Budownictwo zamkowe

na ziemi chełmińskiej

(od XIII do XV wieku)

BOGUSZ WASIK

© Copyright by Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika

Toruń 2016

ISBN 978-83-231-3586-9

WYDAWNICTWO NAUKOWE UNIWERSYTETU MIKOŁAJA KOPERNIKA

Redakcja: ul. Gagarina 5, 87-100 Toruń

tel. [phone], fax [phone]

e-mail: [e-mail]

Dystrybucja: ul. Mickiewicza 2/4, 87-100 Toruń

tel./fax [phone]

e-mail: [e-mail]

www.wydawnictwoumk.pl

Druk: Drukarnia Wydawnictwa Naukowego UMK

Redaktor wydawniczy

Magdalena Szczepańska

Projekt okładki

Łukasz Aleksandrowicz

Pamięci Ojca

6

Podziękowania

Książka Budownictwo zamkowe na ziemi chełmińskiej jest

uzupełnioną wersją mojej rozprawy doktorskiej. Pragnę

więc serdecznie podziękować za pomoc i wsparcie pro-

motorowi – prof. Dariuszowi Polińskiemu. Szczere wyrazy

wdzięczności za uwagi i przemyślenia kieruję także do

recenzentów mojej rozprawy – prof. Leszka Kajzera oraz

dr. Marcina Wiewióry. Ponadto Marcinowi Wiewiórze

szczególnie dziękuję za szczerą życzliwość i umożliwienie

czynnego udziału w badaniach archeologicznych na licz-

nych zamkach z terenu ziemi chełmińskiej. Bez zdobytych

podczas tych badań doświadczeń napisanie tej pracy byłoby

trudniejsze. Dalsze wyrazy wdzięczności kieruję ku prof.

Sławomirowi Jóźwiakowi – za cenne uwagi, spostrzeżenia

i owocną wymianę poglądów.

Za udostępnienie materiałów i pomoc dziękuję także

licznym instytucjom i ich pracownikom: Muzeum Okrę-

gowemu w Toruniu (przede wszytkim Pani Romualdzie

Uziembło), Muzeum w Brodnicy oraz prof. Kazimierzowi

Grążawskiemu, Muzeum im. Ks. Dr. Władysława Łęgi

w Grudziądzu, Wojewódzkim Urzędom Ochrony Zabytków

w Toruniu i Olsztynie.

Na koniec pragnę jeszcze podziękować wszytkim oso-

bom, które mi przy różnych okazjach pomagały i wspie-

rały podczas moich badań – Sylwii, mamie, przyjaciołom

i znajomym.

7

1. Zagadnienia wstępne –

tematyka, metoda, zakres chronologiczny i terytorialny

[11]

2. Dzieje zainteresowań

i stan badań nad zamkami ziemi chełmińskiej

[15]

2.1. Zainteresowanie zamkami pokrzyżackimi do końca XVIII wieku

[15]

2.2. Rozwój naukowego zainteresowania zamkami w Prusach

od przełomu XVIII i XIX wieku do lat 40. XX wieku

[16]

2.3. Stan badań nad zamkami ziemi chełmińskiej

po drugiej wojnie światowej

[19]

3. Lokalizacja i wybór miejsca pod budowę zamków

na ziemi chełmińskiej

[25]

3.1. Wybór miejsca na budowę zamku względem lokalizacji starszych

warowni drewniano-ziemnych

[25]

3.2. Położenie topograficzne zamków

[32]

3.3. Położenie zamku względem miasta

[35]

4. Zagadnienia związane z projektowaniem

[39]

4.1. Problem teorii architektury w średniowiecznej Europie

[39]

4.2. Miary stosowane w budownictwie zamkowym na ziemi chełmińskiej

[41]

4.3. Zastosowanie metody kwadratury (ad quadratum) przy projektowaniu

zamków na ziemi chełmińskiej

[49]

5. Prace ziemne

[63]

5.1. Prace związane z infrastrukturą wodną

[64]

5.2. Fosy

[65]

5.3. Wykopy fundamentowe

[67]

5.4. Nasypy i niwelacje

[74]

5.4.1. Nawarstwienia nasypowo-niwelacyjne przy głównych gmachach

zamkowych (zamkach wysokich)

[74]

Grudziądz

[74]

Pokrzywno

[79]

SPIS TREŚCI

SPiS TReści

8

Starogród

[84]

Toruń

[85]

Rogóźno

[94]

Papowo Biskupie

[95]

Golub

[102]

Kowalewo Pomorskie

[103]

Radzyń Chełmiński

[105]

Brodnica

[108]

Lubawa

[108]

Wąbrzeźno

[111]

Podsumowanie

[113]

5.4.2. Nawarstwienia nasypowo-niwelacyjne na przedzamczach

[115]

Golub

[115]

Lipienek

[116]

Papowo Biskupie

[116]

Radzyń Chełmiński

[117]

Rogóźno

[119]

Starogród

[120]

Toruń

[121]

Wąbrzeźno

[122]

Podsumowanie

[126]

5.5. Siła robocza i źródło materiału – zarys problemu

[127]

6. Materiały budowlane

[129]

6.1. Kamień i sztuczny kamień

[129]

6.2. Ceramika budowlana – produkcja

[131]

6.3. Analiza metryczna cegieł z zamków ziemi chełmińskiej

[150]

6.4. Kształtki i cegły specjalne

[159]

6.5. Znaki murarskie na ceramice budowlanej

[164]

6.6. Detal artystyczny z ceramiki, kamienia i sztucznego kamienia

[169]

7. Konstrukcje murów

[177]

7.1. Ogólna charakterystyka murów

[177]

7.2. Fundamenty

[184]

7.3. Mury kamienne

[192]

7.4. Mury ceglane

[202]

7.5. Konstrukcje ścian oparte na drewnie

[211]

7.2. Technika budowy i wykonawcy

[213]

8. Charakterystyka wybranych elementów architektury

[219]

8.1. Artykulacje i dekoracje ścian

[219]

8.1.1. Odsadzki

[219]

8.1.2. Fryzy

[220]

8.1.3. Glazurowana ceramika budowlana

[223]

SPiS TReści

9

8.1.4. Wzory z zendrówek

[227]

8.1.5. Szczyty

[228]

8.2. Otwory okienne i drzwiowe

[232]

8.3. Sklepienia

[237]

8.4. Krużganki

[239]

8.5. Studnie i kanały

[241]

9. Dzieje budowy i rozplanowanie zamków

na ziemi chełmińskiej

[245]

9.1. Krzyżackie zamki nieregularne

[245]

Toruń

[245]

Grudziądz

[254]

Pokrzywno

[261]

Bierzgłowo

[265]

Starogród

[268]

9.2. Krzyżackie zamki regularne (kasztele)

[271]

9.2.1. Wczesne krzyżackie zamki regularne

[271]

Papowo Biskupie

[271]

Golub

[276]

Lipienek

[282]

Rogóźno

[285]

Kowalewo Pomorskie

[289]

9.2.2. „Klasyczne” zamki konwentualne

[292]

Radzyń Chełmiński

[292]

Brodnica

[299]

9.2.3. Bratian – krzyżacki zamek regularny o ograniczonym

programie architektonicznym

[304]

9.3. Zamki biskupie i kapitulne

[306]

Wąbrzeźno

[306]

Lubawa

[310]

Kurzętnik

[312]

10. Podsumowanie

[315]

Spis Rycin

[333]

Spis tabel

[347]

Bibliografia

[349]

The architecture of castles in Chełmno Land

(from the 13

th

to the 15

th

century)

[367]

Budownictwo zamkowe

na ziemi chełmińskiej

(od XIII do XV wieku)

BOGUSZ WASIK

ANEKSY

3

ANEKS I

Tabele rozmiarów cegieł z zamków z terenu ziemi chełmińskiej [5]

ANEKS II

Typologia kształtek ceglanych z zamków z ziemi chełmińskiej [19]

I. Kształtki

żebrowe [19]

II. Kształtki

ościeżnicowe [30]

III. Kształtki laskowań okiennych (strefa lancetowa) [41]

IV. Kształtki służek i podziałów blend [48]

V. Kształtki cokołowe i gzymsowe [51]

VI. Cegły fazowane – uniwersalne [55]

VII. Cegły

zakończone

ćwierćłukiem [60]

VIII. Cegły fryzowe (fryzy maswerkowe) [63]

IX. Elementy zwieńczeń – żabki (czołganki) i kwiatony [64]

X. Profilowane

bloki

ceramiczne [64]

XI. Cegły nadproży okiennych i nisz [65]

XII. Ceglane

stopnie

schodów [65]

XIII. Cegły licowe cylindrycznych pomieszczeń [66]

XIV. Ceramiczne

płytki

posadzkowe [68]

XV. Cegły

sklepienne [73]

XVI. Cegły

dachowe [74]

XVII. Dachówki [78]

ANEKS III

Tabele z przykładami występowania analogicznych form kształtek

ceglanych [80]

ANEKS IV

Plany zamków z rozmieszczeniem wykopów archeologicznych [84]

SPIS TREŚCI