Wiesław Sieradzan

Nazwy miejscowe północnego
Mazowsza w edycji źródłowej "Lites
ac res gestae inter Polonos
Ordinemquae Cruciferorum" :
przyczynek do dziejów osadnictwa
na pograniczu mazowiecko-pruskim

Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 3, 285-290

1995

M

I

S

C

E

L

L

A

N

E

A

W iesław Sieradzan

Nazwy miejscowe północnego Mazowsza w edycji źródłowej

Lites ас res gestae inter Polonos Ordinemquae Cruciferorum.

Przyczynek do dziejów osadnictwa na pograniczu

mazowiecko-pruskim

A k ta procesów polsk o -k rzy żack ich w y dane w ram ach szeroko zakrojonej edycji

źródłow ej L ite s ac res gestae inter Polonosj Ordinemquae Cruciferorum od d a w n a są
przedm iotem w szechstronnego za in tereso w an ia h isto ry k ó w 1. Służyły i służą w dalszym
ciągu p rzede w szystkim rek o n stru k c ji ró żn o ro d n y ch prob lem ó w z zakresu historii
politycznej, ja k i dziejów k u ltu r y 2. W yraźnie n iedocenione w ydają się być one d la b a d a ń
historii o sadnictw a, kolonizacji, ja k rów nież ja k o źró d ło ilustrujące życie gospodarcze.
N a uspraw iedliw ienie dotychczasow ej histo rio g rafii p o d a ć je d n a k w y p ad a bezsporny fakt
zróżnicow anej w artości edytorskiej poszczególnych tom ów w spom nianej edycji. Nie
w szystkie bow iem p o sia d a ją niezbędny a p a ra t n au k o w y (ograniczone przypisy, częsty
b ra k indeksów rzeczow ych i osobow ych). D otyczy to zwłaszcza to m u drugiego edycji
pierwszej o raz to m u dru g ieg o edycji drugiej, k tó re zaw ierają m .in. niezm iernie ciekaw y
m a teria ł to p o n o m a sty c zn y . Szczególnie cenny w ydaje się on być d la terenu M azow sza,
i to p rzede w szystkim je g o północnej części. C hodzi tu głów nie o a k ta procesów
po lsko-krzyżackich z 1412— 1414 o raz 1422

1423. Z asadnicze znaczenie m a ją tu nie

w ykorzystane d o tej p o ry a k ta p o stę p o w an ia d o w odow ego w ysłannika k ró la Z y g m u n ta
L uksem burskiego do Polski, L itw y i Z a k o n u — B enedykta M a k ra ia z ro k u 1413 o raz
p ro to k o ły p o stę p o w an ia le g ata p ap ież a M a rc in a V — A nto n ieg o Z en o n a , z lat

1422— 1423. M a teria ł ten nie zo stał d o strze żo n y przez au to ró w podstaw ow ych p ra c

z zakresu osadnictw a, czy to p o n o m a sty k i w poszczególnych ziem iach północnej części
M a z o w sz a 3. D o p iero pierw sze zeszyty Słow nika historyczno-geograficznego n iektórych
części M azow sza w o dpow iednich hasłach zaw ierają inform acje z interesującego nas
źródła. A u to rzy tych zeszytów — A . B orkiew icz-C elińska, A. W o lff

nie czynili tego

je d n a k w sposób system atyczny, ig n o ru jąc p rzy tym całkow icie ak ta z o statn ieg o p rocesu

p o lsk o -k rzy ż ack ieg o 4. Celem więc niniejszego arty k u łu będzie p rezen tacja w ystępujących

1 L ites ac res gestae O rdinem quae C ruciferorum , t. 1— 3 (ed. I), ed. T . D zialy ń sk i, P o z n a ń 1855— 1856;

t. 1— 2(2 ), ed. I. Z ak rzew sk i, P o z n a ń 1890; l. 2 (2), ed. J. K a rw asiń sk a, W arszaw a 1935; t. 1(3), ed. H . C h lo p o c k a,
W ro cław 1970.

2 H . C h ło p o c k a , D otychczasow e edycje „ L ites ac res g e sta e " w św ietle k r y ty k i, S lu d ia Ż ró d ło zn aw cze, 1965,

l. 11, ss. 109— 115; W. S ierad zan , Ś w iadom ość histo ryczn a św iadków w procesach p o lsko -krzyża ckich w X I V —
X V w\, T o ru ń 1993 (tam że sze ro k a lite ra tu ra p ro b le m u ).

3 A . Paw iński, Źródła dziejowe, t. 16; Polska X V I и \, t. 5, W arsz a w a 1875; K . Z ierhoffer, N a zw y m iejscow e

północnego M a zo w sza , W ro cław 1957; A . B o rkiew icz-C elińska, O sadnictw o ziem i ciechanow skiej w X V w.

(1 3 7 0 — 152 6 ), W ro cław — W a rsz a w a — K ra k ó w 1970; tejże, O sadnictw o Z a w k rza w okresie k sią żęcym , w: Stu d ia

i m ateria ły do dziejów ziem i za w krżeń skiej, t. 1, W arszaw a 1971, ss. 37— 78.

4 Sło w n ik h istoryczno-geograficzny w ojew ództw a p ło ckiego w średniow ieczu, z. 1— 2, o p ra ć . A . Borkiew icz-

C eliń sk a, W ro cław 1980— 1981. A u to rk a n ie je d n o k ro tn ie m ia ła tru d n o śc i z w łaściw ą d a ta c ją n iek tó ry ch

w zm ian ek , zap o m n iaw szy że o d n o sz ą się one d o sp o ró w m a z o w ieck o -k rzy żack ich od 1363 d o 1423; S ło w n ik
historyczno-geograficzny z ie m i w yszo g ro d zkiej w średniow ieczu, o p rać. A . W o lff i A . B orkiew icz-C elińska, W ro cław

1971.

K om unikaty
M azu rsk o-W arm iń sk ie, 1995, nr 3 (209)

w m ateriałach procesow ych nazw m iejscow ych z północnego M azow sza o ra z zw eryfiko­
w anie części dotychczasow ych p o g lą d ó w o dziejach osad n ictw a n a tym terenie.

*

Zam ieszczony poniżej w ykaz nazw w ystępujących w ak tac h procesów p o lsko-

krzyżackich z lat 1412— 1423 zaw iera 94 nazw y m iejscowe z terenu półn o cn eg o
M azow sza. A ż 56 (ok. 6 0% ) spośród nich pochodzi z ziemi zaw krzeńskiej, 11 (11,7% )

z ziemi ciechanow skiej. R e szta — 27 (ok. 2 8,7% ) odnosi się do innych ziem z tego teren u

(głów nie ziemi łom żyńskiej, płockiej, wiskiej, w arszaw skiej, zakroczym skiej). R ó ż n o ro d ­

ność geograficzna tych o sta tn ic h nie p o zw ala je d n a k n a szerszą analizę ich przy d atn o ści
d o b a d a ń nad osadnictw em tego o b sz aru . P rzew aga nazw p ochodzących z ziemi
zaw krzeńskiej i ciechanow skiej w ynikała z isto ty sp o ru m azow iecko-krzyżackiego. Jego
p rzedm iotem był, zarysow ujący się ju ż od 1341 r., spór g ra n ic z n y 5. P o regulacji przebiegu
granicy d o k o n an e j 8 lis to p a d a 1343 r. w B ratian ie przez książąt m azow ieckich S iem ow ita
II i Bolesław a III o ra z w ielkiego m istrza Z a k o n u R u d o lfa K ö n ig a (w dw óch osobnych

d o k u m e n tac h ) była o n a p o c z ą tk o w o p rze strzeg a n a przez obie s tr o n y 6. Je d n ak od
p o cz ątk u XV w. zaczęły n a ra sta ć pretensje w ładców m azow ieckich wobec system atycz­
nego n aru sz an ia w yznaczonej linii granicznej, a n aw et o okupację wielu wsi. W edług

ostatn ich ustaleń należy przyjąć, iż w rękach krzyżackich było o k o ło 30 wsi n ad g ra n ic z ­

nych, k tó re n ajp ra w d o p o d o b n ie j leżały n a po łu d n ie od linii G n o jn o —P etrykozy -

K rę p a— Lew iczyn— M ła w k a — U niszki

P epłow o-K rajew o

S m olany— Ż ard aw y , czyli

p ó łn o c n a część ziemi zaw k rz eń sk iej7. N ie w ykluczone, że zakres te ry to ria ln y aneksji
krzyżackiej w tej części M azo w sza płockiego był znacznie szerszy8. K siążęta m azow ieccy
Siem ow it IV i Ja n u sz I S tary prosili n aw et o w sparcie w tej spraw ie sw ojego seniora

W ładysław a Jagiełłę (1407)9. K rzyżacy w ykazyw ali je d n a k w tym względzie ta k ty k ę

polegającą n a p o zornej zgodzie i akceptacji u kładów z 1343 r., przy jednoczesnej stałej

okupacji części księstw m a z o w ie c k ic h ,0.

D an e zaw arte w przed staw io n y m zestaw ieniu skłaniają d o rewizji po g ląd ó w o p o ­

stępach o sadnictw a, zw łaszcza n a Z aw krzu i w ziemi ciec h an o w sk ie j1 '. P o n ad p ołow a (52)
spośród w ym ienionych 94 m iejscow ości p o jaw ia się w ak tac h procesow ych ja k o źródłach
historycznych p o raz pierw szy.

286

W iesław Sieradzan

5 Lit. 11(2), s. 62.
6 C odex D iplom aticus Prussicus, t. 3, ed. J. V oigt, K ö n ig sb erg 1853, n r 39, 40; E . K ow alczyk, Topografia

granicy m a zo w ie c ko -krzyża c kie j w św ietle u g ody granicznej z listopada 1343 roku, K w art. H ist. 1992, t. 99,

ss. 33— 58.

7 W . S ierad zan , M a zo w iec k i m a teria ł dow odow y w procesach p o lsko -krzyża ckich w latach 1412— 1423,

K o m u n ik a ty M a z u rsk o -W a rm iń sk ie 1993, n r 4, ss. 4 9 5 — 509.

8 P o r. G S A X X , O B A 1613, s. 54; Lit. II (2), s. 62. W ysoce p ra w d o p o d o b n a je st ró w n ież teza o m ożliw ości

zag arn ięcia p rz e z K rz y ż ak ó w ró w n ież ziem zn ajd u jący ch się na p o łu d n ie od w schodniej linii g ran iczn ej, tzn.
po m ięd zy rzekam i P isą a B ieb rzą. P o r. Lit. II (2), s. 62, a rt. V.; K . N e ilm a n n , D ie S ta a tsverträ g e des D eutschen

Ordens in Preußen 1230— 1449, K ö ln 1986, ss. 533— 536. O k u p a cje w części zachodniej nie m ogły, ja k się w ydaje,

m ieć trw ałego, dłu ższeg o c h a ra k te ru . W liczając je d n a k o k re s zastaw u ziem ia zaw k rzeń sk a była w p o s ia d a n iu

Z a k o n u przez 15— 17 lat.

9 Lit. 11(2), s. 185.

10 Z. H . N o w a k , P ro to k ó ł z rokow ań p o lsko -krzyża c kic h w G rahiu i na kęp ie wiślanej p o d R aciążkiem w ro ku

1414, w: P race z d ziejó w p a ń s tw a i z a k o n u k rzy żack ieg o , p o d red. A . C zach aro w sk ieg o , T o ru ń 1984, s. 154 i n.

11 In fo rm acje o m iejscow ościach z in teresu jąceg o nas o b sza ru w y stęp u ją w a k ta c h procesow ych p rz e d e

w szystkim ja k o o b ie k ty n a ja zd ó w k rzy żack ich o ra z ja k o k ró tk ic h lu b d łu g o trw a ły c h o k u p acji.

N azw y miejscowe północnego M azowsza

287

M iejscow ości p ó łn o c n eg o M azow sza w ystępujące w L ites ac res gestae inter Polonos

Ordinemquae C ru cifero ru m 12

Nazwa miejscowości

Dotychczasowa

pierwsza wzmianka

Pierwszy raz w Lites

B artni ki

1239

1413/1414

Będzisław

1405

1413/1414

Bielawy G rzebskie

1435

1413

Bielsk

1065

1413/1414

B ogurzyn

1425

1413

Borzew o

1401

1414

B ukow iec W . M .

1428

1413/1414

C iechanów

1065

1413

Cyw ino

1240

1414

D ą b ro w a

1406

1413

D łu g o k ą ty W .

1414

1413

D łu to w o

1401

1422

D ro g iszk a

1435

1413

G ałk i

1363

1422

G ied n ia

1414

1422

G iełczyn

1388

1413/1414

G iżyno

1349

1422

G n o jn o

1448

1413

G o łębki

1449

1413/1414

G ościszka

1434 (1448)

1422

G ra b o w o

1427

1413

G rzeb sk

1065

1413

G rz y b o w o W.

1435

1413

Ja b ło n o w o

1448

1413/1414

Janow iec K ościelny

1443

1413/1414

K argoszyn

1375

1413/1414

K ęczew o

1468

1422

K luszew o

1399

1422

K obuszyn

1447

1413

K osiny S tare

1349

1413

K ow alew o

1381

1413

K rajew o W .

1497

1413/1414

K rę p a

1436

1413

K róle

1403

1422

K ruszę

1497

1413/1414

K rzyw ki

1400

1413

K u k lin o

1349

1414

Leśniew o W .

1404

1413/1414

Lewiczyn

1438

1413

12 Ź ró d ło d la d o ty c h c za so w y c h u staleń , zob. p rzy p . 3 i 4. D o k o n a n a k w eren d a źró d ło w a w G eh eim es

S ta a ta rc h iv P reu ssisch er K u ltu rb e sitz B erlin -D ah lem (X X , O B A 1613, s. 19v, 74) p o z w ala n a p o d staw ie nie
op u b lik o w a n y c h d o tą d d ru k ie m m a te ria łó w p ro ceso w y ch w ym ienić d a tę 1411 r. d la n astęp u jący ch m iejscow ości:

Jan o w iec K ościelny, K rę p a , Leśniew o W ., Lew iczyn, M o sz c zo n o . P o n a d to w tych sam ych m a te ria ła ch z o stała
w ym ien io n a m iejscow ość Szem en w byłym pow iecie ło m ży ń sk im , d la k tórej d o ty c h c za so w ą p ierw szą w zm ian k ę
u stalo n o n a ro k 1385.

W iesław Sieradzan

L ipow iec K ościelny

1435

1413

Ł ęki

1452

1412

Ł o m ża

1424

1413/1414

Ł om życa

1428

1413/1414

M a k ó w

1065

1413/1414

M ały P łock

1488

1412

M iecznikow o— C ygany

1435

1413/1414

M ła w k a

1413

1413/1414

M o d ła

1404

1413

M oszczono

—

1413/1414

M roczki

1487

1422

N ick

1401

1413/1414

N iech ło n in

1447

1413/1414

N o sarze w o

1298

1422

N o w a W ieś

1451

1413

N ow e M ia sto

1424

1414

N o w o g ró d

1355

1412

O b rą b

1430

1413

Om ulew

1426

1422

Pepłow o

1435

1413/1414

P etrykozy

1405

1413/1414

Pęza

1428

1413/1414

P io trk o w o

1444

1413/1414

P o d k ra jew o

1415

1413/1414

P rzasnysz

1425

1413/1414

P rzążew o

1436

1412

R a d z a n o w o

1407

1413

R ogienice

1424

1422

R o m an y

1428

1422

R ó żan

1425

1413/1414

S am b o ry

1428

1422

S arn o w a G ó ra

1426

1422

S arnow o

1402

1413/1414

S ław o g ó ra S ta ra

1403

1413

S m olany— Ż a rd aw y

1412

1413

S taw iszyn— Ł az isk a

1391

1413

S zczepkow o— B orow e

1435

1413

S zreńsk

1065

1413

Szydłow o

1438

1422

T rz cian k a

1434

1422

T u ro w o

1473

1413

T rzęszew o

1400

1414

T u rz a

1430

1413

U niszki

1445

1413/1414

W a n d o w o

1430

1413

W ieczfnia

1349

1413

W iśniew o

1437

1413/1414

W izna

1065

1413

W yszkow o

1240

1413

Z abłocie

1497

1413

Z ałęże

1405

1413/1414

288

N azw y miejscowe północnego M azowsza

289

Z ielo n a
Z ło to ria
Ż m ijew o K ośc.
Ż y ro m in o

1351
1502
1378
1424

1422
1412

1413/1414
1413/1414

W p o ró w n a n iu z dotychczasow ym i ustaleniam i za pierw sze w zm ianki o tych

m iejscow ościach należy o d tą d przy jm o w ać d a ty odpow iednio wcześniejsze. W przew aża­

jącej m ierze chodzi o d a n e o k ilk a lub kilkanaście lat wcześniejsze. Z d a rz a ją się je d n a k

i takie p rzy p a d k i, iż pierw sze ślady istn ien ia n iektórych m iejscow ości p rzy p a d ają n a okres
n aw et o 90 la t w cześniejszy (np. Z ło to ria w byłym pow iecie ostrow skim ). N ow y m a teria ł

faktograficzny, ja k i p rzy n o sz ą ze so b ą m ateriały z procesów polsko-krzyżackich z lat

1412— 1423, p o zw a la skorygow ać, a p rzede w szystkim u p ra w d o p o d o b n ić wiele p o d ­

staw ow ych w niosków o p o stę p a c h osadnictw a n a terenie półn o cn eg o M azow sza

w średniow ieczu. S pójrzm y n a d a n e d la wsi Szydłow o, leżącej w byłym pow iecie
m ław skim . W M etry ce K oronnej wieś ta w ystępuje p o raz pierw szy w ro k u 143813. W L ites

0 16 la t wcześniej. P rzy czym z treści a rty k u łu L X X X III w procesie przed legatem

papieskim A n to n im Z enonem w ynika, iż in teresu jąca nas wieś zo stała n a p a d n ię ta przez

K rzy żak ó w n a jp ra w d o p o d o b n ie j we w rześniu 1413 r . 14 M niejsza różnica chrono lo g iczn a
w ystępuje w p rz y p a d k u wsi zaw krzeńskiej P od k rajew o . W Księdze ziem skiej płońskiej jest
o n a w zm ian k o w an a pod d a tą 1415 r . 15 N a to m ia s t w edług a k t procesow ych m o żn a

nieznacznie p rze su n ąć d a tę pierw szego p o jaw ien ia się tej wsi w źródłach n a przełom lat

1413 /1 4 1 4 1б. D w a pow yższe p rzy k ła d y n ależą d o najbardziej typow ych dla tych osad, d la

których różnice chro n o lo g iczn e p om iędzy do ty ch czaso w ą pierw szą w zm ianką a tą
zam ieszczoną w L ites są sto su n k o w o m a łe 17. N ie m o żn a oczywiście przyjm ow ać tych

1 innych now ych ustaleń ja k o p o c z ą tk u osadnictw a. W edług obow iązującej m etodologii

b a d a ń n ad p o cz ątk am i o sa d n ictw a zabieg taki byłby z g ru n tu fałszywy. M am y bow iem d o
czynienia niew ątpliw ie z p ierw szą w iadom ością o istnieniu danej wsi, k tó ra p o w sta ła
odpow iednio wcześniej. W p rz y p a d k u Z aw k rza p rzedstaw iony m a teria ł to ponom astycz-
ny niew ątpliw ie sk łan ia d o śm ielszego przesunięcia końcow ego procesu u k ształto w an ia
się o sa d n ictw a n a p o cz ątk i pierw szej połow y XV w .18 C hodzi głów nie o osady leżące
w p obliżu granicy m azow iecko-pruskiej (m .in. Ja b ło n o w o , P etrykozy, K rę p a, Lewiczyn,
U niszki, Ja n o w iec K ościelny, Pepłow o). D la w ystępujących m iejscow ości z ziemi

ciechanow skiej p o tw ie rd z a się teza, iż p ow stały one w zasadniczym swym zrębie przed

1429 r. M a te ria ł ten d o d a tk o w o u za sa d n ia tezę o stałym rozw oju osadnictw a n a tym

obszarze w k ońcu X IV w .19

W y k o rz y stan y w stu d iu m m a te ria ł źródłow y należałoby w dalszej perspektyw ie

poszerzyć o nie d ru k o w a n e d o k u m e n ty , a przed e w szystkim korespondencję Z a k o n u ,
zn ajd u jącą się w archiw um B erlina i W iednia. Ź ró d ła tam zgro m ad zo n e w przew ażającej

swej m asie d o ty c zą ta k ż e pierw szej połow y X V w. M o g ą więc do starczy ć bardziej

precyzyjnych d an y c h fak to g raficzn y ch o p rzedstaw ionych pow yżej m iejscow ościach
m azow ieckich, ja k i tych, o któ ry ch m a teria ł d ru k o w a n y m ilczał. Ow oce postulow anej

13 A G A D , M K 336, 54v; A . B o rk iew icz-C eliń sk a, O sadnictw o Z a w k rza , s. 75.
14 L it. 11(1), s. 46.
15 K sięga ziem sk a p ło ń ska 1400— 1417, w yd. M . H a n d elsm a n , W arsz a w a 1920, nr 2467.
16 L it. 11(2), s. 170.
17 M iejscow ości, d la k tó ry c h w sp o m n ia n a ró ż n ic a w ynosi od jed n eg o d o 25 lat je st 34, n a to m ia st w przedziale

26— 90 aż 18.

18 P o r. A . B orkiew icz-C eliń sk a, O sadnictw o Z a w k rza , ss. 55— 59.
19 P o r . A . B ork iew icz-C eliń sk a, O sadnictw o ziem i ciechanow skiej, ss. 32— 93.

kw erendy w zbogaciłyby z pew nością w arto ść kolejnych tom ów Słow nika historyczno-

geograficznego M azow sza. W k ońcu należy w yrazić p o stu la t szerszego w ykorzystyw ania
m ateriałów z procesów p o lsko-krzyżackich z X V w. także d o b a d a ń histo rii gospodarczej

M azow sza w średniow ieczu, ja k skali i stru k tu ry w ym iany gospodarczej pom iędzy

p ó łn o c n ą częścią M azow sza a państw em zakonnym .

290

W iesław Sieradzan