik – wspólnych dla większości
społeczeństwa przekonań);

•

Przewaga nad innymi teoriami (dyskursywną, critical legal

studies, pragmatyzmem): model topiczny nie przesądza o treści
argumentacji (nie jest związany z ideologią polityczną);

o

Paradoks: teoria powstała w systemie prawa kontynentalnego, ale

lepsze zastosowanie ma w systemie prawa precedensowego.
Prawnikom kształconym w systemie prawa kontynentalnego ciężko
przyzwyczaić się do traktowania norm prawnych jako topik (bo chcą je
traktować jako normy najważniejsze);

•

Ocena myśli retoryczno-topicznej:

o

Teoria przyczyniła się do odrodzenia tradycji retorycznej w prawie;

o

Podważyła przyjmowane w teorii prawa standardy metodologiczne

odnoszące się do:

•

Stosowania prawa;

•

Sposobu uzasadniania decyzji prawnych;

o

Wskazała na ogromną rolę analiz o charakterze pragmatycznym i ich

przewagę nad analizami czysto semantycznymi (w rozumowaniach
prawniczych);

•

Ocena z punktu widzenia adekwatności:

o

Teoria adekwatna (patrząc od strony Viehwega), ale z innego punktu

widzenia (patrząc głębiej): teoria skacząca (można przyjąć, że myślenie
topiczne nie odnosi się do całej jurysprudencji, ale tylko do trudnych
przypadków);

o

Teoria kulejąca: minimalnie odnosi się do argumentacji prawniczej

podczas tworzenia prawa lub do rokowań;

•

Rozwój teorii (szkoła moguncka):

o

Otman Ballweg (bezpośredni następca Viehwega);

o

Th. M. Seibert (Rhetorische Rechtstheorie – 1982);

o

Katarina Sobota;

o

Fritjof Haft;

Szkoła moguncka wywołała dyskusję metodologiczną w niemieckiej
szkole prawa.

To jest

pozytywna

strona teorii
Viehwega!

Teoria jurysprudencji

Teoria argumentacji
prawniczej

Argumentacja prawnicza 2006

© Igor Stanek

notatki z wykładu dra A. Grabowskiego

[e-mail]

2006-05-18 01:22

15 /

36

Stephen E. Toulmin (ur. 1922)

•

Filozof brytyjski i amerykański;

•

Teoria niezależna od teorii Viehwega i Perelmana;

•

Nie był z wykształcenia prawnikiem;

•

Studiował w Cambridge (m.in. matematykę) – uczestniczył w wykładach G.

Ryle’a i L. Wittgensteina;

•

1960: praca doktorska An examination of the place of reason in ethics;

•

1949-54: Oxford;

•

1955-59: Leeds;

•

1958: The uses of argument („Użyciowa koncepcja znaczenia”) –

Wittgenstein: pytanie o znaczenie = pytanie o sposób użycia – krytyka
powszechnego rozumienia logiki – miała być logika stosowalna.
Praca źle przyjęta w Wielkiej Brytanii, a dobrze w USA.

•

Od 1965 r. w USA;

•

1979: An introduction to reasoning (podręcznik dla studentów);

•

Teoria Toulmina:

o

Teoria etyczna – praca doktorska:

•

Wyjaśnienie kwestii, jak to jest możliwe, że ze zdań opisowych

wynikają zdania normatywne;

•

Trzy typy rozumowań / wnioskowań / inferencji:

•

O charakterze dedukcyjnym (bazują na dedukcji

logicznej);

•

O charakterze naukowym (bazują na indukcji);

•

O charakterze ocennym (od pewnych racji faktycznych

dochodzimy do zdań normatywnych);

o

Porównanie wnioskowań:

Naukowych

Ocennych

1. Oparte na pewnym doświadczeniu

2. Doświadczenia mają charakter
jednostkowy (konkretny)

2. Punktem wyjścia są wszelkie
doświadczenia dostępne
człowiekowi = suma całego
doświadczenia ludzkiego.
Elementy moralności pojawiają
się wszędzie.

3. Obróbka przez rozum.

4. Celem obróbki jest ludzkich
pragnień i interesów – wniosek
ma w sposób harmonijny łączyć
pragnienia i interesy.
5. Mają zapobiegać
niepotrzebnym cierpieniom (cel
podstawowy);

o

Formy i poziomy rozumowań moralnych:

•

Formy:

•

1 forma: oceniamy / uzasadniamy czyjeś zachowanie

przez odwołanie do reguły ogólnej, która jest ważna
(akceptowana przez społeczność osoby
przeprowadzającej rozumowanie);

Argumentacja prawnicza 2006

© Igor Stanek

notatki z wykładu dra A. Grabowskiego

[e-mail]

2006-05-18 01:22

16 /

36

•

2 forma: Uzasadnienie / ocena poprzez odwołanie się do

podstawowego celu etyki: zapobiegania niepotrzebnym
cierpieniom (krytyczna funkcja moralności);

•

Poziomy:

•

1 poziom: uzasadnianie / ocena konkretnych zachowań

ludzkich;

•

2 poziom: uzasadnianie / ocena reguł moralnych;

•

Toulmin krzyżuje te dwa podziały:

Poziom 1

Poziom 2

Forma 1

(= uzasadnianie konkretnych

zachowań przez odwołanie

do reguły ogólnej)

Forma 2

(= uzasadnianie konkretnych

zachowań przez odwołanie

do zapobiegania

niepotrzebnym cierpieniom)

Forma 2 (wyłącznie)

(= uzasadnianie reguł moralnych przez odwołanie do

zapobiegania niepotrzebnym cierpieniom)

o

Przejście od faktów do reguł, czyli: jakie są kryteria poprawnych

rozumowań moralnych?
Prawdziwe zdania moralne, które są rezultatami wnioskowań ocennych
są to takie zdania, które mogą być uzasadniane za pomocą odwołania
się do dobrych racji.

•

Właściwa teoria argumentacji (nie: prawniczej!) – The uses of argument
(1958):

o

Znalezienie modelu argumentacji – alternatywy dla modelu

dedukcyjnego:

•

Model praktyki prawniczej (argumentacji zaczerpniętej z praktyki

prawniczej);

o

Zbudowana w drodze analizy argumentacji prawniczej;

o

Atak na logikę formalną (dedukcyjną):

•

Absolutyzm logiki formalnej: zawsze wychodzimy od pewnych

prawd (o charakterze absolutnym);

•

Geometryczność logiki formalnej:

Koła Eulera

•

Ubogi aparat pojęciowy

logiki formalnej;

•

Logika formalna

nie uwzględnia kontekstu
(społecznego,

Każdy sprinter jest biegaczem
Każdy biegacz jest lekkoatletą
Każdy sprinter jest lekkoatletą

(za modelem form i poziomów)

1. reguły moralne uzasadnione przez cel podstawowy;
2. uzasadnienie od razu przez cel podstawowy;

Model ten jest
uniwersalny: można
podstawić dowolne cele
podstawowe.

L

B

S

Argumentacja prawnicza 2006

© Igor Stanek

notatki z wykładu dra A. Grabowskiego

[e-mail]

2006-05-18 01:22

17 /

36

sytuacyjnego): relacje logiczne = relacje między zdaniami (nie są
ważne konteksty);

o

Nawiązania do następujących autorów:

•

L. Wittgenstein: Dociekania filozoficzne (filozofia języka

poocznego):

•

Cel analiz: zrozumienie różnych gier językowych, które

łącznie składają się na „formę życia
człowieka” (lebensform);

•

Język może spełniać

różnorakie funkcje -
m.in. opisywać, jak język
funkcjonuje;

•

Mówienie jest częścią sposobu życia (lebensform);

•

Wniosek Toulmina: powinniśmy przyjmować analizę

praktyczną w kontekście życia społecznego (język –
ś

rodek komunikacji między ludźmi);

o

Toulmin był przeciwnikiem absolutyzmu, ale zwalczał też relatywizm:

•

Pola rozumowania (fields of reasoning) = pola argumentacji;

•

Dwa aspekty argumentacji:

•

Fields dependent – aspekty uzależnione od pola

argumentacji;

•

Fields invariant – niezależne od pola argumentacji

(wspólne dla argumentacji praktycznej);

Gry językowe – użycia języka w
różnych sytuacjach.

Określenia odwołujące się do formy wypowiedzi:

1. Prawo;
2. Nauka;
3. Sztuka;
4. Rozumowania i negocjacje biznesowe;
5. Etyka;
Toulmin nie twierdzi, że to wszystkie pola rozumowania.

Argumentacja prawnicza 2006

© Igor Stanek

notatki z wykładu dra A. Grabowskiego

[e-mail]

2006-05-18 01:22

18 /

36

(wykład 6)

Toulmin:

1. biografia, dzieła, itd.;
2. zarys koncepcji etyki: O miejscu rozumu w etyce. Dwie formy i dwa poziomy

argumentacji etycznej;

3. ogólne poglądy Toulmina:

o

teoria argumentacji budowana pod kątem znalezienia alternatywnego

modelu analizy interpretacji praktycznej;

o

alternatywnym modelem jest argumentacja sądowa: logika stosowana

(operatywna) powinna być szersza niż logika formalna; powinna
opisywać argumenty uwzględniając kontekst historyczny i empiryczny;

o

Toulmin zawiązywał do Wittgensteina („gra językowa”);

o

poglądy Toulmina skierowane są przeciw:

- absolutyzmowi, który utożsamiał z modelem argumentacji opartym na
logice formalnej;
- relatywizmowi – przyjmował, że nie można być w sferze etyki /
rozumowań praktycznych relatywistą;

o

wprowadził odróżnienie specjalnych pól argumentacji: special fields of

argument: argumentacja może być toczona w różnych sferach
pojęciowych (za pomocą różnych kategorii syntaktycznych).
Pola argumentacji:
- prawo;
- etyka;
- sztuka;
- nauka;
- rokowania o charakterze biznesowym;

o

odróżnił dwa typy / aspekty argumentacji:

- field-invariant: są niezmienne na wszystkich polach argumentacji;
- field-dependent: typy argumentów zależnych polowo;

•

Definicje Toulmina:

o

Argumentacja jest traktowana jako zbiór pewnych czynności

dokonywanych przez ludzi w pewnym kontekście społecznym (ujęcie
czynnościowe);

o

Argument: pojęcie dwuznaczne:

w sensie pragmatycznym: jako pewne czynności

(argument odnosi się do czynności argumentowania);

w sensie apragmatycznym: jako wytwór pewnych czynności

(argument to rezultat argumentacji – sekwencja powiązanych ze
sobą twierdzeń oraz racji je uzasadniających);

Podejście logiczne do argumentacji, wg Toulmina, jest błędne, bo
zakłada tylko aspekt apragmatyczny;

•

Odróżnienie dwóch sposobów użycia języka:

o

instrumentalnego – gdy formułujemy proste prośby / dyrektywy /

ż

yczenia / rozkazy lub proste opisy oparte na bezpośrednich

doświadczeniach;

W poprzednim odcinku… ;-)

Argumentacja prawnicza 2006

© Igor Stanek

notatki z wykładu dra A. Grabowskiego

[e-mail]

2006-05-18 01:22

19 /

36

o

argumentacyjnego – gdy dane wypowiedzi mają sens wyłącznie przy

spełnieniu tego warunku, że są spełnione (?!);

•

Wzorzec analizy argumentów praktycznych

1. Claim (conclusion)
2. Data (grounds)
3. Warrant
4. Backing
5. Modal qualifiers
6. Conditions of exception

or rebuttal

Ten wzorzec jest stosowany we wszystkich
polach argumentacji. Zależne polowo (field-
dependent) są:
- rodzaje gwarancji

(3)

- rodzaje oparcia

(4)

- warunki akceptacji gwarancji

(3) i oparcia (4)

Akceptowalność argumentu jest zależna

polowo

Przykład za Toulminem:

Przykład na podstawie: Suggestions for teaching the Toulmin system.
[

http://cwabacon.pearsoned.com/bookbind/pubbooks/ramage2_ab/medialib/toulmin.pdf

]

Dodatkowe źródło: [

http://changingminds.org/disciplines/argument/making_argument/toulmin.htm

]

DATA

Harry was born in Bermuda

QUALIFIER

so [presumably]

WARRANT

Since a man born in Bermuda will

generally be a British subject

BACKING

On account of statutes and legal

provisions.

REBUTTAL

Unless he has become a

naturalized American citizen.

CLAIM

Harry is a British subject

DATA

QUALIFIERS

WARRANT

BACKING

REBUTTAL

Najważniejsza część teorii Toulmina.

CLAIM

Argumentacja prawnicza 2006

© Igor Stanek

notatki z wykładu dra A. Grabowskiego

[e-mail]

2006-05-18 01:22

20 /

36

Ad. (1):

Konkluzja – składnik argumentu, na rzecz którego podajemy

racje/argumenty uzasadniając. Zazwyczaj ma formę asercji (zdania, które coś
stwierdza). Według większości teoretyków prawa, argumenty to wszystkie racje
uzasadniające twierdzenie, ale same argumenty nie są składnikami uzasadnienia.
Według Toulmina składnikiem argumentu jest twierdzenie.

Ad. (2):

Dane (podstawy) – fakty, do których odwołujemy się jako do podstaw

naszego twierdzenia. Są to konkretne i faktyczne informacje, a odwołanie ma
charakter wyraźny.

Ad. (4):

Gwarancja – zasady/reguły, które spinają (jak mosty) dane z konkluzją. Za

najprostszy zapis gwarancji można uznać wyrażenie: „

jeżeli D[ata] to C[onclusion]”,

jednak Toulmin twierdzi, że zapis powinien być dokładniejszy, np. „

dane jak D

pozwalają wyprowadzić C”. Gwarancje nie zawsze są w sposób wyraźny
wysławiane w argumencie – czasem mogą być tylko zawarte (jak entymemat).

W jaki sposób odróżnić dane od gwarancji?
Odróżnienie to jest odróżnieniem questions of law (gwarancja) i questiones of facts
(dane).

Ad. (4):

Oparcie – element uzasadniający gwarancję. Pojawia się, kiedy

kwestionowana jest gwarancja. Oparcia w przeciwieństwie do gwarancji są
twierdzeniami faktycznymi i są wyrażone w postaci zdań kategorycznych, a nie jak
gwarancje – hipotetycznych (tzn. zbudowanych w formie okresu warunkowego).

Ad. (5):

Modal qualifier – gwarancje mogą w różnym stopniu uzasadniać konkluzję,

więc konkluzje w wielu przypadkach powinny być poprzedzone wskaźnikami
modalnymi określającymi siłę konkluzji, np. konieczne, prawdopodobne, z pewnością
możliwe. MQ wynikają więc z gwarancji i jej „pewności”.

Ad. (6):

Conditions of exception (warunki wyjątku i obalenia) – w pewnych

okolicznościach gwarancje mogą utracić swoją ważność, tzn. nie będą one już
uzasadniać przejścia od danych do wniosku. Te okoliczności to właśnie CoE.

CoE jest nawiązaniem do wprowadzonego przez H. L. A. Harta w 1948 r. pojęcia
defeasibility – podważalności pojęć bądź rozumowań prawniczych (pomimo
spełnienia warunków). Zawsze może pojawić się sytuacja, która spowoduje, że coś,
co uważamy za poprawne rozumowanie (lub ważny akt), będzie obalone
(unieważnione).

•

Stadia (etapy) argumentacji według Toulmina:

o

Rozpoznanie problemu praktycznego (np.: w jaki sposób postąpić?);

o

Analiza możliwości rozstrzygnięć polegająca na eliminacji niektórych z

możliwych rozstrzygnięć za pomocą następującej procedury:

odnalezienie właściwej (stosowanej) gwarancji;

Dygresja

Argumentacja prawnicza 2006

© Igor Stanek

notatki z wykładu dra A. Grabowskiego

[e-mail]

2006-05-18 01:22

21 /

36

sprawdzenie poprawności tej gwarancji (pod kątem

siły argumentów – wskaźników modalnych, które
dana gwarancja implikuje (patrz: definicja modal
qualifier oraz warunków obalenia);

znalezienie i zbadanie poprawności oparcia dla

danej gwarancji;

o

Wybór właściwego rozstrzygnięcia, który jest przede wszystkim

uwarunkowany procedurą z pkt. 2.

•

Podziały argumentacji według Toulmina:

o

Kryterium: formalna poprawność:

formalnie poprawnych (których schemat

wnioskowania jest tautologią);

formalnie niepoprawnych;

o

Kryterium: pewność konkluzji, do których prowadzą:

prowadzące do konkluzji koniecznych;
prowadzące do konkluzji prawdopodobnych;

o

Kryterium: położenie konkluzji (? – nazwa przypuszczalna ;-)):

analityczne – takie, w których konkluzja jest

zawarta w oparciu (C zawarte w B) – argument ten
jest tautologiczny;

Substancjalne (substantial arguments) – czyli

wszystkie pozostałe. Przesłanki (oparcia,
gwarancje, dane) oraz wniosek argumentu
substancjalnego mogą należeć do różnych typów
wypowiedzi w sensie semantycznym (np. zdanie
normatywne i stan faktyczny);

o

Kryterium: wykorzystanie gwarancji (? – j.w. brak podanej nazwy):

używające gwarancji (warrant using arguments) –

akceptowalność gwarancji jest założona
(niepodważalna);

ustanawiające gwarancję (warrant establishing

arguments) – staramy się ustalić właściwe
gwarancje dla niepodważalnych danych i konkluzji;

•

Krytyka koncepcji Toulmina

o

Podkreślenie tego, że czyso logiczna rekonstrukcja argumentów jest

niewystarczająca. W przypadku argumentów substancjalnych
bezsensowne jest uzasadnianie wszystkich przesłanek. Nie istnieje
ostateczne uzasadnienie danej konkluzji;

o

Uzupełnia teorie Viehwega i Perelmana, bo przedstawia strukturę

argumentów (wzór analizy);

o

Teoria ta jest adekwatna, bo podaje aparat pojęciowy do analizy

argumentów i daje liczne wskazówki, jak prowadzić argumentację;

Ostatni element teorii Toulmina.

Przykład:

Anna jest siostrą Jacka (D)
Wszystkie siostry Jacka mają rude włosy (B)
Anna ma rude włosy (C)

D, B i C to odpowiednio: data, banking i conclusion.

Plusy

Argumentacja prawnicza 2006

© Igor Stanek

notatki z wykładu dra A. Grabowskiego

[e-mail]

2006-05-18 01:22

22 /

36

o

Teoria etyczna Toulmina ma charakter empiryczno

(1)

-definicyjny

(2)

, bo

opiera się na analizie argumentacji moralnej

(ad. 1)

i definiuje pewną grę

językową

(ad. 2)

;

Teoria Toulmina jest teorią analityczno

(1)

-normatywną

(2)

, bo bada

relację, strukturę, itd.

(ad. 1)

oraz podaje kryteria pozwalające na

odróżnienie argumentów sensownych od pozbawionych sensu

(ad. 2)

–

argument będzie sensowny, gdy ma strukturę argumentu opracowanego
przez Toulmina (istotne elementy: dane, konkluzja, gwarancja, oparcie),
przy czym gwarancja i oparcie muszą być akceptowalne.
_____________________________

* - to nie jest część zarzutu, a jedynie dygresja wyjaśniająca;

o

Dwa nieporozumienia w teorii Toulmina:

Toulmin zdaje się twierdzić, że formalna poprawność

argumentów implikuje ich sensowność;

Akceptując logikę formalną Toulmin zapomina, że

wnioskowania o charakterze logicznym mogą być uznane za
zachowujące sensowność (jeśli przesłanki są sensowne, to
wnioski również);

o

Toulmin oparł się na podobieństwie argumentacji (na sali sądowej) do

konstruowanej przez niego logiki, ale:

nie wziął pod uwagę instytucjonalnego charakteru argumentacji

sądowej;

nie wziął pod uwagę ścisłych reguł proceduralnych

argumentacji sądowej;

zachowanie wzorca argumentacji nie zapewnia sensowności

argumentacji prawniczej;

o

Nieprecyzyjność niektórych kategorii pojęciowych użytych w modelu

Toulmina:

pojęcie oparcia;
odróżnienie gwarancji od warunków wyjątku lub obalenia;

o

Toulmin twierdził, że ważność argumentacji jest zależna polowo. Nie

powinniśmy jednak brać pod uwagę pól, ale typ wypowiedzi, która jest
konkluzją.

Informacja

*

Zarzuty

Argumentacja prawnicza 2006

© Igor Stanek

notatki z wykładu dra A. Grabowskiego

[e-mail]

2006-05-18 01:22

23 /

36

(wykład 7)

•

model argumentu;

•

etapy/stadia argumentacji;

•

klasyfikacje argumentów;

•

krytyka Toulmina;

•

Podsumowanie informacji o teorii Toulmina:

o

koncepcja bardzo oryginalna;

o

duża rola koncepcji Toulmina dla teorii argumentacji powstałych w

latach 50’ XX w.;

o

na koncepcję Toulmina patrzy się z punktu widzenia schematu

argumentu (mającego charakter nieliniowy);

o

podobieństwo z teorią Viehwega: analiza o charakterze pragmatycznym

– bierze się pod uwagę także formułującego oraz adresata argumentu;

o

teoria ta przyjęła się w USA, ale była krytykowana w Europie. W USA

Wayne Brockriede i Douglas Ehninger opublikowali:

artykuł opisujący teorię Toulmina – 1960. Opisali

argument jako: movement from accepted data,
through a warrant, to a claim;

książkę Decision by debate (1963);

•

John McPeck: Critical thinking – pola argumentacji jak u Toulmina. Jeżeli uczymy

retoryki / komunikacji, to nie powinna nauka ta polegać na uczeniu ogólnych
schematów, ale na nauce poszczególnych sfer argumentacji.

•

J. Wróblewski: odróżnienie wewnętrznego i zewnętrznego uzasadnienia

sędziowskiego.

3.

Teoria argumentacji Chaïma Perelmana –
„nowa argumentacja”

•

Krótki życiorys Perelmana:

o

ur. w 1912 w Warszawie;

o

wyjechał do Belgii;

o

Wolny Uniwersytet (2 fakultety);

o

drugi doktorat Perelmana poświęcony był logikowi Gottlebowi Frege;

o

zajmował się problematyką sprawiedliwości (1945: De la justice);

o

zm. W 1984;

•

Niektóre prace Perelman pisał we współpracy z Lucie Olbrechts-Tyteca:

o

opracowali wspólnie tzw. „nową retorykę” (odnowienie antycznej retoryki),

która miała służyć stworzeniu nowej logiki odnoszącej się do sądów
wartościujących (ocen);

o

wspólne prace (m.in.):

Logique et rhétorique (1950);
Act and person in argument ethics (1951);
Rhétorique et philosophie (1952);

W poprzednim odcinku… ;-)

W

p

ły

w

T

o

u

lm

in

a

Argumentacja prawnicza 2006

© Igor Stanek

notatki z wykładu dra A. Grabowskiego

[e-mail]

2006-05-18 01:22

24 /

36

Traité de l'argumentation: La nouvelle rhétorique (1958) – traktat o

argumentacji;

•

Samodzielne prace Perelmana:

o

Logique juridique: nouvelle rhétorique (1976);

o

L'Empire rhétorique (1977);

•

Polskie opracowania teorii Perelmana:

o

Artykuł wprowadzający do Logika prawnicza: nowa retoryka;

o

Rozprawa habilitacyjna Lecha Morawskiego: Argumentacja, racjonalność

prawa i postępowanie dowodowe;

o

Książki prof. Stelmacha, m.in.: Współczesna teoria interpretacji prawniczej;

•

Geneza nowej retoryki:

o

praca De la justice;

o

walka z metafizyką: oddzielenie wypowiedzi sensownych od absurdalnych

(np. twierdzenia metafizyczne) – wszelkie sądy wartościujące są
pozbawione sensu;

o

reguła sprawiedliwości formalnej: „osoby należące do tej samej kategorii

istotnej powinny być traktowane jednakowo.”

Pojawiają się dwa problemy:

•

Co to jest kategoria istotna?

6 sposobów określenia kategorii istotnej, np.: „każdego
traktować tak samo za tę samą pracę”, itd.;

•

Kiedy dwie osoby należą do tej samej kategorii istotnej?

Konieczne jest stosowanie ocen.

A więc: kiedy staramy się stosować sprawiedliwość formalną, to

wszelkie sądy są ostatecznie arbitralne.

o

Konkluzja: odrzucić pozytywizm logiczny poza sferą czystych norm

(ścisłych i empirycznych);

•

Trzy etapy wspólnej pracy:

o

Poszukiwanie logiki sądów wartościujących;

o

Odkrycie na nowo retoryki antycznej;

o

Wykład: Le Raisonnement Practique (1968):

Logika racjonalnego wyboru – wywiedziona z teorii argumentacji

stworzonej na podstawie szukania logiki sądów wartościujących;

•

Sposób prowadzenia badań, analogia do prac Gottloba Frege, analiza

rozumowań występujących w dyskusjach politycznych, filozoficznych, itd.;

•

Pomysł stworzenia logiki ocen (zarzucony);

•

Nowa retoryka;

Skąd nazwa?

o

Powód 1: Rozróżnienie rozumowań retorycznych (mówca zwraca się do

grupy osób) i dialektycznych (gdy mamy do czynienia z dialogiem);

o

Powód 2: Dialektyka stała się pojęciem wieloznacznym – była utożsamiana

z logiką. Później powstały np. dialektyka Hegla, dialektyka Marksa, itd. w
odniesieniu do prądów filozoficznych;

•

Nowa retoryka przeciwstawiana jest logice formalnej;

•

Dwie definicje nowej retoryki:

Argumentacja prawnicza 2006

© Igor Stanek

notatki z wykładu dra A. Grabowskiego

[e-mail]

2006-05-18 01:22

25 /

36

1. Nowa retoryka polega na badaniu nieformalnych technik dyskursywnych

pozwalających na pozyskanie lub wzmocnienie uznania dla tez, które
uzasadniamy, w odniesieniu do pewnego audytorium (grupy osób);

2. Retoryka i dialektyka tworzą pewną całość – analizy dialektyczne służą

badaniu technik argumentacyjnych, a badania retoryczne służą również
określeniu sposobów użycia technik argumentacyjnych używanych w celu
przekonania innych osób o słuszności jakichś tez/opinii lub nakłonieniu
innych osób do czegoś.

Według Arystotelesa

Według Perelmana i Olbrechts-Tyteca

Argumenty:

apodyktyczne

(demonstratywne)

dialektyczne

retoryczne

Cel: Osiągnięcie pewnej

konkluzji.

Akceptacja opinii.

Przekonanie

słuchaczy.

Status

przesłanek:

Oczywiście
prawdziwe.

Zdania

akceptowalne

(prawdopodobne)

Przekonywające

dla słuchaczy.

Poprawne

Charakter

wnioskowania:

Sylogizm

dedukcyjny.

Indukcja.

Przekonywające

dla słuchaczy.

Nazwa teorii

(sztuki):

Wg Arystotelesa:

analityka.

Współcześnie:

logika.

Dialektyka.

Retoryka.

•

Nowa retoryka – charakterystyka:

o

zajmuje się argumentami, które mogą być kierowane do dowolnego

audytorium, w szczególności:

do samego siebie (deliberacja);
w odniesieniu do jednej osoby (argumentacja dialogowa);
skierowane do grupy osób;
kierowane do całej ludzkości;

o

bada środki przekonywania za pomocą środków językowych (dyskursu);

o

ma uzupełniać logikę formalną;

o

argumentacja jest funkcją audytorium – celem jest uzyskanie akceptacji

audytorium (lub jej wzmocnienie);

o

nie odnosi się do prawdziwości/fałszywości opinii lub tez, ale do

przekonania/nakłonienia jakichś osób do akceptacji tez/opinii;

retoryka

dialektyka

dialektyka

nowa

retoryka

Argumentacja prawnicza 2006

© Igor Stanek

notatki z wykładu dra A. Grabowskiego

[e-mail]

2006-05-18 01:22

26 /

36

•

Podstawowe pojęcia nowej retoryki (część I Traktatu o argumentacji):

o

Argumentacja – definicja przez cel: aktywność o charakterze językowym
zmierzająca do uzyskania/wzmocnienia poparcia pewnych tez
praktycznych;

o

Mówca – osoba, która argumentuje;

o

Audytorium – zbiór wszystkich osób, na które mówca chce wpłynąć za
pomocą argumentacji;

•

Pojęcie

audytorium uniwersalnego (definicja cząstkowa – cechy):

o

jest to pewien konstrukt ideowy (nie istnieje w rzeczywistości, ale jest

przyjmowane przez mówcę w momencie dokonywania argumentacji).
Przeciwieństwem audytorium uniwersalnego jest rzeczywiście istniejące
audytorium partykularne;

zbiór wszystkich istot rozumnych;
zbiór wszystkich dobrze poinformowanych ludzi;
zbiór wszystkich ludzi;

o

różni mówcy mogą konstruować różne audytoria uniwersalne;

o

nie jest to pojęcie empiryczne, ale nie jest to także coś abstrakcyjnego w

tym sensie, że wspólnego dla wszystkich ludzi i zawsze;

o

audytorium uniwersalne jest kryterium, za pomocą którego możemy ocenić

rozsądność/słuszność argumentacji – ma charakter normatywny;

o

rozróżnienie:

Przekonywania – argumentacja ma charakter przekonywający, gdy

jest kierowana do audytorium uniwersalnego;

od:
nakłaniania (namawiania) do zaakceptowania pewnych tez – mówca

kieruje argumentację do audytorium partykularnego;

o

paradygmatycznym przykładem argumentacji kierowanej do audytorium

uniwersalnego jest argumentacja filozoficzna;

(wykład 8 – notatki larum_krk z forum lex.edu.pl)

•

Tezy argumentacji ogólnej w

II części „Traktatu o argumentacji” poświęcone

były przesłankom argumentacyjnym.

1. Każda argumentacja zaczyna się od

punktu wyjścia argumentacji =

twierdzeń wyjściowych = przesłanek argumentacyjnych, na które
strony argumentacji się godzą – podział:

Dotyczące rzeczywistości:
Fakty – twierdzenia nie poddawane pod wątpliwość; twierdzenia

o rzeczywistości akceptowane przez każdą racjonalną osobę
(charakter jednostkowy, konkretny)

Prawdy – twierdzenia nie poddawane pod wątpliwość; zbiory

twierdzeń, koncepcje naukowe (charakter ogólny)

Domniemania – przesłanki, które implikują, że coś realnie

istnieje, np. przyjmujemy, że jeżeli ktoś postępuje w sposób x, to
ma taką cechę charakteru.

Dotyczące rzeczy pożądanych:
Wartości – określenia tego, co jest pożądane przez audytorium

partykularne, np. wolność, słuszność, piękno, dobro, Bóg. Wiele
wartości na pierwszy rzut oka wydaje się uniwersalnymi.

!

O

m

a

w

ia

n

e

w

T

ra

k

ta

c

ie

łą

c

z

n

ie

Argumentacja prawnicza 2006

© Igor Stanek

notatki z wykładu dra A. Grabowskiego

[e-mail]

2006-05-18 01:22

27 /

36

Hierarchie wartości – odgrywają większą rolę w twierdzeniach

wyjściowych w porównaniu z wartościami; są to preferencje
między wartościami (np. wolę sprawiedliwość od użyteczności)

Miejsca wspólne (loci communes, toposy, lieux au

préférable) – ogólne i abstrakcyjne twierdzenia dotyczące
preferencji ludzkich:

o charakterze

ilościowym – preferujemy coś ze względów

ilościowych (np. więcej ludzi z tego skorzysta)

charakterze

jakościowym – preferujemy zachowania, które

są lepsze od innych (podkreślony charakter jednostkowy)

2. W obrębie Traktatu, podziałowi temu towarzyszy twierdzenie, że tylko

niektóre przesłanki mogą być używane

wobec audytorium

uniwersalnego – fakty, prawdy, domniemania i niektóre wartości,
natomiast

hierarchie wartości i miejsca wspólne mogą być używane

wobec audytorium partykularnego.

3.

Kontrowersje dotyczące przesłanek:

a)

Status przesłanek: czy faktycznie coś jest faktem/prawdą czy
nie?

Błąd petitio principi – jako przesłankę przyjmujemy coś,

co wymaga udowodnienia.

Każda argumentacja jest skierowana ad hominem, więc
przy błędzie petitio principi niefortunnie zakładamy, że
audytorium podziela nasze stanowisko.

b)

Wybór przesłanek: dlaczego wybraliśmy akurat te i czy są
one relewantne?

c) Sposób słownej prezentacji przesłanek: przy twierdzeniach

o faktach lub prawdach używamy pozytywnych (np. bojownik o
wolność) lub negatywnych określeń (np. terrorysta), w
zależności od stanowiska podzielanego przez audytorium. W
zależności od typu określeń, jakich użyjemy, argumentacja
może w różny sposób wpływać na audytorium.

4.

Przedstawienie argumentów: mówca musi uwidocznić, unaocznić i
zaprezentować punkty wyjścia w sposób dosłowny, a nie domyślny.

•

Część III Traktatu o argumentacji – techniki argumentacyjne – podział:

A)

Rozszczepianie pojęć: podstawowy przykład: filozoficzne odróżnienie
rzeczywistości (np. materii) od pozorów (np. duch). Inne przykłady:
subiektywne – obiektywne, część – całość, ciało – dusza;

B)

Łączenie pojęć:

Argumenty quasi-logiczne – nawiązują do praw logiki
formalnej, ale nie są z nimi tożsame:

zaczerpnięte z logiki: np. nawiązujące do prawa

sprzeczności, przechodniości i tożsamości

zaczerpnięte z matematyki: np. nawiązujące do podziału,

prawdopodobieństwa, zwierania się A w B.

Argumenty oparte na strukturze rzeczywistości:

Argumenty oparte na związkach następstwa: np.

nawiązujące do związku przyczynowego, teleologiczny, z
konwencji

Argumentacja prawnicza 2006

© Igor Stanek

notatki z wykładu dra A. Grabowskiego

[e-mail]

2006-05-18 01:22

28 /

36

Argumenty oparte na związkach współistnienia: np.

oparte na relacjach miedzy osobami a czynami,
podwójnej hierarchii, relacje symboliczne

Argumenty fundujące strukturę rzeczywistości:

Argumenty przez przykład, ilustrację, wzór
Argumenty z analogii: np. na takiej samej strukturze: A

się ma tak do B, jak B do C.

Np. argument z niezgodności (quasi-logiczny – odpowiednik logicznego pojęcia
sprzeczności).

•

Autofagia (jedna z form niezgodności) a retorsja:

Autofagia: przyjęcie jakiejś reguły nie daje się pogodzić z warunkami jej
stwierdzenia lub zastosowania (np. list prawnika do służącego: „Posprzątaj
salon, a jeśli nie umiesz czytać, zanieś ten list do księgarza, a on Ci go
przeczyta”).
Retorsja (argument, który unaocznia autofagię): każda sytuacja, w której
wykorzystujemy argument drugiej strony, mówiący np. o pozytywnej roli reguły
sprzeczności, a atakujemy poglądy przeciwnika na zasadzie sprzeczności.

(koniec na temat Traktatu)

Teoria argumentacji prawniczej (samego!) Perelmana:

•

Wg Perelmana,

logika prawnicza (nowa retoryka) to synonim teorii

argumentacji i prawniczych technik argumentacyjnych. Jego poglądy odróżnia
przede wszystkim to, że w logice formalnej (wg innych) chodzi o uzgodnienie
przesłanek i konkluzji. Natomiast punktem wyjścia logiki prawniczej w danej
sytuacji jest spór argumentacyjny. Przesłanki rozumowań prawniczych i ich
konkluzje są akceptowalne – akceptowalność ta pojęta jest nie w sensie
psychologicznym, ale w sensie skłonności danego audytorium do akceptacji.

•

Prawo ma charakter władczy (w odróżnieniu od rozumowań w naukach
filozoficznych i społecznych) – wyposaża podmioty w kompetencje
ostatecznego rozstrzygnięcia sporu.

•

Paradygmatem rozumowań prawniczych są

rozumowania sędziowskie.

•

Perelman analizuje pojęcie prawa i techniki argumentacyjne od starożytności

do czasów współczesnych (do 1971 r.):

Czasy nowożytne (od Kodeksu Napoleona) –

epoki:

C)

dominacja szkoły egzegezy - głównie w Niemczech (do 1880 r.):
system prawa systemem dedukcyjnym, a więc sylogistyczna

forma rozumowań prawniczych

podkreślenie trójpodziału władzy Monteskiusza – sędzia

„ustami ustawy”

ścisłe przestrzeganie prawa – dura lex sed lex
najwyższy punkt rozwoju od „jurysprudencji pojęciowej”

D)

koncepcja teleologiczna, funkcjonalna, socjologiczna:
autor: Rudolf Ihering – twórca szkoły funkcjonalnej prawa (prawo

traktowane jako ś

rodek do osiągnięcia pewnych celów)

podważenie sylogistycznego charakteru rozumowań prawniczych

– trzeba badać

intencje ustawodawcy

prymat ducha ustawy nad jej literą

Argumentacja prawnicza 2006

© Igor Stanek

notatki z wykładu dra A. Grabowskiego

[e-mail]

2006-05-18 01:22

29 /

36

lista 13 argumentów prawniczych nakierowanych na znalezienie

intencji ustawodawcy, które przedstawił Giovanni Tarello;

Perelman przedstawicielem „teorii woli aktualnego

ustawodawcy”

E)

Epoka topiczna (od 1945 r.):
Powrót do sprawiedliwości i słuszności (na poziomie samego

pojęcia prawa i w rozumowaniach prawniczych)

By decyzję sędziego były sprawiedliwe i słuszne, a nie tylko

zgodne z literą prawa, sięgano po

topiki prawnicze (G. Struck –

patrz dużo wyżej, rozdział o Viehwegu)– dzięki nim, interpretacja
prawa przez sędziego jest bardziej elastyczna);

Decyzja ma być nie tyle zgodna z literą prawa, co możliwa do

zaakceptowania;

Kontynentalny model stosowania prawa coraz częściej korzysta z

precedensów i technik argumentacyjnych charakterystycznych dla
common law.

•

13 argumentów prawniczych (zgodnych i zinterpretowanych według „teorii
woli aktualnego ustawodawcy”):

A CONTRARIO – sposób rozumowania, w myśl którego w sytuacji, gdy

mamy twierdzenie o obowiązkach (lub jakiejś innej kwalifikacji
normatywnej) pewnej grupy podmiotów, to wnioskujemy, że istnieje
grupa, która ich nie posiada.

A SIMILI - z analogii: przeciwny do a contrario
A FORTIORI – dwie postacie: a minori ad maius – z mniejszego na

większe – reguły zakazujące;

a maiori ad minus – z większego na

mniejsze – reguły dozwalające

A COMPLETUDINE – z zupełności systemu prawa: każde zachowanie

jest albo zakazane, albo nakazane, albo prawnie indyferentne. Zakłada,
ż

e w systemie prawa nie ma luk i sprzeczności;

A COHERENTIA – ze spójności: powinniśmy przyjmować, że

ustawodawca jest na tyle racjonalny, że nie ustala reguł sprzecznych.
Muszą istnieć meta reguły (reguły kolizyjne), które rozstrzygają
sprzeczności.

PSYCHOLOGICZNY – badamy intencję ustawodawcy w oparciu o

prace przygotowawcze do uchwalenia danego aktu normatywnego
(tylko w stosunku do aktualnego ustawodawcy)

HISTORYCZNY – domniemanie ciągłości systemu prawnego: jeżeli

ustawodawca nie wprowadza nowych norm, to obowiązują nas te stare.
Zasada inercji Perelmana: musimy uzasadniać decyzje tylko, jeśli
dokonujemy zmian w prawie.

Z DOWODU NIE WPROST – sprowadzenie do absurdu, ustawodawca

nie może nadać przepisem prawnym takiego znaczenia, które
prowadziłoby do następstw sprzecznych z logiką czy niesprawiedliwych
(dopiero po II Wojnie Światowej)

TELEOLOGICZNY – celowościowy: interpretując prawo staramy się

znaleźć ducha ustawy, jej cel, po przez badanie samej jej treści.

EKONOMICZNY – ekonomia językowa: oparty na hipotezie, że

ustawodawca jest oszczędny w słowach i nie powtarza się. Dyrektywa:
nie powinniśmy ustalać znaczenia przepisu w taki sposób, że to

Argumentacja prawnicza 2006

© Igor Stanek

notatki z wykładu dra A. Grabowskiego

[e-mail]

2006-05-18 01:22

30 /

36

znaczenie byłoby identyczne ze znaczeniem innego przepisu – czyli:
ustawodawca dwa razy nie mówi tego samego (innymi słowami).

AB EXEMPLO – z przykładu: dokonując interpretacji prawa,

powinniśmy starać się, by była ona zgodna z precedensami i doktryną.

SYSTEMATYCZNY – prawo tworzy system, więc interpretacja

przepisów prawa powinna uwzględniać kontekst, w jakim występuje (u
innych ten argument nazywa się

a rubrica)

NATURALISTYCZNY – z natury rzeczy: oparty na przyjęciu tezy o

bezsilności ustawodawcy, który nie może nakładać obowiązków
niemożliwych do zrealizowania.

(wykład 9 – notatki Zbycha z forum lex.edu.pl)

•

Atak Perelmana na pozytywizm prawniczy, sformułowany w 5 punktach:

przekonanie o tym, że w trakcie rozumowania nie sposób uciec od

wartościowania

nieadekwatność, nieakceptowalność przekonania o racjonalności

wyłącznie teorii;

celem wykładni jest znalezienie zgodnego z ustawą rozstrzygnięcia,

które byłoby jednocześnie słuszne, racjonalne i możliwe do przyjęcia;

oprócz prawa stanowionego istnieje również prawo pozytywne (pojęcie

szersze; prawo rzeczywiście działające w państwie. Prokurator
generalny królestwa Belgii, van der Meersch powoływał się w swoim
słynnym przemówieniu na pewne zasady prawa, niekonieczne tożsame
ze słusznością, które sędzia musi na etapie stosowania prawa
odnaleźć. Są one wiążące i kształtują się w społeczeństwie. Do tej
mowy odwoływał się Perelman w „Nowej retoryce”.);

Sędzia z natury rzeczy posiada władzę uzupełniającą prawo gdy są

luki, sprzeczności, choćby poprzez stosowanie analogii – a wiec błędne
jest stanowisko pozytywistów, że sędzia jest jedynie ustami ustawy

•

3 uwagi dotyczące logiki prawniczej Perelmana:

sformułowanie zasady inercji (bezwładności) – tylko zmiana musi być

uzasadniana; opinia przyjęta w przeszłości nie powinna być odrzucona
bez uzasadnienia (kwestia ciężaru argumentacji).
Krytyka zasady inercji: pokazuje konserwatyzm Perelmana. Jednakże
w jego teorii jest także wiele elementów niekonserwatywnych, jak
pluralizm aksjologiczny, uwzględnianie tolerancji, wskazanie, że
wszelka argumentacja powinna być otwarta na krytykę, podważenie
reguły One Right Answer (wprowadzonej przez Dworkina);

nacisk Perelmana na cechę rozsądności, rozumności (raisonable).

(Prawnonaturaliści przyjmowali kognitywizm, możliwość zastosowania
logiki formalnej w procesie stosowania prawa i ultraracjonalizm.
Pozytywiści – nonkognitywizm, zakładali nieprzydatność sfery
działalności praktycznej. Perelman odrzucił obie tendencje,
wprowadzając wykazywaną w drodze argumentacji praktycznej
rozumność; skalą rozumności jest sukces argumentacji w audytorium
uniwersalnym.)

kwestia obiektywizmu argumentacji.

Trzy sposobu rozumienia „obiektywizmu”:

Argumentacja prawnicza 2006

© Igor Stanek

notatki z wykładu dra A. Grabowskiego

[e-mail]

2006-05-18 01:22

31 /

36

a) coś jest obiektywne, gdy pochodzi od obiektu, a więc, gdy treść

zdania odpowiada rzeczywistości, obiektowi;

b) coś jest obiektywne, gdy jest powszechnie ważne;
c) obiektywny = wolny od emocji, bezstronny, nie faworyzujący

ż

adnej strony;

Perelman kładzie nacisk na drugie znaczenia (koncepcja
audytorium uniwersalnego) oraz na znaczenia trzecie (zwłaszcza
w kontekście argumentacji sędziowskiej).

•

Podsumowanie informacji na temat teorii Perelmana:

teoria antyformalistyczna; logika prawnicza nie ma wiele wspólnego z

logiką formalną;

teoria antypozytywistyczna;
teoria argumentacyjna;
teoria o charakterze topicznym;
podstawą logiki prawniczej przekonanie o istnieniu rozumu

praktycznego i sensownym rozumowaniu w kwestiach praktycznych

•

Krytyka Perelmana:

Krytyka pojęciowa, szczególnie pojęcia audytorium uniwersalnego.

Perelman nie stosuje definicji i większość pojęć to pojęcia nieostre;
choćby klasyfikacje technik argumentacyjnych, podobnie oceny siły
argumentów i pojęcie audytorium uniwersalnego:

a) Fin Aulis Aarnio: pojęcia audytorium uniwersalnego

wieloznaczne, bo jest jednocześnie pojęciem o charakterze
idealnym (zbiór ludzi rozumnych) jak i pojęciem silnie
zdeterminowanym przez historię i kulturę danego
społeczeństwa;

b) Robert Alexy: są miejsca, w których Perelman przedstawia

pojęcia audytorium uniwersalnego w sposób konkretny (jako
pochodzące od mówcy: coś jest nim, gdy mówca je za takie
uznaje), a czasem w sposób abstrakcyjny (nawiązania do
imperatywu kategorycznego Kanta: argumentacja jest ważna,
gdy uznaje ją audytorium uniwersalne);

c) Letizia Gianformagio: z jednej strony wobec audytorium

uniwersalnego argumentujemy szczerze i w dobrej wierze,
będąc przekonanymi o akceptowalności argumentacji, z drugiej
strony czynimy to, gdy jesteśmy przekonani o obiektywnej
prawdziwości (argumentacja przestaje być wtedy argumentacją
ad hominem, gdyż nie uwzględniamy tego, kto jest odbiorcą);

d) Tomasz Gizbert – Studnicki: czy pojęcie audytorium

uniwersalnego to pojęcie idealizacyjne (należałoby
abstrahować od przekonań poszczególnych osób; za tą
interpretacją przemawia fakt, że każda rzeczywista
argumentacja skierowana jest do partykularnego, zaś
praktyczna do uniwersalnego audytorium. Jest to jednak
interpretacja kontrfaktyczna, bo nie można przyjąć, że ludzie
tworzą jednolite audytorium) czy normatywne (pojęcie, za
pomocą którego możemy określić ważność argumentacji; jest
to kwestia prawa. Należy przyjąć, że audytorium uniwersalne

Argumentacja prawnicza 2006

© Igor Stanek

notatki z wykładu dra A. Grabowskiego

[e-mail]

2006-05-18 01:22

32 /

36

składa się, ze wszystkich ludzi rozumnych: Perelman podaje
pewne cechy ludzi rozumnych – bezstronność, otwartość na
krytykę, tolerancja);

Krytyka ideologiczna (głównie Manuel Atienza):

a) zarzut konserwatyzmu:

zasada inercji
pojmowanie rozumności argumentacji (która jest funkcją

audytorium, w wypadku argumentacji prawniczej -
partykularnego. Perelman twierdzi, że sędzia nie powinien
kierować się swoimi przekonaniami, ale opinią oświeconej
części społeczeństwa oraz opiniami i tradycją prawników.
Co jednak, gdy nie ma zgodny w społeczeństwie i wśród
prawników - na przykład w kwestii aborcji? Należy
skorzystać z środków prowadzących do konserwatyzmu,
a więc z zasady inercji, zasady bezstronności - bo to, że
ktoś jest bezstronny oznacza, że będzie rozstrzygał
nieemocjonalnie o kwestiach prawnych – oraz z formalnej
reguły sprawiedliwości – która nie wskazuje
jednoznacznego rozstrzygnięcia. Odwołanie się do topik
także wprowadza element konserwatyzmu, bo sędzia
będzie argumentował zgodnie z dotychczasową
argumentacją.)

Krytyka perelmanowskiego pojęcia prawa i jego koncepcji rozumowań

a) zarzut zniekształcenia obrazu przeciwnika (pozytywizmu) –

Perelman przypisał mu cechy, którymi pozytywizm się nie
wykazywał. Perelman stwierdził że:

w pozytywizmie rezygnuje się z odwołania do

sprawiedliwości (co jest nieprawdą, bo separacja nauk
prawnych od nauk o sprawiedliwości nie oznacza braku
odwołania doń; Kelsen twierdził, że pozytywiści chcą
sprawiedliwego prawa);

pozytywizm bierze pod uwagę jedynie prawo spisane (co

jest nieprawdą, gdyż współcześni pozytywiści nie negują,
ż

e częścią prawa pozytywnego jest prawo zwyczajowe,

ż

ywią też przekonanie o sferze dyskrecjonalności

sędziowskiej)

w pozytywizmie prawo jest wyrazem arbitralnej woli

prawodawcy, a przestrzeganie prawa musi być
zagwarantowane przymusem (co jest nieprawdą, gdyż
współczesny pozytywizm odstąpił od tej tezy);

b) krytyka pojęcia przyjętego przez Perelmana – „pozytywnego

prawa natury” – ani jedno, ani drugie; charakterystyczne dla
Perelmana, który zawsze starał się stawać pośrodku;

c) krytyka zbyt dużej roli, jaką Perelman przypisywał krytyce

prawniczej oraz braku objaśnienia relacji między retoryką
ogólną a „nową retoryką” (niby dyskurs logiczny, ale przykłady
z filozofii)

Argumentacja prawnicza 2006

© Igor Stanek

notatki z wykładu dra A. Grabowskiego

[e-mail]

2006-05-18 01:22

33 /

36

•

Ocena i adekwatność teorii Perelmana:

Zasługi:

a) przeprowadzenie próby rehabilitacji rozumu praktycznego;
b) teoria nie wynika z namysłu, ale z przeanalizowania praktyki i

materiału;

c) szereg pojęci i zagadnień weszło na stałe w zakres badań

teorii argumentacji prawniczej

Minusy:

a) niedoróbki pojęciowe;
b) zniekształcenie pojęcia prawa i rozumowań prawniczych

Adekwatność: jest ona adekwatna, ale niedopracowana.

•

Rozwój i kontynuatorzy:

Paul Foriers, Belg - uczeń Perelmana, zajmował się kwestiami

argumentacji w sferze dowodowej, od niego Perelman zapożyczył
pojęcie pozytywnego prawa natury;

Neil MacCormick – liczne nawiązania;
Edmund Pincoffs, Amerykanin – praca z 1971 roku „The audiences of

the judge”: próba zracjonalizowania pojęcia audytorium w stosunku do
sędziego. Według Pincoffsa, audytorium sędziego:

a) ma charakter wyobrażalny (dosłownie! Sędzia musi je sobie

wyobrazić);

b) jest bezstronne (z góry nie neguje decyzji sędziowskiej);
c) jest złożone z trzech komponentów:

Legal audience – wszelkie osoby związane z rozwojem

prawa. Cechą charakterystyczną jest nakierowanie na
walor spójności, niesprzeczności (consistency) decyzji.

Litigant audience – strony sporu, zainteresowane

słusznością, uczciwością (fairness);

General audience – złożona z tych osób, które pośrednio

zyskają lub stracą wskutek podjętej decyzji, zwracają
uwagę na walor użyteczności decyzji (utility).

Argumentacja prawnicza 2006

© Igor Stanek

notatki z wykładu dra A. Grabowskiego

[e-mail]

2006-05-18 01:22

34 /

36

(wykład 10 – notatki larum_krk z forum lex.edu.pl)

4.

Teoria argumentacji prawniczej
Neila MacCormicka

•

Sir Neil MacCormick:

urodzony w 1941 r. w Szkocji
syn jednego z założycieli Szkockiej Partii Narodowej (Scottish National

Party) – obecnie jest jej wice-prezesem

1999 – 2004 członek Parlamentu Europejskiego
studiował w Glasgow i Oxfordzie
wykładowca uniwersytetu w Edynburgu, Oxfordzie i Dunville
ostatnio uzyskał tytuł szlachecki

•

Praca naukowa:

Jako uczeń i przyjaciel Harta “H.L.A Hart” 1981 r.
Razem z Ota Weinbergerem twórca „An Institutional Theory of Law”

1986 r.

Współpraca z teoretykami i filozofami prawa z Europy i USA

zaowocowała:

a) „Interpreting Statutes: A Comparative Study” 1991 r.
b) “Interpreting Precedents: A Comparative Study” 1997 r.
c) “Questioning Sovereginty: Law, State and Nation in the

European Community” 1999 r.

d) Prace poświęcone argumentacji: bardzo ważne!!

„Legal Reasoning and Legal Theory” 1978 r. !!!!
“Rhetoric and The Rule of Law: A Theory of Legal

Reasoning” 2005 r. !!!!

•

Uwagi wstępne:

okres pomiędzy 1958 a 1978 r.:

Odrodzenie pozytywizmu prawniczego – prace Harta „The Concert

of Law” i Kelsena „Reine Rechtslehre”

Burzliwy rozwój logiki deontycznej połączony z próbą stworzenia

logiki normatywnej

Zdzisław Zięba i Jan Woleński – rozwój i opracowanie logiki

deontycznej

Viehweg i Toulmin atakowali logikę dedukcyjną, ale przekonanie o jej

nieadekwatności zmniejszyło się

W Niemczech – dominacja koncepcji prawno – naturalnych

zakończona w 1960 r., pojawia się

Grundlagendiskussion - "dyskusja

podstawowa" dotycząca podstaw metodologicznych nauk społecznych.

Lata 60 – 70 to moment, w którym niemiecka humanistyka wyszła poza

niemiecki obszar badań

Pomimo dominacji pozytywizmu prawniczego, koncepcje prawno –

naturalne rozwijali: Leon L. Fuller, John Finnis, John Rawls (1971:
„Theory of Justice”)

Ronald Dworkin przeprowadził atak na pozytywizm prawniczy – artykuł

z 1967 r. „The Model of Rules” i z 1977 r. „Taking rights seriously” –
przeciwstawienie się koncepcji Harta

Argumentacja prawnicza 2006

© Igor Stanek

notatki z wykładu dra A. Grabowskiego

[e-mail]

2006-05-18 01:22

35 /

36

•

Koncepcja MacCormicka:

Razem z Alexym stworzył „standardową teorię argumentacji”
Baza filozoficzna:

a) Chce

pogodzić sceptycyzm w kwestii istnienia i

prawdziwości rozumienia praktycznego (Hume) i
uniwersalistycznej koncepcji rozumu praktycznego (Kant):

Hume: rozum praktyczny jest „niewolnikiem naszych

emocji”; „gilotyna Hume’a”: nie jest możliwe, żeby ze zdań
opisowych dotyczących bytu, wyprowadzić zdanie
dotyczące tego, co być powinno.

Kant: „idea uniwersalizmu sądów praktycznych”

b) Przejście MacCormicka

ze stanowiska

nonkognitywistycznego (gdy pisał „Legal Reasoning and
Legal Theory” 1978 r.)

do stanowiska kognitywistycznego

(“Rhetoric and The Rule of Law: A Theory of Legal Reasoning”
2005 r.)

Nawiązania:

a) do

pozytywizmu prawniczego (Hart), ale zaczął go

modyfikować (był pomiędzy Hartem a Dworkinem)

b) do

Perelmana (rozsądność i rozumność decyzji, retoryka w

sensie perelmanowskiej „nowej retoryki”)

c) do Dworkina, ale przez przeciwieństwo, bardzo go krytykował
d) do

Alexy’ego (ale już po 1978 r.) – pewne jego tezy akceptuje

e) do

Zenona Bańkowskiego (Uniwersytet w Edynburgu) –

opublikowali razem 8 prac, MacCormick uważał się za jego
ucznia

Omówienie teorii:

a)

podstawowy cel: znalezienie drogi pośredniej między
ultraracjonalizmem a totalnym irracjonalizmem -> sposoby
pojmowania rozumowań prawniczych (ultraracjonalizm –
koncepcja Dworkina o istnieniu jednego właściwego
rozstrzygnięcia; totalny irracjonalizm – Alf Ross: decyzje
sędziowskie są arbitralne, uzależnione od emocji i woli
sędziów)

b)

zadania teorii:

Wyjaśnienie natury argumentacji prawniczej. Chętnie

korzysta z prac prekursorów: wyjaśnienie elementów
dedukcyjnych i niededukcyjnych w rozumowaniach
prawniczych.

Określenie zasad rozumowań w kwestiach

prawniczych. Rozumowania prawnicze to szczególny
przypadek rozumowań praktycznych = moralnych. Są
zinstytucjonalizowane i bardzo sformalizowane.

c)

Podstawowa funkcja argumentacji prawniczej: wg „Legal
Reasoning and Legal Theory” z 1978 r.: żeby kogoś
przekonać, nasze argumenty muszą być uzasadnione oraz
muszą mieć uniwersalny charakter; żeby uzasadnić decyzję
sądową o charakterze praktycznym, musimy odwołać się do

Argumentacja prawnicza 2006

© Igor Stanek

notatki z wykładu dra A. Grabowskiego

[e-mail]

2006-05-18 01:22

36 /

36

przesłanek normatywnych, które nie są konsekwencjami
operacji logicznych, a mają charakter uniwersalny.

d) Wg jego opinii z 1978 r. jego koncepcja jest opisowo –

normatywna

e) „Legal Reasoning and Legal Theory” z 1978 r. została

wznowiona w 1994 r. W tym wydaniu określa swoją teorię jako
bazującą na racjonalnej rekonstrukcji, która nie jest opisem
faktów, a próbą ukazania zjawisk prawnych w ramach
pewnego systemu myśli i czynów. Podstawowym kryterium
tego systemu jest odwołanie się do racjonalności praktycznej.

Kształtowanie się teorii od 1978 do 2005 r.:

a) Przejście z nonkognitywizmu do kognitywizmu
b) W rozumowaniach prawniczych są dwa miejsca wspólne

(topoi):

rule of law – praworządność;
argumentacyjny charakter prawa

Te miejsca wspólne są antytetyczne – w opozycji do siebie.
Jeżeli prawo ma charakter argumentacyjny, bardzo trudno
określić pewność prawną, polegającą na pewności rozstrzygnięć
prawnych.

Uzasadnienie dla istnienia rozumu praktycznego:

Jeżeli przyjęlibyśmy, że ze względu na argumentacyjny charakter
prawa, nie możemy mówić o żadnej pewności prawnej, to wtedy
nie moglibyśmy zapewnić praworządności. A jeżeli przyjmiemy,
ż

e jedną z podstawowych topik jest praworządność, to musimy

przyjąć, że argumentacja ma charakter racjonalny, czyli musi
istnieć rozum praktyczny.