270

Paweł CIEŚLA
Jan Rajmund PAŚKO
Akademia Pedagogiczna w Krakowie

WYCHOWANIE PATRIOTYCZNE –

PRZEDMIOT CZY DZIAŁANIE KOMPLEKSOWE

Według Encyklopedii PWN patriotyzm to „(...) postawa łącząca przywiązanie i

miłość do ojczyzny oraz solidarność z własnym narodem - z szacunkiem dla innych
narodów i poszanowaniem ich suwerennych praw, przeciwieństwo szowinizmu.”

1

Należy zastanowić się, jakiemu celowi ma więc służyć wychowanie patriotyczne.
„Obowiązkiem obywatela polskiego jest wierność Rzeczypospolitej Polskiej oraz
troska o dobro wspólne.”

2

Jak rozumieć przywiązanie i miłość do ojczyzny – czy po

prostu wypełnianie obowiązków obywatelskich, a także służba dla państwa oraz
szacunek dla symboli ojczystych (godła, flagi, sztandarów i miejsc pamięci i pomni-
ków narodowych)? W związku z pojawiającymi się głosami o braku podstawowych
postaw patriotycznych wśród młodzieży pojawił się projekt wprowadzenia do pro-
gramów nauczania przedmiotu „wychowanie patriotyczne”. Jednak czy problem
wychowania patriotycznego jest w stanie rozwiązać odrębny przedmiot, skoro za-
dania wychowania patriotycznego powinna spełniać w pierwszej kolejności rodzi-
na, bowiem to przede wszystkim postępowanie rodziców i ich przykład kształtuje
odpowiednie zachowanie dziecka.

Warto zastanowić się jednak nad szerszym aspektem wychowania patriotycz-

nego – czy patriotą jest ten, który umie prawidłowo odśpiewać hymn narodowy,
oddać cześć fladze, znać granice państw, a z drugiej strony lansuje teorię, że jego
ojczyzna jest tam, gdzie jest mu lepiej. A gdzie podziały się u takiego obywatela
takie wartości jak troska o ojczyznę, poczucie odpowiedzialności za jej rozwój, czy
także ofiarność, wierność i poczucie dumy narodowej? Należy się zastanowić, co
zrobić by wychowanie patriotyczne szło w takim kierunku, aby młodzi ludzie za-
miast iść na łatwiznę i wyjeżdżać za granicę, w celu zarobienia „dużych pieniędzy”,
pozostali w kraju. Na ich edukację przecież częściowo, a często i całkowicie łożyła
ojczyzna, gdy uczęszczali do szkoły podstawowej, gimnazjum, szkół średnich oraz
szkół wyższych. Przede wszystkim, młodzi ludzie z wyższym wykształceniem po-
winni mieć świadomość, że od nich zależy przyszłość ojczyzny i powinni starać się
coś zmienić w kraju, aby ojczyzna była lepsza od innych państw, a nie uciekać z
niej, pozostawiając ją w rękach ludzi słabo wykształconych oraz niekompetent-
nych, przez co zamiast rozwijać się, ojczyzna popada w coraz większe kłopoty.
Wyjeżdżając z kraju teoretycznie maleje bezrobocie, ale tylko teoretycznie, gdyż

1

Internetowa encyklopedia PWN, http://www.pwn.pl

2

Obowiązki obywatela zawarte w konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej: Art. 82. Obowiązkiem obywate-

la polskiego jest wierność Rzeczypospolitej Polskiej oraz troska o dobro wspólne. Art. 83. Każdy ma
obowiązek przestrzegania prawa Rzeczypospolitej Polskiej. Art. 84. Każdy jest obowiązany do pono-
szenia ciężarów i świadczeń publicznych, w tym podatków, określonych w ustawie. Art. 85. Obowiąz-
kiem obywatela polskiego jest obrona Ojczyzny. Zakres obowiązku służby wojskowej określa ustawa.
Obywatel, któremu przekonania religijne lub wyznawane zasady moralne nie pozwalają na odbywanie
służby wojskowej, może być obowiązany do służby zastępczej na zasadach określonych w ustawie.
Art. 86. Każdy jest obowiązany do dbałości o stan środowiska i ponosi odpowiedzialność za spowo-
dowane przez siebie jego pogorszenie. Zasady tej odpowiedzialności określa ustawa.

271

nie poprzez zwiększanie miejsc pracy, a zmniejszanie liczby obywateli. Młodzi
ludzie powinni być kreatywni i powinni dążyć do rozwoju gospodarczego własnego
kraju. Z drugiej jednak strony wykształconym młodym ludziom władze powinny
ułatwiać możliwości rozwoju we własnym kraju poprzez tworzenie różnego rodzaju
funduszy, upraszczanie procedur otrzymywania dofinansowania projektów badaw-
czych z Unii Europejskiej oraz większej dostępności do finansów krajowych. Polska
nauka pomimo znacznego niedofinansowania nie odstaje od nauki w innych pań-
stwach pod względem jakości, rzetelności badań oraz osiągnięć, a nieraz polscy
specjaliści okazują się lepsi, jednakże ograniczenie funduszy na badania naukowe
niesie za sobą emigrację wybitnych specjalistów do jednostek lepiej finansowa-
nych, lepiej wyposażonych, przez co tam mogą rozwinąć „skrzydła” i przyczyniać
się do rozwoju innych państw, przynosząc im zaszczyty i załatwiając fundusze na
dalsze badania. Ponadto, bardzo często wiele zdolnych osób kończy studia magi-
sterskie, a później doktoranckie i nie mają możliwości kontynuacji swoich badań
naukowych z powodu braku dla nich miejsca pracy w uczelni, przez co kadra
uczelniana staje się coraz starsza, która pomimo ogromnego doświadczenia i za-
sług, staje się coraz mniej rozwojowa. Ci młodzi naukowcy nie mając wyjścia mu-
szą realizować swoje prace badawcze za granicą i tam realizować kolejne szcze-
ble kariery naukowej. Obecnie dąży się do pełnej integracji europejskiej. Jest to
proces słuszny, jednakże niesie ze sobą bardzo wielkie niebezpieczeństwo zatra-
cenia własnej tożsamości narodowej i tradycji. Owszem należy pielęgnować patrio-
tyzm europejski, ale nie należy zapominać o patriotyzmie.

Nie można jednak wymagać od młodych ludzi, często absolwentów szkół

wyższych, aby w pierwszej kolejności mieli na uwadze dobro ojczyzny, a nie tylko
swoje własne oraz by w drodze do zaspakajana swoich ambicji i swoich potrzeb
uwzględniali potrzeby ojczyzny, jeżeli nie wykształci się tego takiego poglądu i
takiego zachowania odpowiednio wcześnie, na niższych szczeblach edukacji. Na-
leży poprzez odpowiednie wychowanie w szkołach sprawić, aby młodzież czuła
wewnętrzną potrzebę odpowiedzialności za ojczyznę i jej rozwój. Nasuwa się pyta-
nie jak tego dokonać – czy poprzez wprowadzenie odrębnego przedmiotu, jak pro-
ponowało ostatnio ministerstwo edukacji, czy poprzez włączenie treści wychowania
patriotycznego do któregoś z przedmiotów, np. historii Polski, czy też może na-
uczać kompleksowo, nie ograniczając się do żadnego konkretnego przedmiotu, a
zwłaszcza takiego jak wychowanie patriotyczne.

Prezydent Stanów Zjednoczonych J.F. Kennedy w 1961 r. powiedział „Ask not

what your country can do for you; ask what you can do for your country” (nie pytaj,
co twój kraj może zrobić dla ciebie, lecz co ty możesz zrobić dla swojego kraju). Są
to bardzo trafne słowa, lecz wystarczy spojrzeć na patriotyzm Polaków w historii,
by nie trzeba było odwoływać się do słów byłego prezydenta kraju, który ma dużo
krótszą historię niż Polska.

Dlatego wydaje się, że w wychowaniu patriotycznym należy nawiązać przede

wszystkim do wątków historycznych, ale nie tylko tych w sensie działań politycz-
nych w przeszłości, czy zrywów narodowych i działań zbrojnych, ale również nale-
ż

y położyć nacisk na coś, co wytknął nam już Józef Piłsudski, który w jednym ze

swoich wystąpień do nauczycieli użył stwierdzenia, że Polacy są narodem, który
jest w stanie złożyć największą ofiarę w imię ojczyzny, czyli własne życie, przele-
wać krew walcząc, natomiast w czasie pokoju nie potrafi tej ojczyzny prawidłowo
budować. Wychowanie patriotyczne powinno dążyć do tego by nauczyć uczniów

272

jak tę ojczyznę budować. Aby można było w pełni mówić o wychowaniu patriotycz-
nym, należy wspomnieć o godności, o poszanowaniu osiągnięć własnych rodaków.
By móc szanować te osiągnięcia, należy przede wszystkim je znać. Niestety w
przeszłości popełniono wiele błędów. Najchętniej mówimy o wielkich osiągnięciach
polityków, wojskowych, humanistów i sportowców natomiast nie mówi się prawie w
ogóle o osiągnięciach w innych dziedzinach nauki. Przecież oprócz Marii Skłodow-
skiej-Curie, laureatki Nagrody Nobla, która odkryła dwa nowe pierwiastki: rad i
polon, opracowała teorię promieniotwórczości i techniki rozdzielania izotopów pro-
mieniotwórczych oraz kierowała prowadzonymi po raz pierwszy w świecie badania
nad leczeniem raka za pomocą promieniotwórczości, mamy innych wybitnych
uczonych. W dziedzinie chemii na kartach naszej historii wpisali się również Karol
Olszewski i Zygmunt Wróblewski, którzy jako pierwsi w świecie skroplili powietrze,
a Uniwersytet Jagielloński, w murach, którego pracowali stał się wtedy Mekką na-
ukowców zajmujących się badaniami w zakresie niskich temperatur. Można rów-
nież przywołać sylwetkę innego rodaka - Ignacego Łukasiewicza, aptekarza, który
dziś jest raczej zapominany i pomijany, a jako pierwszy skonstruował lampę nafto-
wą, dzięki której przeprowadzono pierwszą operację przy świetle sztucznym w
szpitalu we Lwowie, ponadto zastosował w skali przemysłowej dobrodziejstwa
płynące z ropy naftowej, na czym zarobił majątek, który inwestował w rozwój swo-
jego regionu – Podkarpacia, finansując takie inwestycje jak: budowy dróg, mostów,
szkół czy szpitali. Można również wspomnieć o osiągnięciach Jędrzeja Śniadec-
kiego, który opracował podstawy polskiej terminologii chemicznej oraz napisał
pierwszy polski podręcznik do chemii. Można przykłady mnożyć. Warto też przyj-
rzeć się innym dziedzinom nauk przyrodniczych. Polski biochemik Kazimierz Funk
jako pierwszy wprowadził pojęcie witamina, a także odkrył, a następnie wyodrębnił
witaminę B1. Później zajmował się również badaniami nad hormonami. Kolejny
biochemik Jakub Karol Parnas, który jako jeden z pierwszych na świecie śledził
etapy przemian związków fosforu w mięśniach za pomocą metod izotopowych.
August Witkowski - polski fizyk, a jednocześnie doktor filozofii, zajmował się przede
wszystkim doświadczalną fizyką gazów w niskich temperaturach, przewodnictwem
elektrycznym oraz mechanizmem rozchodzenia się fal elektromagnetycznych.
Pierwszy w Polsce utworzył nowoczesny jak na ówczesne czasy zakład fizyki. W
fizyce mamy również bliskiego współpracownika Einsteina - Leopolda Infelda, który
jest autorem prac z ogólnej teorii względności oraz teorii pola i elektrodynamiki. W
dziedzinie astronomii nie sposób nie wspomnieć o Mikołaju Koperniku, który sfor-
mułował teorię heliocentryczną, obalając tym samym teorię geocentryczną, ale
polska astronomia to nie tylko Kopernik. Swój wkład w astronomię wnieśli również
Jan Śniadecki, Marian Kowalski (badał ruch gwiazd), Kazimierz Kordylewski (od-
krył księżyce pyłowe Ziemi), ks. Konrad Rudnicki (odkrył kometę, nazwaną później
jego imieniem). Matematyka też nie jest obca polskim naukowcom. Jednym z naj-
wybitniejszych matematyków XX w. był Stefan Banach, dzięki któremu „(...) w cią-
gu kilku lat mała niebogata Polska stała się potęgą matematyczną i po dziś dzień
matematycy polscy należą do najbardziej cenionych specjalistów”.

3

Z przedstawionych tylko kilku sylwetek naukowców widać, że polska historia

jest bogata w różne sukcesy naukowo-badawcze, lecz rzadko się o nich wspomina
w edukacji szkolnej. Coraz częściej w programach nauczania poszczególnych

3

M. Szczurek: Polska szkoła matematyczna. „Młody Technik” 1978, nr 11

273

przedmiotów informacje te giną, jak chociażby w opracowanym w 2005 r. projekcie
podstawy kształcenia ogólnego,

4

są zastępowane czymś innym, lub traktowane są

bardzo pobieżnie, by nie zabierać czasu przeznaczonego na informacje „ważniej-
sze”. Należy sobie uzmysłowić rolę szkoły – ma ona nie tylko uczyć, ale także wy-
chowywać. Wychowanie, aby było skuteczne nie może być ograniczone do jedne-
go lub dwóch typu lekcji, prelekcji czy spotkań, np. godzin wychowawcza, wręcz
przeciwnie działania wychowawcze muszą być zintegrowane ze wszystkimi
przedmiotami. Nauczyciele różnych przedmiotów swoją postawą, zaangażowa-
niem w pracę, swoja pasją i umiejętnym wplataniem wątków historycznych z dzie-
dziny każdej z nauk powinni przekonywać uczniów do słuszności postawy patrio-
tycznej, postawy, w której młodzi ludzie nie będą ze sobą ciągle walczyć, dążąc po
trupach do zaspokojenia własnych ambicji, wychodząc z założenia, że cel uświęca
ś

rodki, a wprost przeciwnie, będą starać się dążyć do osiągnięcia celu poprzez

kreatywność, zdolności organizacyjne i pracę zespołową.

Utworzenie odrębnego przedmiotu, którego zadaniem byłoby wychowywanie

patriotyczne lub włączenie tych treści do jednego lub dwóch będących aktualnie w
programie nauczania przedmiotów nie ma w takim razie najmniejszego uzasadnie-
nia, gdyż sprowadziłoby się do realizacji haseł programowych a nie do oddziały-
wania wychowawczego. Odstąpienie od kompleksowego procesu wychowawczego
na korzyść konkretnego przedmiotu ze zrozumiałych względów nie przyniesie spo-
dziewanych efektów wychowawczych. Może uczniowie nabędą podstawowe wia-
domości, takie jak znajomość symboli narodowych, umiejętność odśpiewania hym-
nu narodowego, lecz od wiadomości do postawy jeszcze daleka droga. Odrębnym
zagadnieniem staje się nauczyciel, który uczyłby wychowania patriotycznego.
Wraz z wprowadzeniem przedmiotu musiałby być opracowany system studiów
podyplomowych i szkoleń nadających nauczycielom odpowiednie uprawnienia.

Ważniejszym od wprowadzenia przedmiotu jest taka odpowiednia modyfikacja

podstawy programowej i programów nauczania, by poświęcić znaczną uwagę na
osiągnięcia Polaków. Działanie to powinno znaleźć swoje odzwierciedlenie również
w podręcznikach szkolnych, w których powinny być zamieszczone nie tylko infor-
macje o naukowych osiągnięciach danego Polaka, ale też, co zrobił dla ojczyzny,
szczególnie, gdy pracując za granicą nie zapominał o Polsce, jak np. w przypadku
Marii Skłodowskiej-Curie, która założyła w Polsce Instytut Radowy.

Podsumowanie
Jednym z wielu elementów wychowania patriotycznego jest ukazanie naszej

tożsamości poprzez naszych wielkich Rodaków, przez ich osiągnięcia. Wychowa-
nie patriotyczne powinno być, więc integralną częścią wszystkich przedmiotów,
między innymi poprzez ukazywanie osiągnięć Polaków na skalę światową i aby to
było możliwe należy w odpowiedni sposób zmodyfikować podstawę programową i
programy nauczania. Z drugiej strony, samo wychowanie patriotyczne nie przynie-
sie odpowiednich skutków, jeżeli nie pójdzie za nim odpowiednia polityka państwa
dająca młodym ludziom poczucie bezpieczeństwa we własnym kraju oraz stwarza-
jąca im perspektywy realizacji swoich planów życiowych w kraju.

4

E. Bartnik, K. Konarzewski, A. Kowalczykowa, Z. Marciniak, T. Merta: Podstawa programowa kształ-

cenia ogólnego. Warszawa 2005, s. 270