L

UCYNA

T

OMCZAK

Nieoficjalne antroponimy
jako przejaw zachowan´ je˛zykowych
w społecznos´ci wiejskiej
Sme˛gorzowa (Tarnowskie)

Zainteresowały mnie zachowania werbalne lokalnej społecznos´ci wiejskiej w codziennych
sytuacjach komunikatywnych, w których mówi sie˛ o osobach trzecich. Zachowania te
niewiele maja˛ wspólnego z typowymi aktami grzecznos´ciowymi, w których adresat mó-
wienia jest jednoczes´nie odbiorca˛ grzecznos´ci. Nie moz˙emy jednak zapomniec´, iz˙ w
powszechnym uz˙yciu je˛zykowym poje˛cie grzecznos´ci obejmuje wszelkie skonwencjo-
nalizowane formy zachowania sie˛ je˛zykowego, a wie˛c „formy powitalne, poz˙egnalne,
wyrazy kontaktowe (...), a równiez˙ formy zwracania sie˛ do drugiej osoby (...), samookre-
s´lenia (np. pluralis majestatis, pluralis modestiae itp., oraz mówienie o osobach trzecich

1

)”.

M. Peisertowa

2

, przedstawiaja˛c etykiete˛ je˛zykowa˛ jako niezamknie˛ty podsystem je˛zyka,

grupuje formuły grzecznos´ciowe w 10 tematycznych rodzin, ale nie wła˛cza do nich
mówienia o osobach trzecich. Nie ulega jednak wa˛tpliwos´ci, iz˙ mówienie o osobach
trzecich jest przejawem etykiety je˛zykowej rozumianej jako sposób uz˙ycia je˛zyka w szer-
szym poje˛ciu.

Tak szeroko rozumiane poje˛cie formuł grzecznos´ciowych obejmie konstrukcje antro-

ponimiczne funkcjonuja˛ce na wsi w sytuacjach nieoficjalnych, gdy mówi sie˛ o osobach
trzecich. Sa˛dze˛, z˙e te zachowania werbalne w nieoficjalnych kontaktach społecznos´ci
wiejskiej (takz˙e miejskiej) be˛da˛ odmienne od ogólnie przyje˛tych wzorców w sytuacjach
oficjalnych, gdzie obowia˛zuje formuła grzecznos´ciowa: pan/pani + stanowisko (funkcja)
stopien´ naukowy + nazwisko itp.

W mikrosytuacyjnych kontaktach zawodowych, kolez˙en´skich i towarzyskich miej-

skich formuły te ograniczaja˛ sie˛ do uz˙ycia imienia w formie najcze˛s´ciej nieoficjalnej,
czasem imienia i nazwiska (gdy imie˛ sie˛ powtarza), rzadziej samego nazwiska (z˙artobli-
wie); w sytuacjach półoficjalnych moz˙e to byc´ formuła: pani Ewa, pan Staszek.

127

Chce˛ przedstawic´ zachowania je˛zykowe, w sytuacji zaznaczonej na wste˛pie, społecz-

nos´ci lokalno-sa˛siedzkiej Sme˛gorzowa. Sme˛gorzów jest wsia˛ połoz˙ona˛ w widłach Wisły
i Dunajca w województwie tarnowskim, liczy około 1200 mieszkan´ców, w tym dorosłych
- 858, z˙yja˛cych w 384 rodzinach. Zanotowałam 125 form nazwiskowych, w tym wyste˛pu-
ja˛cych jednokrotnie tylko 74; z tego wynika, z˙e 51 nazwisk powtarza sie˛ w 310 rodzinach,
a z tych 51 form - az˙ 65 rodzin nosi tylko 7 nazwisk. Ten fakt socjologiczny powoduje, iz˙
urze˛dowe formy antroponimiczne, czyli imie˛ i nazwisko, sa˛ w tej społecznos´ci funkcjo-
nalnie podrze˛dne wobec nieoficjalnych antroponimów. Przez termin „nieoficjalny antro-
ponim”

3

rozumiem wszelkie nieurze˛dowe okres´lenia osób, a wie˛c: a) przezwiska, b) z˙ywe

hipokorystyka imienne i inne potoczne formy imienia, c) feminativa tworzone formantami
ogólnopolskimi i gwarowymi, d) z˙ywe w s´rodowiskach wiejskich patronimy, matronimy
i marytonimy, e) realne okres´lenia odmiejscowe lub etniczne.

Egzemplifikacje˛ materiału chce˛ ograniczyc´ do tych 7 nazwisk, które nosi az˙ 65 rodzin.

Parafrazami analizowanych antroponimów sa˛ w zdecydowanej wie˛kszos´ci przytoczenia
wyjas´nien´ sformułowanych przez mieszkan´ców Sme˛gorzowa (podane w nawiasach).

Stosowane skróty:
n. - nazwisko, dz. - dzieci, mt. - matka, m. - ma˛z˙, s. - syn, i. - imie˛, z˙. - z˙ona, c. - córka
f. - feminativum

n. Chmura - 10 nosicieli.
1. Feliks - Felek, z˙. - Baba Felkowa, c. - Gienka Felkowa,
2. Feliks - Felon, z˙. - Felonka, c. - Weronka Felonowa, s. - Jas´ Felonów,
3. Jan - Chmurka, z˙. - Chmurkowa, dz. - od Chmurki,
4. Jan - Piecusek (jego dziad wygrzewał sie˛ na piecu), z˙. - Piecuskowa, dz. - od

Piecuska,

5. Stefan - Duwet (na duet mówi duwet), ale z˙. - Helcia Chmurowa, c. - Wies´ka

Helcina, s. - Janusz Helcin,

6. Stefan - Sztefcik (jego wada wymowy), z˙. - Sztefcikowa, dz. - brak,
7. Franciszek - Konus (bo mały), z˙. - Konusowa, dz. - od Konusa,
8. Henryk - Chmurcok, z˙. - Baba Chmurcoka, dz. - od Chmurcoka,
9. Władysław - Właduniu, z˙. - Właduniowa, s. - chłopaki Właduniowe,
10. Zofia - S´lepo Zos´ka (nie ma oka), samotna.

n. Ciec´ko - 4 nosicieli.
1. Antoni - a) Kumasa (tak mówił zamiast kiełbasa),
b) Antak, z˙. - Baba Antakowa, dz. - od Antaka,
2. Antoni - Chiepek od wygla˛du: (takie chuchro niezdolny), z˙. - Chiepkowo, c. - Te-

reska Chiepkowa, s. - Marek Chiepków,

3. Józef - a) Jósa (nie wymawia z), z˙. - Baba Jósowa, dz. - od Jósy,
b) Rakoski - (od niedawna; bo podobny),
4. Zygmunt - Zimus´ (tak wymawiał swoje imie˛), kawaler.

n. Dynak - 7 nosicieli.
1. Jan - Dzian (był w USA i tak sie˛ nazwał), z˙. - Krys´ka Dzianowo,
2. Jan - Jaglorcyn (babka sprzedawała jagły), z˙. - Jaglarka, dz. - od Jaglorki,

128

3. Czesław - Czeszak (od szadzenia) samotny,
4. Franciszek - Franus, z˙. - Franusowa, dz. - od Franusa,
5. Kazimierz - a) Pajka , ‘obraz´liwe: nielubiani - bajarze’,
b) Pajorz, z˙. – Baba Pai, dz. - Pajkowny,
6. Władysław - Królewicz (wyszykowany a bezrobotny i mieszka w chałupce), z˙. -

Gienia Królewicza, c. - Janka od Królewicza,

7. Wojciech - Wojton, z˙. - Wojtonowa, s. - Józek Wojtonów.

n. Kogut - 8 nosicieli.
1. Jan - Koguciok spod lasu, z˙. - Baba Kogucioka, dz. – dziewuchy i chłopaki Kogucio-

kowe,

2. Jan - Pana (od dawna miał sie˛ za cos´ lepszego), z˙. - Panowa, s. - Panów, c. - Marta

Panowa,

3. Jan - Łocny (jego ojciec pilnował ła˛k u Konopków), z˙. - Łocno, s. - Wojtek Łocnygo,
4. Michał - Michałek (mały jak komar), z˙. - Kogutka Michałka, s. - Edek Michałków,
5. Michał - Tragac (chód jego ojca taki rozwiedziony), z˙. - Tragacowa, dz. - od Tra-

gaca,

6. Józef - Warchoł (bo podjudzał, kłócił sie˛), z˙. - Warchołka, c. - Helka Warchałowa,

s. - Jas´ Warchałów,

7. Marian - Pajtas´ (bo niegospodarni), z˙. - Pajtas´ka, c. - Czes´ka Pajtas´cyna,
8. Piotr - Piter (ojciec tez˙ Piotr, był w USA), z˙. - Pitrowa c. - Zuzia Pitrowa.

n. Kowal - 11 nosicieli.
1. Stanisław - Medyk (bo pozjadał wszystkie rozumy), z˙. - Medykowa, s. - Jas´ Medyka,
2. Stanisław - Wajzberg (duz˙o mówi, powołuje sie˛ na róz˙ne przepisy jak adwokat, a był

kiedys´ w Da˛browie adwokat o tym nazwisku, tez˙ podobny), z˙. - Wajzbergowa, s. - Krzy-
siek Kowol spod wału (mieszka przy rzece).

3. Stanisław - Błociorz (mieszka, gdzie kiedys´ było błoto), z˙. - Błociorka, c. - Stasia

od Błociorza,

4. Stanisław - Góral (ojciec pochodził z gór), samotny,
5. Józef - Józek Łapioncyn (od n. panien´skiego z˙ony Łapa), z˙. - Marysia Łapioncyna,

s. - Łapioncyn Kazek,

6. Józef - a) Wapniorz (ojciec sprzedawał wapno), z˙. - Kowolka Wapniorzowa, c., - Ewa

od Wapniorza,

b) Lenin - (podobny do portretów Lenina),
7. Józef - Józek Kluziu (od jego mowy z buzia˛ pełna˛ klusek), z˙. - Kluziowo, dz.

- Kluziowe,

8. Czesław - Paloma (od młodos´ci s´piewał piosenke˛ o tym tytule), kawaler,
9. Mieczysław - Lajcianek (bo szybko chodzi, lata), z˙. - Lajciankowa, dz. - Lajcianki,
10. Mieczysław - Misiel (jego pra... pra... mieszał ws´ród ludzi), z˙. - Misielowo, dz. –

Misielowe,

11. Mieczysław - Mietek z pola (mieszkaja˛ daleko od wsi, w polu), z˙. - Janka z pola,

c. - Danka z pola.

129

n. Ryczek - 16 nosicieli
1. Józef - Borowiok (wywodza˛ sie˛ z lasu-boru), z˙. - Borowiocka, s. - Zbyszek Borowio-

ków,

2. Józef - Dziostko (od złej wymowy wyrazu gniazdko), z˙. - Dziostkowo, s. - Jasiek

Dziostków, sporadycznie Jasiek od Dziostka,

3. Józef - Jezusek (od wielkiej poboz˙nos´ci), z˙. - Jezuskowa, c. - Józia od Jezuska,
4. Józef - Emilów (imie˛ ojca), z˙. - Stasia Emilowa, s. - Józek Emilów,
5. Józef - Weroncyn (imie˛ matki, przeszło tez˙ na jego dzieci), z˙. - Józka Weroncyna, s.

- Jas´ od Józka Weroncynego,

6. Franciszek - Borowiok (brat Józefa), z˙. - Borowiocka, s. - Henek Borowioków,
7. Franciszek - a) Franek Wójtów (dziadek był wójtem, jego bracia tez˙ Wójtowe)

z˙. - Józka Wójtowa,

b) Poła (wysoki, szczupły), dzieci - Połki ( za to przezwisko bardzo

sie˛ obraz˙aja˛),

8. Franciszek - Zagórniorz (mieszka za góra˛), z˙ - Zagórniorzowa, c. - Józka od

Zagórniorza,

9. Ludwik - a) Ludwik Stefci Adeliny (i. mt. Stefania i babki Adela), z˙. - Ela Stefci

Adeliny, s. - Jacek Stefci Adeliny,

b) Bugajów (nazwisko w rodzinie),
10. Ludwik - a) Gadoszki (lubi dyskutowac´ i duz˙o mówic´),
b) Wikary (ma brata całe lata tylko wikarego, ten bardzo nad tym boleje),
11. Ludwik - Ludwik Johas´cyn (i. z˙. Joanna), s. - Wojtek Johas´cyn i wnuki tez˙ Joha-

s´cyne, z˙. - Johas´ka z kon´ca wsi,

12. Stanisław - a) Les´ny (był les´nym), tj. les´niczym, z˙. - Ryczkowo z zagród,

s. - Jas´ Les´nygo,

b) Fras Zwalał (takie ma powiedzenie),
c) Korzonek (kre˛py, gruby),
13. Stanisław - Wasyl (i. ojca i dziadka), z˙. - Fylko Wasylowo, c. - Krys´ka Wasylowa,
14. Władysław - Buzon (był sierota˛, wychowywał go człowiek o tym nazwisku),

z˙. - Karola Buzonowa, s. - Jas´ Buzonów,

15. Władysław - Władek Tytubodz´ (ojciec miał takie powiedzenie), z˙. - Janka Ty-

tubodz´, c. - Wies´ka Tytuwygo,

16. Adela- Adelina, m. - Józek Adelin, s. - Józek Adelin, c. - Stefcia Adeliny.

n. Zych - 9 nosicieli.
1. Franciszek - Franek Władka Kulawygo (ojciec był kulawy), z˙. - Pani Zychowo,

(była nauczycielka˛, czyli „pania˛”), dz. - pani Zychowy,

2. Franciszek - Ga˛sior (ma długa˛ szyje˛), z˙. - Janka Adeliny, s. - Jerzyk Ga˛siorów, c.

- Tereska Ga˛siorowa,

3. Franciszek - Chypki (bardzo szybko chodził jego ojciec i on), z˙. - Chypko,

s. - Czesiek od Chypkiego,

4. Stanisław - a) Listonosz (ojciec i on sa˛ listonoszami), z˙. - Listonoszowo

s. - Józek Listonoszów,

b) Kos´cielnik (był kos´cielnym),
c) Siajbka (stale podpity),

130

5. Stanisław - Trzymajsie (dziadek miał takie powiedzenie), z˙. - Trzymajsiowo, s. - Jó-

zek Trzymajsiów,

6. Jan - Magdziorz (i. pierwszej z˙ony), z˙. - Magdziorka, s. - Jonek Magdziorcyn, c. -

Gienka Magdziorcyna,

7. Julian - Godoc (z racji gadulstwa ojca), z˙. - Godocka, dz. - od Godoca,
8. Kazimierz - a) Kazek Julcyn (i. mt. Julia).
b) Suka (wsze˛dzie jest go pełno), z˙. - Krys´ka od Suki, s. - Janusz od

Suki,

9. Leon - Leoni (babka tak mu mówiła), z˙. - Julka Leonigo, s. Kazek Leonigo.
Uderzaja˛ce jest, iz˙ w tych 65 wypadkach tylko dwukrotnie głowami rodzin sa˛ kobiety:

1. kobieta samotna (S´lepo Zos´ka) i 2. zame˛z˙na, która jest silna˛ osobowos´cia˛, co znajduje
odbicie w konstrukcjach je˛zykowych - ona Adelina (i. Adela), w jej rodzinie nie tylko
dzieci sa˛ Adeline, równiez˙ ma˛z˙ to Józek Adelin, wnuk - Ludwik Stefci Adeliny (i. matki i
babki), jego z˙ona – Ela Stefci Adeliny, równiez˙ prawnuk jest Jackiem Stefci Adeliny!

Jest to zupełnie odosobniony w tej wsi przejaw matriarchatu. Jeszcze w kilku okres´le-

niach przejawia sie˛ równorze˛dna, nawet dominuja˛ca rola kobiety:

m. - Józek Łapioncyn

≤

n. panien´skie z˙ony, z˙ - Łapioncyna, dz. Łapioncyne,

m. - Ludwik Johas´cyn

≤

i. z˙ony Joanna, z˙. Johas´ka z kon´ca wsi, dz. i wnuki tez˙

Johas´cyne,

m. Magdziorz

≤

i. pierwszej z˙ony, z˙. Magdziorka, dz. Magdziorcyne.

Jednostkowy jest poniz˙szy przykład: ma˛z˙ - Franek Władka Kulawygo, a z˙ona - pani

Zychowo, która wyszła za ma˛z˙ za mieszkan´ca wsi i rozpocze˛ła prace˛ jako nauczycielka.
W tej społecznos´ci okres´lenie pani jest synonimem nauczycielki. W sme˛gorzowskiej
szkole jest wie˛cej nauczycielek, ale o nich mówi sie˛ tylko po nazwisku, np. Banasiowa,
Taborowa. Pani to tylko Zychowo, dzis´ juz˙ na emeryturze, ale nieustannie cieszy sie˛ duz˙ym
autorytetem i sympatia˛. Jej dzieci sa˛ tez˙ pani Zychowy, nawet córka, od kilku lat z˙ona
i matka, to nadal Jadzia pani Zychowy.

Zanotowano równiez˙ 6 formacji, w których pierwszym członem jest apelatyw baba

jako synonim z˙ony, w konsekwencji powstały konstrukcje o charakterze augmentatyw-
nym. Co ciekawe, okres´lenia baba nigdy nie uz˙yje kobieta mówia˛c o innej, wykorzystuja˛
ten apelatyw tylko me˛z˙czyz´ni i to w odniesieniu do kobiet, które „jakos´ zaszły im za
skóre˛”.

Budzi zdziwienie fakt, iz˙ wszystkie antroponimy sa˛ akceptowane przez ich nosicieli,

w kaz˙dym razie nie okazuja˛ swego niezadowolenia poza jednym, którego nazwano Poła
(

≤

pała ‘od sylwetki’), za co bardzo sie˛ obraz˙a. Nie moz˙na wykluczyc´, iz˙ cze˛s´c´ tych

prawdziwych „przezwisk”, cze˛sto obscenicznych, została przez interlokutorów pominie˛ta
z przyczyn subiektywnych.

Jak wynika z przedstawionego materiału, je˛zykowe zachowania w sytuacjach komuni-

katywnych, w których mówi sie˛ o konkretnym członku lokalnej społecznos´ci, sa˛ róz˙no-
rodne. Sa˛ te zachowania przejawem róz˙norodnos´ci wzorów uz˙ycia je˛zyka w obre˛bie tego
samego je˛zyka (w znaczeniu langue) i zalez˙a˛ od zróz˙nicowania sytuacji wzajemnego
zrozumienia. Jest to czynnik najistotniejszy, bo inna be˛dzie sytuacja, gdy mówi sie˛
o Czesławie Kowalu, który jako jedyny we wsi nosi to imie˛ i nazwisko, a odmienna, gdy
mówi sie˛ o Stanisławie Kowalu, a w lokalnej społecznos´ci jest czterech nosicieli tego
imienia i nazwiska. Tu w akcie komunikowania nie ma moz˙liwos´ci uz˙ycia z˙adnej z formuł

131

grzecznos´ciowych, które sa˛ obligatoryjne w sytuacjach oficjalnych, a nawet półoficjal-
nych.

Analizowane powyz˙ej antroponimy sa˛ pod wzgle˛dem funkcjonalnym prawie identycz-

ne z konstrukcjami je˛zykowymi zawieraja˛cymi formuły grzecznos´ciowe. W tych antropo-
nimach moga˛ zawierac´ sie˛ cechy emocjonalne indywidualizuja˛ce relacje mie˛dzy nadawca˛
a tym, o kim sie˛ mówi, rzadziej mie˛dzy nadawca˛ i adresatem, np. przez uz˙ycie wobec tego,
o kim sie˛ mówi, jednego z trzech włas´ciwych mu okres´len´ antroponimicznych: Listonosz-
Kos´cielniak - Siajbka. Potrafia˛ wytworzyc´ one „specyficzna˛ atmosfere˛ grzecznos´ciowa˛,
ale tez˙ oboje˛tnos´c´ czy lekcewaz˙enie”

4

.

Przedstawione zachowania werbalne zalez˙a˛ od innych cech ludzkich interakcji, ale

i wpływaja˛ na nie, sa˛ cze˛s´cia˛ pragmatycznego zachowania sie˛ członków lokalnej społecz-
nos´ci.

Przypisy

1

E. T o m i c z e k, System adresatywny współczesnego je˛zyka polskiego i niemieckiego. Socjolingwisty-

czne studium konfrontatywne, Wrocław 1983, s.23.

2

M. P e i s e r t, Etykieta je˛zykowa i jej wyznaczniki, /w:/ Je˛zyk a kultura, t. I, red. J. Anusiewicz i J. Bart-

min´ski, Wrocław 1988, s. 207-208.

3

R. Ł o b o d z i n´ s k a, L. T o m c z a k, Współczesne przezwiska polskie. Analiza formalna i znaczenio-

wa, Wrocław 1988, s. 11-12.

4

E. T o m i c z e k, op. cit., s.22.

132