HISTORIA

FILOZOFII

W PIGUL

-

CE

Monika Kierepko

W R O C Ł A W

© Copyright by Wydawnictwo ASTRUM Sp. z o.o.

Wrocław 2005

Wszelkie prawa zastrzeżone

Redakcja

Ł

ukasz

P

iskor

Korekta

a

gnieszka

g

olubiewska

Redakcja techniczna

e

lżbieta

b

ursztynowicz

Projekt okładki

P

iotr

b

ień

Wydanie I

Żadna część tej pracy nie może być powielana i rozpowszechniana,

w jakiejkolwiek formie i w jakikolwiek sposób, włącznie z fotokopiowaniem,

nagrywaniem na taśmy lub przy użyciu innych systemów,

bez pisemnej zgody wydawcy (art. 116, 117 Ustawy o prawie autorskim

i prawach pokrewnych z dn. 4.02.1994 r.)

Zamówienia na książki można składać na kartach pocztowych

lub przez Internetową Księgarnię Wysyłkową

Wydawnictwa ASTRUM Sp. z o.o.

Nasz adres

Wydawnictwo ASTRUM Sp. z o.o.

50-950 Wrocław 2, skr. poczt. 292

e-mail: [e-mail]

tel. [phone], fax [phone]

Internetowa Księgarnia Wysyłkowa http://www.astrum.wroc.pl

Zapraszamy do Klubu Książki Wydawnictwa ASTRUM Sp. z o.o.

Napisz do nas lub zadzwoń!

ISBN 978-83-7277-599-3

Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

9

Podstawowe pojęcia, działy filozofii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11

Filozofia starożytna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15
Okres naturalistyczny – kosmologiczny

Filozofowie jońscy (Tales z Miletu 15 ● Anaksymander 16 ● Anak-

symenes 18)

Heraklit z Efezu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18

Pitagorejczycy (Pitagoras) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19

Eleaci (Parmenides z Elei 21 ● Zenon z Elei 22 ● Melissos z Samos 23)

Pluraliści i eklektyczni filozofowie przyrody (Anaksagoras 24 ● Em-

pedokles 25 ● Demokryt 27 ● Diogenes z Apollonii 28)

Okres oświecenia starożytnego, tzw. humanistyczny

Sofiści (Protagoras 30 ● Gorgiasz 30)

Sokrates . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31

Okres systemów starożytnych, tzw. wielkich syntez

Platon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33

Arystoteles . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37

Okres szkół starożytnych – szkoły hellenistyczne

Stoicyzm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40

Epikureizm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41

Sceptycyzm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42

Okres religijny – synkretyczny

Filon z Aleksandrii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43

Plotyn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45

SPIS TREŚCI

6

sPis

treści

Filozofia średniowieczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51

Patrystyka – Ojcowie Kościoła

Tertulian . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51

Klemens Aleksandryjski. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52

Orygenes. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53

Św. Augustyn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54

Wczesna scholastyka

Boecjusz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62

Jan Szkot Eriugena. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64

Anzelm z Canterbury . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65

Piotr Abélard . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67

Powstanie uniwersytetów. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69

Klasyczny okres scholastyczny

Robert Grosseteste . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71

Św. Bonawentura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72

Albert Wielki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74

Tomasz z Akwinu. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75

Mistrz Eckhart . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78

Nominalizm i upadek scholastyki

Wilhelm Ockham . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80

Filozofia nowożytna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83

Renesans – okres przygotowania

Mikołaj z Kuzy. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83

Humanizm (Giovanni Boccaccio, Francesco Petrarka, Erazm z Rot-

terdamu, Michel de Montaigne). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84

Filozofia przyrody (Mikołaj Kopernik, Giordano Bruno, Galileusz,

Francis Bacon, Johannes Kepler, Isaac Newton) . . . . . . . . . . . . . . . . . 86

Filozofia państwa (Niccoló Machiavelli, Thomas Morus, Jean Bodin,

Tommaso Campanella, Hugo Grocjusz) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90

Okres nowożytnych systemów filozoficznych

Racjonalizm (Kartezjusz 93 ● Gottfried Wilhelm Leibniz 99 ● Baruch

Spinoza 101)

sPis

treści

7

Empiryzm (George Berkeley 105 ● David Hume 106 ● John Locke

109 ● Thomas Hobbes 114)

Oświecenie francuskie (Blaise Pascal 117 ● Wolter 120 ● Jan Jakub

Rousseau 122)

Okres krytyki – idealizm niemiecki

Immanuel Kant . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124

Drugi okres nowożytnych „systemów” filozoficznych

Johann Gottlieb Fichte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 130

Friedrich Wilhelm Joseph von Schelling . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 134

Georg Wilhelm Friedrich Hegel. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140

Arthur Schopenhauer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 143

Søren Aabye Kierkegaard. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 150

August Comte. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 156

Filozofia XX wieku (wybrani filozofowie) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159

Filozofia życia

Fryderyk Wilhelm Nietzsche . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159

Wilhelm Dilthey. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 164

Henri Bergson. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 169

Fenomenologia

Edmund Husserl . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 172

Roman Ingarden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 177

Max Scheler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 179

Edyta Stein . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 185

Nicolai Hartmann . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 192

Filozofia egzystencjalna

Karl Jaspers . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 194

Jean Paul Sartre . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 197

Albert Camus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 200

Martin Heidegger . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 203

Filozofia przyrody, filozofia analityczna

Ludwig Wittgenstein . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 208

Bertrand Russel i Georg Edward Moore . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 213

8

sPis

treści

Hermeneutyka

Hans Georg Gadamer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 216

Paul Ricoeur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 218

Racjonalizm krytyczny

Karl Raimund Popper i Hans Albert . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 226

Personalizm

Emmanuel Mounier . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 232

Jacques Maritain. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 234

Karol Wojtyła – Jan Paweł II . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 235

Filozofia dialogu (spotkania)

Emmanuel Lévinas. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 242

Martin Buber . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 246

Józef Tischner. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 248

Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 253

Zajmowanie się filozofią bywa dwojakiego rodzaju – można ją upra-

wiać i można ją studiować, jak uprawiali ją inni. Osobiście uważam,

że jak najbardziej potrzeba nam uprawiać filozofię – znaleźć w sobie

owo zadziwienie, czy światem, czy człowiekiem, z którego ona po-

wstaje. Trzeba nam szukać lub powtarzać pytania i chcieć podjąć trud

poszukiwania nań odpowiedzi. Nie można jednak lekceważyć dzie-

dzictwa filozofii, powinniśmy poznawać myśl filozoficzną – przede

wszystkim przez czytanie tekstów samych filozofów. Mam nadzieję,

że krótkie opracowanie myśli niektórych tylko filozofów zachęci Was

do wgłębienia się w ich pisma, poznania ich filozofii i ustosunkowania

się do niej. Bertrand Russell napisał w swoim dziele Problemy filozofii,

że filozofię należy studiować nie przez wzgląd na jakieś ostateczne odpo-

wiedzi, które ona daje, ale przez wzgląd na same pytania, które ta stawia.

Dlatego zachęcam do poznawania myśli filozoficznej, do filozofowania.

Paul Ambroise Valéry (1871-1945) – francuski poeta, pisząc o filo-

zofii – o historii filozofii, stwierdził, że to, jakie ona przyniesie owoce

w życiu człowieka, zależy od tego, kto przychodzi, by ją poznać:

To zależy od tego, kto przychodzi,

Czy okażę się grobem, czy skarbcem,

Czy też przemówię, czy też zamilknę,

Zależy tylko od Ciebie,

Przyjacielu nie wchodź bez pragnienia!

(P.A. Valéry, Poezje)

Pozostaje mi zatem życzyć pragnienia poznawania, pragnienia zdziwie-

nia, zadziwienia, refleksji. Pragnienia filozofowania.

Autorka

WPROWADZENIE

Historia filozofii, jak sama nazwa wskazuje, jest opisem rozwoju filo-

zofii. Natomiast sama nazwa filozofia (gr. filosofia) składa się ze słów

filein – kochać i sofia – mądrość, zatem etymologicznie znaczy „miłość

mądrości”. Jednakże wyraz „miłość” w języku greckim jest wieloznacz-

ny, nie miał początkowo ścisłego znaczenia. W starożytności „filozo-

fia” znaczyła tyle co „nauka”, można zatem zaryzykować twierdzenie, że

u starożytnych „filozofia” to tyle co wiedza w ogóle, nauka. Warto wspo-

mnieć w tym miejscu grecką legendę, wedle której po raz pierwszy

przypisano użycie wyrazu „filozofia” Pitagorasowi, podobno chciał po-

przez niego ukazać, że mądrość jest rzeczą boską, a jedynie miłość jej

jest dostępna dla ludzi.

Dopiero Platon nadał filozofii nowe znaczenie, bowiem gdy wie-

dza rozdzieliła się na dwa rodzaje – na wiedzę o zjawiskach i na wiedzę

o bycie, a stało się to po odróżnieniu zmiennych zjawisk od niezmien-

nego bytu, wówczas potrzebny stał się termin dla oznaczenia wiedzy

o bycie. Platon nazwał ją filozofią, była ona dla niego nie ściśle określo-

ną dyscypliną, a oznaczała wiedzę ogólniejszą, prawdziwszą, trwalszą

od innych. Jego uczeń Arystoteles wyodrębnił z filozofii obejmującej

wszelką wiedzę „filozofię pierwszą”, czyli tę, która jest o „bycie jako

takim” i szuka dlań „pierwszych zasad i przyczyn”.

W IV w. p.n.e. greccy uczeni z Akademii Platońskiej ustalili po-

dział filozofii na trzy części: fizykę, logikę i etykę. Fizyką nazwali ogól-

ną naukę o bycie (zwaną także metafizyką i ontologią), logiką – ogólną

naukę o poznaniu (zwaną także epistemologią i gnoseologią), a etyką –

ogólną naukę o wartościach (zwaną aksjologią).

Są to trzy wielkie kompleksy nauk, z których każdy ma swoje czę-

ści. Metafizyka obok swej ogólnej części obejmowała nauki o Bogu,

PODSTAWOWE POJĘCIA,

DZIAŁY FILOZOFII

12

podstawowe

pojęcia

,

dziaŁy

filozofii

duszy i przyrodzie, czyli teologię, psychologię i kosmologię. Naukę

o poznaniu tworzą dwa działy: teoria poznania – analizuje przebieg po-

znania i krytyka poznania – ocenia jego wyniki. W teorii wartości na

pierwszym planie dostrzegamy etykę – traktującą o wartościach moral-

nych i estetykę – badającą wartości estetyczne.

Do działów tych były przyłączane, jako im pokrewne bądź włącza-

ne jako ich części, inne jeszcze dyscypliny. Z teorią poznania wiązano

logikę formalną i metodologię, z etyką – filozofię państwa, prawa, spo-

łeczeństwa, religii, z estetyką – filozofię sztuki.

W starożytności filozofia utożsamiana była z wiedzą, której źró-

dłem jest ciekawość, zdziwienie światem (Platon, Arystoteles) oraz

wątpienie. Inspiracją do filozofii była także świadomość śmiertelności,

skłaniająca do pytania o sens życia. Jako podstawowe problemy filozo-

fii Platon wymieniał Prawdę, Dobro i Piękno. Immanuel Kant stawiał

cztery podstawowe pytania filozofii: Co mogę wiedzieć? (na które odpo-

wiedź daje metafizyka); Co powinienem czynić? (na które odpowiedź

daje etyka); Na co mogę mieć nadzieję? (na które odpowiedź daje reli-

gia); Czym jest człowiek? (na które odpowiedź daje antropologia).

Wraz z rozwojem nauk szczegółowych pytaniami o to, czym jest

materia, z czego zbudowany jest świat i jakie prawa nim rządzą, zajęły

się nauki przyrodnicze, takie jak fizyka, chemia czy biologia. Inną zaś

grupą zagadnień filozofii – dotyczących człowieka i społeczeństwa –

zajmują się od strony empirycznej nauki humanistyczne, takie jak psy-

chologia, lingwistyka i socjologia.

Współczesnej filozofii pozostała jednak pewna grupa najbardziej

podstawowych zagadnień, które nie są ujęte w innych naukach ze

względu na ich ogólny charakter. W szczególności filozofia stara się

odpowiadać na podstawowe pytania dręczące ludzi od wieków, takie

jak: Jaka jest natura wszechrzeczy? Kim jest człowiek i dokąd zdąża?

Co to znaczy istnieć? Jak odróżnić prawdę od fałszu?

Współcześnie wyróżnia się następujące działy filozofii:

● antropologia filozoficzna (filozofia człowieka) – dąży do poznawa-

nia natury człowieka;

podstawowe

pojęcia

,

dziaŁy

filozofii

13

● epistemologia (gnoseologia, teoria poznania) – nauka o warunkach,

istocie i granicach poznania; relacjach między podmiotem, przed-

miotem i treścią poznania;

● estetyka – zajmująca się określeniem piękna, sądów estetycznych

oraz sensem i funkcją wypowiedzi artystycznej; w jej skład wchodzi

także filozofia kultury;

● etyka – odpowiada na pytania dotyczące dobra, które powinno kie-

rować postępowaniem ludzi, wskazywać powszechnie ważne pod-

stawy sprawiedliwego i rozumnego życia i działania, krytycznie

analizując podstawy współczesnej moralności; jej działy to m.in.

metaetyka – badanie wypowiedzi etycznych oraz aksjologia – nauka

o wartościach;

● filozofia dziejów (historiozofia) – zajmuje się istotą oraz sensem pro-

cesów historycznych, a także uwarunkowaniem postępowania czło-

wieka przez jego historyczność;

● filozofia języka – rozważa pochodzenie, znaczenie i funkcje języka,

zarówno w jego codziennym kształcie, jak i w próbach tworzenia

precyzyjnego języka, służącego wymaganiom nauki i poprawnego

nazywania rzeczy;

● filozofia nauki – stara się odpowiedzieć na pytanie, co można uznać

za poglądy naukowe, a co nie, i dlaczego; jej działem jest metodolo-

gia nauk;

● filozofia religii – stara się zrozumieć powody występowania religii

w świecie i ich znaczenie dla człowieka;

● filozofia prawa – analizuje podstawy prawa stanowionego i norm,

jakim powinno takie prawo podlegać;

● filozofia przyrody – zajmuje się wyjaśnianiem przyrody jako cało-

ści, w szczególności istotą materii, czasu i przestrzeni;

● filozofia społeczna – analizuje funkcje oraz sens państwa i społeczeń-

stwa; zajmuje się funkcjonowaniem człowieka w społeczeństwie jako

istoty społecznej oraz krytyką społeczną; jej działem jest filozofia po-

lityczna;

● historia filozofii – bada i analizuje rozwój poglądów filozoficznych

na przestrzeni wieków;

14

podstawowe

pojęcia

,

dziaŁy

filozofii

● logika – teoria uporządkowanego i ścisłego rozumowania; wywodzi

się z klasycznej logiki formalnej badającej pojęcia, sądy i wniosko-

wanie oraz metody dowodzenia* – współczesna logika podlega sil-

nej formalizacji i matematyzacji, posługuje się rachunkiem logicz-

nym, do którego wchodzą: system znaków (symboli) oraz należące do

niego reguły operacyjne;

● ontologia – wywodzący się z metafizyki dział filozofii badający

pierwsze zasady i pochodzenie bytu oraz jego strukturę.

Ze względu na periodyzację mówi się o filozofii:

● starożytnej – rozpoczyna się na przełomie VII/VI w. p.n.e., a kończy

w VI w. n.e.;

● średniowiecznej – trwa od VI w. n.e. do XIV w. n.e.;

● nowożytnej – obejmuje okres od XV w. aż po dzień dzisiejszy;

● współczesnej – rozpoczyna ją wiek XIX, ale zawiera się ona w filo-

zofii nowożytnej.

* Metoda dowodzenia – proces myślowy polegający na wywnioskowaniu danego

zdania ze zdań innych, uprzednio już uznanych.