1

S A K R A M E N T O L O G I A O G Ó L N A

V kurs

ks. dr Bronis aw Sie czak CM

(do u ytku wewnetrznego)

1. Traktat o Sakramentach

Nauczanie sakramentologii ogólnej w obecnej formie zwi zane jest z zako czeniem

procesu wyja niania doktrynalnego tajemnicy dzia ania Chrystusa w Ko ciele poprzez
ustanowione przez Niego znaki i powierzone Ko cio owi. Od momentu ustanowienia
sakramentów i pos ugiwania si nimi Ko ció wyja nia ich znaczenie i skuteczno

dzia ania.

Jednak e do obecnego statusu doktryny sakramentalnej w formie syntezy teologicznej bieg a

uga droga. Ostatecznie podstawy doktrynalne ogólnej nauki o sakramentach zosta y

sformu owane na Soborze Trydenckim. Polemika z protestantyzmem, który odrzuca dorobek

redniowiecza w zakresie nauki o sakramentach, st d wiara Ko cio a znalaz a ostateczny

wyraz w sformu owaniach dogmatycznych w czasie obrad soborowych w Trydencie.

Sobór Watyka ski II przekonania Ko cio a zawar w Konstytucji o Liturgii (Sacrosanctum

Concilium), a ostatnio w Katechizmie Ko cio a Katolickiego Jana Paw a II.

2. Znak i symbol w yciu cz owieka

Cz owiek zosta stworzony jako istota cielesno-duchowa z przeznaczeniem do uczestnictwa

w yciu Boga: „Bóg ulepi cz owieka z prochu ziemi i tchn w jego nozdrza tchnienie ycia”(Rdz
2, 7), a pó niejszym historycznie opisie: „Stworzy wi c Bóg cz owieka na swój obraz, na obraz
Bo y go stworzy (Rdz 1, 27). Z aktu stworzenia cz owieka wynika jego przynale no

do

Boga, co zak ada „porozumiewanie” si z Nim, wezwanie do uczestnictwa w Jego yciu, które
staje si podstaw bezpiecze stwa i komunii, podstawowych potrzeb, by cz owiek móg
korzysta z pe ni Bo ego ycia i korzysta z darów gwarantuj cych mu pokonanie zagro

z

racji mierci i grzechu.

„Stworzy m

czyzn i niewiast ” (Rdz 1, 27), „dlatego to m

czyzna opuszcza ojca swego i

matk swoj i czy si ze sw

on tak ci le, e staj si jednym cia em” (Rdz 2, 24). W

akcie stworzenia kobiety i m

czyzny Bóg wyposa

ich w mo liwo

porozumienia si

poprzez ich cielesno

, która to zdolno

odnosi si do ich potomstwa i w ogóle ycia

spo ecznego.

„B

cie p odni i rozmna ajcie si , aby cie zaludnili ziemi i uczynili j sobie poddan (Rdz

1, 28). W tych s owach jest zawarta prawda o zwi zku cz owieka ze wiatem. Podbijanie ziemi,
panowanie nad ni musi by rozumnym uczestnictwem. Cz owiek jest odpowiedzialny za
bezpiecze stwo ziemi, a tym samym swoje w asne. Dzisiaj jeste my wiadomi skutków
rabunkowego podbijania i uczestnictwa w yciu stworzonego wiata, co sta o si przyczyn
zanieczyszczenia rodowiska i stanowi za gro enie cz owieka.

Na skutek grzechu pierworodnego porozumienie cz owieka z Bogiem, z drugim cz owiekiem

i stworzonym wiatem sta o si utrudnione i wieloznaczne. Cz owiek o w asnych si ach nie
mo e Boga pozna i kocha ponad wszystko, nie jest w stanie pozna drugiego cz owieka i
okre li swoj obecno

w wiecie w oparciu o dzie o stworzenia. Historia zbawienia pokazuje

nam jak pierwszy grzech szybko oddali cz owieka od Boga, nast pi a przy pieszona reakcja

cuchowa, co opisuje Biblia w wydarzeniach takich jak bratobójstwo Abla przez Kaina, potop i

budow wie y Babel. Jednak e Bóg postanowi , e doprowadzi cz owiek do uczestnictwa w we

asnym yciu, nauczy odpowiedzialno ci za ycie drugiego cz owieka i pomo e mu zrozumie

stworzony przez Niego wiat. Powo anie Abrahama i wezwanie go w drówki w poszukiwaniu
ziemi obiecanej sta o si zaproszeniem do budowania nowego wiata w oparciu o obecno
Boga w konkretnej historii, czyli w historii zbawienia, któr kieruje Bóg, a „kiedy nadejdzie
pe nia czasów, przemówi przez Swego Syna” (Hbr 1, 1).

2

3. Cz owiek twórc kultury

Cz owiek wierz cy powinien by

wiadom, e jako istota cielesno-duchowa tworzy

okre lone rodowisko ycia. Przychodz c na ten wiat ze stworzon przez Boga dusz zostaje
wyposa ony w niepowtarzalne dary i umiej tno ci, sk onno ci i preferencje, kszta towane
zarówno przez „materia ” biologiczny (kod genetyczny), jak i przez otoczenie; zastaje wokó
siebie jakby gotowy wiat z jego przekonaniami, tradycj , wiar , j zykiem i jest wezwany do
uczestnictwa we zwi zkach interpersonalnych, w konkretnej historii rodziny ludzkiej i wiata.
Jednym s owem cz owiek zanurzony jest w rodowisku ycia, które okre lamy jako kultur .
Je li kultura stanowi fenomen bardzo z

ony, to nie ulega w tpliwo ci, e jednym z jej

podstawowych elementów stanowi j zyk, przekonania, wiara, która wypowiada si poprzez
symbole i znaki, co wi cej – nale y uzna , e cz owiek nie ma innej mo liwo ci uczestnictwa w

rodowisku rodziny ludzkiej jak poprzez znaki i symbole, wyra aj cego jego przekonania i

nadzieje.

Cz owiek jako istota cielesno-duchowa sam w sobie stanowi znak, który zawiera i wskazuje

na niepowtarzaln tajemnic

ycia. Mo na powiedzie , e cz owiek jest sakramentem,

poniewa poprzez znaki, symbole, gesty, u ywanie j zyka, inne czynno ci i wznoszone dzie a
komunikuje swoj tajemnic , która nie by a by dost pna dla innych, gdyby nie by a
przekazywana na wiele sposobów.

Mo na powiedzie , id c tym tokiem rozumowania, e dramat cz owieka polega na tym, e

skazany jest na szukanie adekwatnych znaków, aby przekaza innym swoj tajemnic .
Równocze nie musi si nauczy rozumienia komunikatów, jakie przekazuje mu otoczenie, aby
móc uczestniczy w yciu drugiego cz owieka i rodziny ludzkiej. Z drugiej strony – cz owiek ma
powody do dumy, e mimo wieloznaczno ci i nieporozumie , ewidentnych niepowodze
i nieko cz cego si teatru pomy ek, znajduje sposób, aby zakomunikowa

wiatu swój ból,

opowiedzie o swej mi

ci i przekona do nadziei, która jest w nim. Mo na powiedzie , e

twórczo

cz owieka naznaczona jest brakiem i niemoc , a tak e niebywa ymi osi gni ciami

ludzkiego ducha. Cz owiek czyni si zrozumia y, poniewa wykorzystuje niezliczon ilo
mo liwo ci komunikowania siebie, spotykaj c si równocze nie z umiej tno ciami innych,
którzy te sposoby potrafi odczyta . Dzieje si tak dlatego, e znaki komunikowania si
posiadaj sw obiektywn form .

4. Historia zbawienia – Bóg objawia samego siebie

Bóg objawia samego siebie poprzez stworzony wiat i poprzez histori , poprzez znaki i

cuda. Wobec objawiaj cego si Boga cz owiek oddaje Mu nale ny pok on, czyni gest adoracji,
sk ada ofiar , wyg asza formu b ogos awie stwa dla podkre lenia swojej zale no ci od
Stwórcy. W ten sposób rodzi si kult, który potwierdza mo liwo ci uczestnictwa cz owieka w

yciu Boga.

Ojcowie Ko cio a z wielk precyzj odczytywali znaki wyst puj ce w Starym

Testamencie, które zapowiada y przyj cie Chrystusa i Jego zbawcze dzie o. Akt Wcielenia
sprawi , e Chrystus sta si znakiem i sakramentem Boga, narz dziem i organem naszego
zbawienia. Tajemnica Paschalna stanowi istotny moment porozumienia cz owieka z Bogiem
przez mier i zmartwychwstanie Chrystusa. Sakramenty urzeczywistniaj dzie o Chrystusa,
znajd swe dope nienie w czasie eschatologicznym. W obecnej ekonomii zbawczej Ko ció
powo any przez Chrystusa jako Jego podstawowy znak kontynuuje Jego dzie o zbawcze.

5. Antropologia znaku

w. Jan Chryzostom cz sto mówi o „zst powaniu Boga” (sinakatabasis). Historia

zbawienia to historia dostosowywania si Boga do kultury cz owieka (j zyk, mentalno

,

przekonania, obyczaje), by potrafi on Jego zrozumie . Cz owiek pos uguje si znakami po to,
by poszerzy swoje pole poznawcze, wzi wszy pod uwag , e rzeczywisto

duchowa

wymyka si poznaniu bezpo redniemu i intuicyjnemu. Bóg wybra „zst powanie” czyli uni enie
(kenosis), by komunikowa siebie.

3

Rodzaje znaków

„Znak – wed ug w. Augustyna – to rzecz, która poprzez obraz, jaki ofiaruje zmys om,

prowadzi do innej rzeczywisto ci.
Wyró niamy znaki naturalne, umowne (konwencjonalne), symboliczne; j zyk jest sam w sobie
znakiem.

Naturalne

– te, które w sposób naturalny prowadz do poznania innej rzeczywisto ci, np. dym

wskazuje na ogie , lad na zwierz , mina na prze ycie i uczucie.
Umowne (konwencjonalne) – te, które w sposób umowny prowadz do poznania innej
rzeczywisto ci dzi ki intencji, np. flaga pa stwowa, god o, znaki drogowe.

Symboliczne

– te, które „uczestnicz ” w rzeczywisto ci, jak wskazuj (pozostaj do niej w

pewnej proporcji), np. poca unek, podanie r ki, obycie wod .
Poj ciowe – s owo pisane, mówione i wszystkie inne znaki, za pomoc których cz owiek
wypowiada si na zewn trz.

Afektywne

– te, które wypowiadaj uczucie, np. pieszczoty i poca unki.

Operatywne (konstytutywne)

– te, które tworz now rzeczywisto

, np. rozkaz, polecenie.

Istnienie znaków znajduje uzasadnienie w naturze cielono-duchowej cz owieka; Chrystus

jest sta si znakiem i narz dziem zbawienia, st d w Jego znaku urzeczywistnia si zbawienie.
Istotn charakterystyk znaku jest jego obiektywno

, która musi harmonizowa z postaw

subiektywn cz owieka. Bóg kieruje do cz owieka obiektywne S OWO, interpeluje go i
przyci ga, nast pnie zwraca si do niego RYTEM. Same s owa pozostawa yby tylko teori , za
ryt bez s owa pozosta by magi i przes dem. Wspó czesna teologia uzasadnia, e Bóg
zwracaj c si s owem, jednocze nie powoduje wydarzenie s owa, czyli powoduje okre lony
skutek w cz owieku.

Znak swoj si i moc bierze od intencji tego, kto go ustanowi , wype ni go znaczeniem.

St d znaki religijne przekszta caj element materialny i zmys owy w element sakralny,
poniewa zostaj odniesione do Boga.

Poznanie abstrakcyjne charakteryzuje du y stopie trudno ci ze wzgl du na

nieobecno

elementów emocjonalnych. Pot ga znaków bazuje na charakterze sugestywnym,

transcendentalnym, zmierzaj cym dalej ni znak s owny. Symbol zachowuje sw si intuicyjn ,
pobudza uczucia, przybli a umys owi to, co istnieje i to, czego si do wiadczy o.

Znak zachowuje moc jednocz

ze wzgl du na swój obiektywny charakter, zrozumia y

dla wszystkich, sugestywny, obejmuj cy osob indywidualn i spo eczno

.

Religie pos uguj si w wielu wypadkach wspólnymi znakami, poniewa ich ród o

znajduje si w naturze ludzkiej. Istniej wspólne dla wielu religii:

- powrót cykliczny do pocz tku (dnia) stworzenia, które si odnawia,
- zbiór p odów, pierwociny, pierwsze owoce…
- powrót do raju utraconego,
- wi ta uczta, biesiada.

Znaczenie spo eczne znaków Starego Testamentu

Wybrane znaki s

podtrzymywaniu sta ego kultu. Poniewa kult ma charakter

spo eczny, st d w czaj do Ludu Bo ego lub predestynuj do sprawowania kultu.
Podstawowe znaki to:
- obrzezanie (Rdz 17, 11; Wj 12, 44-48),
- uczta paschalna (uczestnicz tylko obrzezani),
- konsekracja kap ana lub króla, przeznaczonych do kierowania kultem (Wj 28,29).

Centralne miejsce zajmuje ofiara, która jest aktem spo ecznym (Wj 24, 4-8; 29, 10-46;

Kp 1, 1-16; 2, 1-13; 3, 1-17; 4, 1- 6, 1)
Oczyszczenia legalne

Cz owiek yje w wiecie „brudnym”, st d potrzebuje oczyszczenia; prorok Ezechiel

zapowiada wielkie oczyszczenie narodu wybranego w proroctwie o wodzie (36, 25); istniej
przepisy odnosz ce si do oczyszczenia (Kp 15, 1-32; Pp 23, 11); kobieta, która urodzi a

4

podlega rytualnemu oczyszczeniu (Kp 12, 1-8) – musi z

ofiar z baranka lub synogarlicy

(Kp 15, 14-15).
Znaki s

wspomnieniu: chleb prza ny (Wj 13, 1-9) znakiem pospiesznego wyj cia z niewoli,

podobnie jak wykup syna pierworodnego (Wj 13, 11-16).

Podsumowanie:
Znaki maj warto

pedagogiczn – przekazuj doktryn i s no nikiem Bo ego or dzia

(prawdy);
Znaki posiadaj warto

zbawcz

ekonomia Bo a urzeczywistnia si przez znaki (w

, arka)

Znaki stanowi podstaw kultu – woda, ob ok, ogie , oliwa, zwierz …

Rozdzia III

Znaki liturgiczne

Znaki naturalne, umowne, symboliczne, cielesne (postawa cia a, gesty, ruchy) u yte w

liturgii nabieraj nowego znaczenia, które pochodzi od twórcy i gospodarza liturgii.

Znaki liturgiczne:

s intencjonalne, z wyboru wi kszo ci i zaakceptowane w swej symbolice i tre ci,
znaczenie symboliczne nie jest owocem fantazji, lecz bazuje na autorytecie liturgicznym, np.

Chrystusa lub Ko cio a,

fundamentem znaków jest Objawienie (Pismo w.), zawieraj ce ci

mi dzy Starym a

Nowym Testamentem; wiele znaków jest wspólnych wielu religiom,

znaki charakteryzuje zdolno

adaptacyjna, odnosz

si do zmieniaj cego czasu i ró nych

kultur (S.C. 7),

znaki zak adaj autorytet, który je interpretuje i czuwa nad ich zrozumieniem. Znaki

liturgiczne zawieraj funkcj : kultyczn (wst puj

i zst puj

; cze

oddana Bogu i

otrzymane u wi cenie), dzi kczynn (eucharystyczn ), ekspiacyjn (zado

czyni

) i

agaln . Ponadto znaki liturgiczne zawieraj przekonania dogmatyczne (argument

dogmatyczny, ortodoksja) i dydaktyczno-pedagogiczne (wskazania moralne).
Podsumowuj nale y zauwa

, e znaki liturgiczne s znakami wspomnienia (signum

commemorativum), wskazuj cymi na urzeczywistnienie si dzia ania Bo ego (signum
indicativum lub demonstrativum) i zapowiadaj cymi przysz e zbawienie (signum prognosticum

futurae gloriae nobis pignus datur).

Rozdzia IV

Poj cie sakramentu i jego znaczenie

Sakrament (sacrare – mentum)

oznacza co

wi tego, co jest zwi zane z Bogiem,

wi tym ze swojej natury. Poj cie sakrament w ci gu biegu historii znalaz o swoje

zastosowanie.

Septuaginta u ywa poj cia MISTERION, które Ojcowie Ko cio a zaadoptuj dla potrzeb

teologicznych, które to poj cie Tertulian odda w j zyku aci skim jako sakrament. Misterion
oznacza wi

czynno

, jaka dokonuje si dzi ki rytowi.

W Starym Testamencie misterion oznacza:

ukryt , niejasn enigmatyczn prawd – chodzi o ukryty Bo y plan zbawczy, zwi zek

czyzny i kobiety.

znak, którego znaczenie pozostaje ukryte, zas oni te. Daniel b aga towarzyszy, aby

zwrócili si do Mi osiernego Boga z pro

o wyjawienie znaczenia snu królewskiego

(Dn 2, 18, 4, 6; Tb 12, 7).

5

W Nowym Testamencie:

tajemnica objawiona podstaw prawdziwej nauki (Ef 3, 3; 3, 16) „Wam dane by o

pozna tajemnic Królestwa Bo ego” – Mt 13, 11. Objawienie nale y przyj

w postawie

zaufania.

formu a wiary, wyznanie wiary, dogmat, istotna tajemnica (Ef 2, 9; 5, 32).

Cz sto miejsce sakramentu zajmuje misterion: „Mówimy o M dro ci Bo ej jako

misterion=tajemnica” (1 Kor 2, 7) lub dogmat: „oto og aszam wam tajemnic – wszyscy
zmartwychwstaniemy” , „Jezus jest naszym zbawieniem” oto podstawowa tajemnica (Rz 16,
25; Ef 3, 3; Kol 1, 26; 2, 2; 4, 3; I Tym 3, 16).

Sakrament w j zyku wieckim:

elitarna ceremonia religijna (N.T nie zna tego znaczenia),
przysi ga

nierska na chor giew (flaga, sztandar, bandera) jako wyraz pos usze stwa

wodzowi;

pieni dze z

one jako zastaw w wi tyni w kwestiach spornych; kto przegra traci zastaw na

rzecz wi tyni.

Ojcowie Ko cio a
Ojcowie wschodni u ywaj poj cia misteriom w szerokim znaczeniu. Ignacy

Antioche ski tym poj ciem okre la zarówno Bo y plan zbawienia (ekonomia Bo a), jak i
pos ugiwanie diakona w czasie liturgii. Podobnie Orygenes, dla którego misteriom oznacza
przede wszystkim wi

doktryn , ale równie liturgi , s

diakona, ryty i sprz ty

liturgiczne.

Dla Tertuliana sakrament oznacza w pierwszym rz dzie doktryn wiary; poj cie

sakramentu zastosowa do chrztu w. ze wzgl du na przysi

wierno ci Chrystusowi, nadaj c

poj ciu znaczenie religijne, a tak e do Eucharystii ze wzgl du na obowi zuj

tajemnic ,

dost pn dla katechumenów po okresie wtajemniczenia (arcanum fidei). Z dorobku Tertuliana
korzysta z powodzeniem w. Cyprian.

w. Augustyn korzysta z szerokiego znaczenia sakramentu jako tajemnicy wiary,

jednocze nie koncentruje si na coraz powszechniejszym znaczeniu technicznym – sakrament
to okre lone ryty Starego i Nowego Przymierza, które zawieraj rzeczywisto

niewidzialn .

Sakrament stanowi znak wi ty, za skutkiem rytu jest RES SACRA: „Dlatego nazywaj si
sakramentami, poniewa co innego si widzi, a co innego zawieraj ”. Augustyn wyró ni jako
element podstawowy s owo (elementum): „s owo czy si z materi (woda) i tak powstaje
sakrament”.

Dla w. Izydora najistotniejsza jest skuteczno

sakramentów – „Dlatego nazywaj si

sakramentami, poniewa w widzialnej czynno ci, moc Bo a (Ducha wi tego) dokonuje
tajemniczo zbawienia.”

Hugo od w. Wiktora k adzie akcent na ustanowienie: element widzialny uzyskuje

skutek z racji ustanowienia, st d zawiera ask powoduj

u wi cenie.

redniowiecze bazuj c na tezie w. Augustyna – sakrament to aska niewidzialna przez

widzialn form (invisibilis gratiae visibilis forma) formu uje pierwsze definicje. w. Tomasz :
sakrament jest znakiem rzeczy wi tej, u wi caj cej cz owieka. Jan Duns Szkot:: „znak
widzialny z ustanowienia Bo ego, wskazuj cy na ask Bo

, przeznaczon dla zbawienia

cz owieka pielgrzyma.”

Przekonania teologiczne przechodz do doktryny Ko cio a; w dekrecie dla Ormian

(1439) sakramenty s nazwane wi tymi rytami, które spotykamy w Starym i Nowym
Testamencie. Te ostatnie zawieraj

ask . Podobnie Sobór Trydencki (DZ 1601).

Podsumowanie:

sakrament w sensie szerokim oznacza ukryt prawd religijn (wiary),
w sensie cis ym oznacza znak powoduj cy u wi cenie; u wi cenie mo e by czysto

legalne, st d mo na je odnie

do znaków stosowanych w Starym Testamencie,

6

w sensie naj ci lejszym sakrament jest znakiem symbolicznym aski niewidzialnej i

wi cenie wewn trznego, które powoduje.

Sakrament zawiera nast puj

struktur :

1. ZNAK widzialny,
2.

ASKA wewn trzna powoduj ca skutek zbawczy,

3. USTANOWIENIE (pochodzenie) przez Chrystusa,
4. ZWI ZEK szafarza i przyjmuj cego sakrament.

Sakramenty Starego Testamentu

Istnienie sakramentów w ST i NT zosta o potwierdzone przez Sobór Florencki (Dekret

dla Ormian) i Sobór Trydencki (DZ 1310, 1347, 1602). Wed ug tych soborów ró nica mi dzy
sakramentami S T i NT nie polega tylko na ró nicy rytów, jest znacznie istotniejsza.

Sakramenty w ST nie powoduj

aski, lecz j zapowiadaj w zwi zku z

zapowiedzianym przyj ciem Chrystusa na wiat. Sakramenty NT zawieraj

ask i udzielaj jej

tym, którzy je przyjmuj . Sakramenty ST straci y swe znaczenie odk d przyszed na wiat
Chrystusa i nie mog by wykonywane bez winy (DZ 1348).

w. Augustyn przeciwstawia sakramenty nowego Testamentu (niewielka liczba, atwe do

praktykowania, wyj tkowe co do znaczenia) sakramentom Starego Testamentu, które jedynie
zapowiada y przysz ego Zbawc . Nie zawiera y aski w sensie ex opere operato, lecz stanowi y
okazj

aski i s

y wyznaniu wiary w Mesjasza. w. Tomasz dostrzega podobie stwa mi dzy

tymi sakramentami, i tak: obrzezaniu odpowiada s. chrztu, wieczerzy paschalnej – Eucharystia,
oczyszczeniu – pokuta, rytowi konsekracyjnemu (u wi cenie) – kap

stwo.

Obrz dy w S. Testamencie

1. Okres rajski wg . Augustyna istnia sakrament drzewa i sakrament ma

stwa: „Bóg

nie chcia , eby cz owiek

w raju bez po rednictwa materialnego duchowej

rzeczywisto ci. Dlatego drzewo ycia by o sakramentem dla cz owieka.” w. Tomasz –
w raju nie by o potrzeba sakramentów.

2. Okres po rajski ludzie mieli prawo naturalne w sercach (Rz 2, 14). Wcielenie obejmuje

nie tylko przysz

ale i przesz

. W redniowieczu mówiono o sakramencie

naturalnym pojednania z Bogiem.

3. Od Abrahama do Moj esza obrzezanie, baranek Wielkanocy, chleby pok adne,

konsekracje kap anów.

Obrzezanie urzeczywistnia o przymierze zawarte z Bogiem (Rdz 17, 1-14, 23-27),

cza o w spo eczno

narodu wybranego (Rdz 17, 14); zapowiada o przyj cie Chrystusa (1

Kor 2, 11).

Wed ug ojców Ko cio a i teologów redniowiecza obrzezanie stanowi o rodek przeciwko

grzechowi pierworodnemu.
Podsumowuj c, nale y stwierdzi , e obrzezanie jest sakramentem, poniewa :

stanowi znak w czenia do ludu i upowa nia o do kultu,
znak ustanowiony przez Boga (Rdz 17, 9-14) a do czasu przyj cia Chrystusa,
znak powoduj cy legalne u wi cenie,
znak przysz ej aski Chrystusa (signum prognosticum).

Sakrament prawa naturalnego
Ojcowie Ko cio a zadawali sobie pytanie, czy istnia a dla pogan jaka mo liwo

zbawienia, czy Bóg ofiarowa im odpowiednie rodki, który zapewnia by im porozumienie z
Bogiem. Na podstawie powszechnej woli zbawczej dochodzili do wniosku, e Bóg nie odmówi
nikomu odpowiednich rodków.

w. Grzegorz : „to, co dla nas czyni woda chrztu, dla staro ytnych: dla dzieci wiara, dla

doros ych moc ofiary; dla pokolenia Abrahama – obrzezanie.”

7

w. Augustyn: „nie nale y s dzi , e s ugi Boga przed otrzymaniem obrzezania, gdy

tylko wierzyli w Po rednika, który mia przyj

, nie otrzymali pomocy ze strony sakramentu

(nawet je li Pismo w. dla nieznanej przyczyny milczy o tym).”

Za istnieniem „sakramentu” dla pogan przemawiaj nast puj ce racje:

by ofiarowany rodek uzale niony od wspó pracy cz owieka (trudno za

, e wtedy atwiej

mo na si by o zbawi ni po przyj ciu Chrystusa),

trzeba, aby to rodek widzialny (obiektywny), np. ryty inicjacyjne,
ten akt (znak) reprezentowa ask Chrystusa (akt wiary rodziców w przysz ego Zbawc ),
ustanowienie rodka (znaku) przez Boga – Rz 2, 14,
ustanowienie na czas nieokre lony a do przyj cia Zbawcy.

Misteria poga skie

Jakkolwiek jest to sprawa bardzo z

ona, nale y przyj

wp yw misteriów poga skich

na s ownictwo i interpretacj sakramentów. Jednak e trzeba pami ta , e:

misteria mia y na celu wp yw na bóstwo dzia aniami naturalnymi, brak aski,
mity s ponad czasowe, podczas gdy sakrament nawi zuje do faktu mierci zbawczej

Chrystusa,

misteria stanowi mobilizacj moraln , nie s wydarzeniem religijnym (brak idei Boga).

Hugo od w. Wiktora: potrójna materia sakramentu rzecz, fakt, s owo – zalicza

profesj zakonn do sakramentów, posypanie popio em, po wi cenie wod , obrz d
pogrzebowy.

Piotr Lombard: sakrament jest znakiem aski Bo ej i przekazaniem aski niewidzialnej w

ten sposób, e jest jej znakiem i przyczyn . W tym czasie pojawia si poj cie OPUS
OPERAND i OPUS OPERATUM. Ustala si liczb 7 sakramentów, rozwija si nauka o intencji
szafarza, definiowana jako to, co robi Ko ció (quo facit Ecclesia), ustala si nauka o
charakterze sakramentalnym, co pozwala na rozró nienie sakramentu wa nego i owocnego.

W XIII w. wprowadza si poj cia arystotelesowskie: materia i forma, s owa jako

przyczyna wystarczaj ca i skuteczna sprawcza. Jan Duns Szkot wprowadza : materia proxima
(element) et ramota (akcja, czyn). Du o dyskutuje si o ustanowieniu sakramentów, np.
Bonawentura twierdzi, e bierzmowanie i namaszczenie chorych ustanawiaj aposto owie pod
wp ywem Ducha w.

w. Tomasz uzna pochodzenie wszystkich sakramentów od Chrystusa

Bóg przyczyn g ówn , sakrament narz dziow – w r kach Boga. W dyskusji o skuteczno ci
franciszkanie mówi o skuteczno ci natury moralnej, tomi ci o skuteczno ci fizycznej.

Rozdzia V

Sakramenty Nowego Przymierza

Jezus Chrystus Sakrament Podstawowy

Dwa problemy Jezus znakiem zbawienia i Jezus skutecznym narz dziem zbawienia (znak
skuteczny)

W ostatnich czasach du o si mówi o naturze sakramentalnej cz owiecze stwa

Chrystusa; ta my l jest bardzo antyczna i posiada wr cz swój biblijny rodowód. w. Augustyn:
„nie ma innego sakramentu Boga poza Chrystusem” (Ep 187,11).

Jezus Chrystus znakiem zbawienia

w. ukasz mówi o znaku Jezusa po

onego w obie przy narodzeniu. Stary Symeon

nazwie go znakiem sprzeciwu, co oznacza ruin b

zmartwychwstanie dla wielu spo ród

Narodu Wybranego ( k 2, 34). Spotkanie z Chrystusem jest równoznaczne ze zbawieniem dla
tych, którzy Go przyjmuj (J 1, 12); On dzia a w nich jak zbawca. Ci, którzy Go nie przyjmuj ,
ju s os dzeni (J 3, 18). Poj cie znaku wskazuje na znak i znak skuteczny zbawienia. Jezus
jest takim znakiem, który pozwala pozna Boga Zbawc (Oblicze – Twarz Boga).

Jezus jest obrazem Boga, odbiciem Jego Chwa y i znakiem , znamieniem Jego istoty

(Hbr 1, 3) – obrazem Boga niewidzialnego (Kol 2, 15). To ostatnie stwierdzenie odnosi si do

8

natury ludzkiej Chrystusa jako cz owieka. Podobne stwierdzenia znajdujemy w 2 Kor 4,4: „blask
Ewangelii Chwa y Chrystusa, który jest obrazem Boga.”

W Jezusie „ukaza a si dobro ( askawo

) Boga i mi

(ku ludziom) zbawcy naszego

Boga” (Tyt 3, 4); „Kto Mnie widzi, widzi tego, który mnie pos

” (J 12, 45); „kto widzi Mnie, widzi

Ojca” (J 14, 9).

w. Ambro y uczy, e S owo pozostaje zjednoczone z Ojcem i Duchem w., st d

poznaj c Jezusa, który jest znakiem, poznaje si Zbawc w Jego skutecznym dzia aniu.

W Ewangelii Jezus ukazuje si jako Objawiciel Ojca, w

nie Ojciec odsy a do Jego

owa „Jego s uchajcie” (Mt 17, 5). Bóg przewidzia , e prorok objawi Jego tajemnic :

„Po

moje s owa na jego ustach, og osi to, co mu rozka

” (Pp 18,18). Je li s owa wyra aj

ducha i my li, Jezus jest zatem tym, który ujawnia my l Boga (DV 2) Jezus jednocze nie jest
po rednikiem i pe ni ca ego Objawienia.

owo niestworzone – w Tajemnicy Trójcy w. ad intra (gratia increata).
owo stworzone Jezus z Nazaretu – ad extra – objawienia.

Poprzez Tajemnic Wcielenia mamy dost p do Boga, „aby my poznaj c Boga w

widzialnej postaci, zostali porwani do umi owania rzeczy niewidzialnych” (prefacja na Bo e
narodzenie). Jezus jest rzeczywi cie znakiem, który pozwala pozna Boga i Jego plany
zbawcze. W stajence betlejemskiej zostaje uznany jako znak prostoty i ubóstwa ( k 2, 12).
Cuda s znakiem pot gi w odniesieniu do praw natury; panowanie Chrystusa rozci ga si na
ca e uniwersum, co jest potwierdzeniem misji mesja skiej.

Jezus swoje cia o uznaje za wi tyni Bo

(J 2, 19-21); zgodnie z przekonaniem

Izraelitów, e wi tynia jest znakiem widzialnym obecno ci niewidzialnego Boga. Ró ne znaki,
wydarzenia zbawcze, znaki liturgiczne, które wywodz si z historii zbawienia, jednocz si w
Chrystusie: Jezus – Kap an, Jezus – Ofiara, Jezus – O tarz, Jezus

wi tynia, Jezus

Oblubieniec.

Jezus Chrystus znakiem skutecznym i narz dziem zbawienia
Syn Bo y, staj c si cz owiekiem, sta si narz dziem naszego zbawienia. Sobór

Watyka ski II (LG 8): „natura ludzka przyj ta przez S owo s

y S owu jako ywy organ

zbawienia.” S.C. 5: „cz owiecze stwo Jezusa Chrystusa w osobie S owa by o narz dziem
naszego zbawienia.” Dlatego w Chrystusie dokona o si doskona e pojednanie z Bogiem, który
zosta przeb agany i zostali my w czeni w pe ni kultu Bo ego… „To dzie o ludzkiego
odkupienia zosta o dope nione w tajemnicy paschalnej: w mierci, zmartwychwstaniu i
chwalebnym wniebowst pieniu, - tajemnicy, dzi ki której Chrystus umieraj c zniszczy samego
siebie, a zmartwychwstaj c przywróci nam ycie.” Faktycznie z boku Chrystusa, który zasn
na krzy u, wytrysn cudowny sakrament Ko cio a” (Sakramentarz Wro ski, prefacja o
Zmartwychwstaniu Pa skim).

Skuteczno

sakramentalna cz owiecze stwa Chrystusa znajduje swe realizacje

poprzez ró ne funkcje:

Cz owiecze stwo Chrystusa – natura ludzka jest narz dziem, organem zbawienia,

ofiar , poprzez któr Chrystusa nas zbawi ; Chrystus pe ni funkcj kap

sk (dar i ofiarnik),

prorock , królewsk (s downicz ). Wszystko, co Jezus czyni , by o zas uguj ce i posiada o
skuteczno

zbawcz , st d czynno ci ludzkie s zbawcze. A poniewa czynno ci ludzkie maj

charakter widzialny, czyli sakramentalny, a ich moc pochodzi od osoby S owa Wcielonego, st d

skuteczne pod ka dym wzgl dem.

Chrystus jest znakiem podstawowym, prasakramentem, czy sakramentem

podstawowym. Pe ni swej sakramentalno ci przeniós na Ko ció , w którym Chrystus yje na
wieki.

Symbole sakramentalne NT: chrzest, chleb ycia, w

enie r k, odpuszczenie

grzechów...

9

Rozdzia VI

Symbolizm i charakter sakramentalny

1. Symbolizm u Ojców Ko cio a: neoplatonizm, symbol wyra a uczestnictwo rzeczy

widzialnej w tre ci niewidzialnej (tylko niewidzialna rzeczywista). Spory dotyczy y o potrzeb
powtarzania chrztu, tak e kap

stwa (donaty ci). Okaza o si , e chrzest jest wa ny nawet u

heretyków, a to z powodu niezatartego znaku.

Teofil z Antiochii: Bóg pob ogos awi tym, którzy narodzili si z wody, aby to stanowi o

znak, e wszyscy ludzie otrzymali dar pokuty i odpuszczenia grzechów za po rednictwem wody
i wi tego obmycia odradzaj cego; uzyskali przyst p do prawdy i zostali odrodzeni otrzymuj c

ogos awie stwo od Boga.

Tertulian: Woda, z natury swojej, powoduje sakrament (tajemnic ) u wi cenia

wówczas, gdy si wezwie Boga. Rzeczywi cie Duch w. zst puje z nieba i u wi ca wod
swoj moc ; tak wi c po wi cona woda otrzymuje moc u wi cenia… (De baptismo 4).
Obmywa si cia o, co przynosi skutek duchowy – dusza zostaje konsekrowana, wzmocniona;

enie r k – to cie nad cia em, aby duch przejrza , zosta o wiecony; od ywia si cia em

eucharystycznym, aby dusza zosta a nape niona Chrystusem (De carnis resurrectione 8).

Cyprian: mówi o pokropieniu chorych – uwa aj c, ze ta czynno

jest skuteczna,

bowiem zostaje udzielona aska od Pana (Ep 69,12).

Nowacjan: Duch w. powoduje narodzenie z wody i z nasiona Bo ego..”
Afraate: w chrzcie otrzymujemy Ducha chrystusowego; w momencie, w którym kap ani

wzywaj Ducha, niebo si otwiera i On zst puje, spoczywa nad wod i ci, którzy zostaj
ochrzczeni, oblekaj si Duchem. Rzeczywi cie, Duch jest daleko o tych, którzy narodzili si
tylko ciele nie, je li nie przyst pi do odrodzenia z wody; tylko wtedy otrzymuj Ducha w.
(Demonstratione 6, 14).

Cyryl Jerozolimski: Wod wylewa si na zewn trz, oblewaj c cia o, Duch obmywa

ca kowicie wewn trznie. Dlaczego si temu dziwisz? We jako przyk ad ze wiata rzeczy tak
zrozumia y dla prostych. Je li ogie przenika przez twarde elazo, sprawiaj c, e ono
rozgrzewa si do czerwono ci; je li ogie b

c czym materialnym nie znajduje przeszkód,

eby przenikn

elazo (materi

elaza), dlaczego wi c si dziwisz, e Duch w. przenika

wn trze duszy? Dalej: Je li chleb eucharystyczny po wezwaniu Ducha w. nie jest zwyczajnym
chlebem, lecz Cia em Chrystusa, tak samo olej wi ty po wezwaniu przestaje by zwyk ym
olejem… Tym olejem namaszczamy cia o i inne zmys y i podczas gdy cia o zostaje
namaszczone widzialnie, dusza zostaje u wi cona przez Ducha o ywiaj cego i wi tego (kat
17 i 21). O chrzcie: w tym samym momencie umieracie i rodzicie si , a woda zbawienna staje
si dla was grobem i matk (Kat. 20).

Bazyli Wielki: O chrzcie: Rzeczywi cie rodzi si z wody i Ducha, poniewa poniewa

wodzie nast puje mier a Duch daje ycie… St d, je li w wodzie jest aska, nie pochodzi on
aod natury wody lecz z obecno ci Ducha (In Mt. Com. 84, 4).

Jan Chryzostom: W chrzcie przez rzecz materialn udzielony zostaje dar wody; lecz

skutek natury duchowej: zrodzenie i odnowienie.

Grzegorz z Nazjanzu: Na pocz tku chleb jest zwyczajnym chlebem, lecz gdy sakrament

czyni go wi tym, mówi si , e sta si Cia em Chrystusa. Tak samo olej, wino, które jest ma o
warte przed b ogos awie stwem, po po wi ceniu pochodz cym od Ducha w. sprawia
nadzwyczajne skutki: sama moc s owa czyni z kap ana godnym honoru. Bowiem ten, który
wczoraj i wczoraj przesz

ci by jednym z wielu, sta si nauczycielem, przewodnikiem,

doktorem pobo no ci, szafarzem tajemnic ukrytych (De misteriis 5, 59).

Ambro y: Poniewa cz owiek jest z

ony z 2 elementów, z duszy i cia a, widzialne jest

wi cone przez widzialne, a niewidzialne przez niewidzialne… Poniewa woda obmywa cia o

a Duch . Oczyszcza dusze z grzechów.. ( In Lc 2, 79).

Augustyn: O Eucharystii: to, co widzicie, to chleb i kielich, zreszt o tym mówi wam

wasze oczy. Lecz na podstawie wiary, chleb jest cia em, kielich Krwi Chrystusa. Jak to si
dzieje, e chleb jest cia em? A zawarto

kielicha krwi ? Dlatego, bracia, te rzeczy nazywaj

si sakramentami, poniewa nich, co innego si widzi, a co innego rozumie. To, co si widzi,

10

ma posta materialn , cielesn ; to co si rozumie (pojmuje) jest owocem duchowym (Contra
litteras Petiliani 2, 104).

w. Augustyn wyra nie odró nia sakrament (znak symboliczny, materialny) od skutku

sakramentu (virtus), czyli aski i przyczyny wywo uj cej ask . Sakrament nale y do rodzaju
znaków widzialnych; wyró nia 2 elementy konstytuuj ce znak sakramentalny: s owo i znak
(s owo okre la, determinuje znak) „usu s owo i czym b dzie woda, je li nie wod tylko?

owo jednoczy si z wod i tak powstaje sakrament, który w ko cu tak e jest s owem

(znakiem) widzialnym”.

Podsumowanie:
Ojcowie uznaj

wi te symbole, które nazywaj sakramentami. One wskazuj na ask ,

jakiej udzielaj . Widz w nich ród o wytwarzaj ce i skuteczne aski.

2. Charakter
Charakter (od czasownika charadzein) – rze bi , wyciska , wycina - czyli to, co zosta

wyrze bione, odlane w formie, wyci ni te, czyli znak, piecz

, odlana moneta, pos g rze ba

itp. W tym znaczeniu Hbr 1, 3 mówi o S owie Wcielonym (charakter tes hipostaseos autu) jako
figura substantiae eius – obraz Boga.

Poj cie charakteru obejmuje dwie idee: znak (figura, obraz) i trwanie (co

nieograniczonego w czasie, niezniszczalnego). To przypomina charakter psychologiczny
cz owieka, co stanowi specyfik , niepowtarzalno

i trwa

w cz owieku, który jest sta y w

swym post powaniu i w decyzjach. W yciu spo ecznym zasadnicz rol odgrywa lider,
przywódca, wódz, pozostawiaj cy trwa y znak w yciu wspólnoty.

w. Tomasz: „znak poprzez który rzecz zostaje przeznaczona do okre lonego celu, tak

jak pieni dze, które s

handlowi, lub

nierz, który poprzez znak przynale y do wodza.”

Kontrowersje III i IV w.
Chrztu si nie powtarza, poniewa pozosta trwa y znak udzielonego sakramentu nawet

przez heretyków i grzeszników (Chrystus sprawc sakramentu).

Pismo w.
Ef 1, 19: „ W Nim tak e i wy us yszawszy g oszenie prawdy, Dobr Nowin waszego

zbawienia, w Nim tak e uwierzywszy zostali cie opatrzeni piecz ci

obiecanym Duchem

w.”

Ef 4, 30: „Nie zasmucajcie Bo ego Ducha w., którym zostali cie opiecz towani na

dzie odkupienia.”

2 Kor 1, 22: „On (Bóg) te wycisn na nas piecz

i zostawi zadatek Ducha w sercach

waszych.”

Ap 4, 2-8 … a opiecz tujemy na czo ach s ugi Boga naszego…

Ojcowie:
„Pasterz” Hermasa – piecz ci jest woda chrztu wi tego
Hipolit

- chrzest – znak dany wiernym przez Chrystusa

Tertulian - znak obmycia (chrztu) znakiem wiary.

w. Efrem: „olej jest umi owany przez Ducha w… nim naznaczeni s kap ani i chorzy.

Duchów. olejem wyciska znak na swoich owieczkach. Tak jak pier cie wyciska znak z wosku,
tak piecz

tajemnicza Ducha w. wyciska za po rednictwem oleju w czasie chrztu…”

Cyryl Jerozolimski: Duch w. da nam niebieski znak i w pewnym sensie boski (Ef 1, 13), przed
którym dr

z e duchy…”

redniowiecze

Papie Innocenty III po raz pierwszy oficjalnie rozró nia ask (res) i charakter jako

skutki chrztu. W XIII w. charakter znajduje swoj definicj .

11

Dionizy: znak wi ty jedno ci wiary (chrzest) i wi ce kap

skich, udzielany przez

biskupa (szafarza) temu, kto przyj te sakramenty.

Aleksander z Hales: znak odró niaj cy wyci ni ty przez charakter (sakrament) w duszy

rozumnej, zawieraj cy podobie stwo duszy do Trójcy w.; charakter odró nia tych, którzy
zostali naznaczeni.

Nauczanie teologów, zw aszcza w. Tomasza, przechodzi do orzecze ko cielnych –

Dekret dla Ormian (DZ 1313) „trzy sakramenty: chrzest, bierzmowanie i kap

stwo wyciskaj

w duszy niezatarty charakter, tzn. pewien znak duchowy, który wyró nia od innych
sakramentów. Dlatego nie powtarza si tych sakramentów dla tej samej osoby.” Podobnie
Sobór Trydencki (przeciwko Lutrowi DZ 1609, 1767, 1774), Sobór Watyka ski II (LG 22 – o
biskupach).

Teologia charakteru
Sobór Florencki podkre li , e jest to znak odró niaj cy wierz cego, podobnie jak

obrzezanie w Starym Testamencie. Oceniaj c od strony wiary, charakter chrztu oznacza wiar
zrodzon , bierzmowania – wiar wzmocnion , kap

stwa – wiar pomno on .

Wed ug w. Tomasza fundamentem odró nienia jest przeznaczenie do kultu, który

anga uje ca y ko ció , ko ció tym sensie charakter ma wymiar eklezjalny. Chrzest
uczestnictwo w powszechnym kap

stwie Chrystusa i kulcie Ko cio a; bierzmowanie – obrona

kultu i wykonywanie urz du prorockiego Chrystusa; kap

stwo wykonywanie funkcji

kultycznych dzi ki konsekracji.

Znak upodabniaj cy (configuratio) do Trójcy w. i Chrystusa. Chrzest cz onek cia a

Chrystusa, konsekrowany (przeznaczony) do oddawania kultu z Chrystusem, podobie stwo do
Chrystusa G owy i Pasterza. Bierzmowanie

nierz Chrystusa, konsekrowany do obrony

wiary i kultu, podobie stwo do Chrystusa G owy i Chrystusa Proroka. Kap

stwo – Chrystus

szafarzem In persona, konsekracja dla wi tych czynno ci, podobie stwo do Chrystusa
najwy szego kap ana.

Znak

dysponuj cy ask

charakter wymaga aski i jest znakiem otwarcia

(przygotowania ) na ask i jest znakiem zobowi zuj cym do s

by w Królestwie Bo ym.

Natura charakteru
Sobór Florencki i Trydencki mówi o charakterze jako o czym realnym i rzeczywistym

(natury duchowej), zatem jest to byt fizyczny, realny, który dotyczy podmiotu przyjmuj cego
sakrament. Jest ró ny od aski, stanowi podstaw wa no ci innych sakramentów. Charakter
wed ug teologów to jako

duchowa, nadprzyrodzona duszy (jako akcydens fizyczny duszy) i

mo na sprowadzi go do drugiej kategorii jako ci – pot ga duszy. Charakter niezniszczalny
przez ca e ycie.

Znaczenie charakteru
1. Odniesienie obiektywne do Chrystusa i Ko cio a,
2. Wyra a niezmienno

i wierno

Boga,

3. Pozwala na obiektywne przyj cie sakramentu,
4. Pozwala na od ywanie sakramentów.

Rozdzia VII

Sakramenty – czynno ci Chrystusa

Sakramenty w swej rzeczywisto ci fizycznej i widzialnej wydaj si by czynno ciami

szafarza, poniewa pos uguj si znakami i wykonuj czynno ci rytualne, aplikuj c intencj .
Jednak e Pismo w. i Ojcowie Ko cio a nie przypisywali sakramentów cz owiekowi, lecz
Chrystusowi. St d Ojcowie wbrew przeciwnym argumentom twierdzili w czasie
kontrowersji, e sakrament udzielony przez heretyka jest wa ny. Sakramenty aczkolwiek s
czynno ciami fizycznymi szafarza, to w sensie moralnym zawsze s czynno ciami Chrystusa.

12

w. Ambro y: „Nie obmy Damazy, nie obmy Piotr, nie obmy Ambro y, ani Grzegorz,

poniewa sakramenty nie s nasz pos ug , lecz twoj . Rzeczywi cie, o Panie, obdarowa
rzecz

wi

to nie sprawa ludzi, lecz darem twoim i Ojca.” W innym miejscu: „Kiedy

przychodzi moment sakramentu, kap an nie pos uguje si swoimi s owami, lecz s owami
Chrystusa. Zatem s owo Chrystusa powoduje sakrament”(O Sakr. 4, 4).

w. Augustyn: „Tych, których chrzci Jan Chrzciciel, zostali ochrzczeni przez Jana

Chrzciciela; tych za , których chrzci Judasz, zostali ochrzczeni przez Chrystusa. Zatem
ochrzczeni przez pijaka, albo przez zabójc , przez cudzo

nika, gdy by to chrzest Chrystusa,

zostali ochrzczeni przez Chrystusa” (In Io tract. 6, 7). „Gdy chrzci Piotr, to faktycznie chrzci
Chrystus; gdy chrzci Pwe , to chrzci Chrystus; gdy Judasz, to on tak e chrzci! – Chrystus chrzci
w Duchu w. i nie przesta chrzci , jak mówi Petiliano, lecz czyni to teraz, nie pos uguje si
cia em, lecz czynem niewidzialnym swojej mocy. Tak wi c Chrystus u wi ca; Chrystus
obmywa i oczyszcza wod poprzez s owo, chocia wydaje si , e fizycznie czyni to szafarze.”

w. Jan Chryzostom: kap an jedynie wypo ycza j zyka, wyci ga r ce…

Pismo w. ma o wypowiada si na ten temat, chocia znajdujemy wyra ny rozka

Chrystusa J 20, 21-23; Mt 28, 18-19, oraz Ef 5, 26.

Nauczanie Ko cio a
W okresie redniowiecza my l Ojców i teologów znajduje swe odzwierciedlenie w nauce

urz dowej Ko cio a: „Kap an sprawuje sakrament (Eucharysti ) in persona Christi” (S.
Florencki DZ 1321). Sobór Trydencki: „Chrystus pozostawi kap anów swoich wikarych jako
reprezentantów i s dziów, przez których zostaj odpuszczone grzechy” (DZ 1679).O
Eucharystii: „ Ten sam jest Ofiarnik, który ofiaruje si przez pos ug kap anów, ten sam z
ofiar na krzy u, wyst puje tylko inny sposób ofiarowania si ” (DZ 1743). Mediator Dei
potwierdza, e sakramenty s czynno ciami Chrystusa. Sobór watyka ski II w SC, 7: „Chrystus
obecny w asn moc w sakramentach, tak e gdy si chrzci, to chrzci Chrystus.”

Prawda teologicznie pewna, chocia nigdy nie definiowana.

Wyja nienie teologiczne

w. Tomasz: bior c pod uwag , e Chrystus nie móg by by obecny fizycznie wsz dzie,

stad wybra szafarzy, poprzez których udziela sakramentów.
Szafarz – przyczyna fizyczna – dzia a in persona Christi, jako minister Chrystusa (reprezentant,
wys annik) i jako wikary Chrystusa (warto

moralna czynno ci jakby Chrystusa).

Chrystus przyczyna g ówna moralna za kap an przyczyna narz dziowa, która swe
wyniesienie zawdzi cza Chrystusowi. Skutek nie zale y od przyczyny narz dziowej, lecz od
przyczyny g ównej.

Sakramenty sprawowane przez heretyków, schizmatyków i grzeszników

Obiektywizm i po ytek wiernych
Kontrowersje III i IV w. dotycz ce ponownego chrztu i wi ce .

Wincenty z Lerynu (434): Agrypin s dzi , e koniecznie trzeba chrzci ponownie…

Stefan przeciwstawi si … Jaki by rezultat? Zwyczajny i normalny: zachowa o si antyczny
(consuetudo) zwyczaj, a odrzuci o nowy…

Pó niejsze nauczanie Ko cio a
Papie Syrycjusz (385) – potwierdza regu powo uj c si na wschód i zachód

Innocenty I (404), Leon Wielki, Pelagiusz I.
Grzegorz Wielki (601) – sakramenty wa ne, je li zosta zachowany ryt i intencja.
Miko aj (886) – chrzest wa nie udzielony przez yda (DZ 646).

13

Sobór Florencki

chrzest wa ny udzielony przez poganina i heretyka (pod warunkiem

zachowania formy i intencji – co robi Ko ció : DZ 1315). Podobnie Sobór Trydencki (W imi
Ojca… - co robi Ko ció DZ 1617).
Leon XIII (1896) orzeka o niewa no ci wi ce w ko ciele anglika skim (brak formy i intencji).
Z dokumentów magisterium wynika:
De FIDE chrzest wa nie udzielony przez heretyka.
De FIDE chrzest wa nie udzielony przez ydów i pogan.
Nauka Ko cio a

wi cenia wa nie udzielone przeze heretyków.

Nauka Ko cio a pewna ka dy sakrament wa ny (je li spe nione warunki) udzielony przez
heretyka lub pozbawionego wiary…

Racje teologiczne:

szafarz narz dziem (racja metafizyczna, przyczyna drugorz dna nie mo e wp ywa na

przyczyn g ówn lub j ogranicza ),

pozytywna wola Chrystusa nie

da wiary (tak przekazuje tradycja), zachowanie pokoju i

zaufania to dar Chrystusa,

sakramenty s udzielane w relacji do Ko cio a (co robi Ko ció ) – jest sakramentem Ko cio a i

wiara Ko cio a uzupe nia braki szafarza.

Powtórzenie sakramentów – sub conditione – usprawiedliwione (ekumenizm).

Sakramenty sprawowane przez grzeszników
Tradycja jest przekonana, e Chrystus nie uzale nia wa no ci i skuteczno ci

sakramentu od stany aski.

Grzegorz z Nazjanzu twierdzi , e pier cie zarówno z oty jak i elazny wyciskaj t

sam piecz

, czyli osi gaj ten sam skutek.

Jan Chryzostom

wiadom, e to szafarz wypo ycza Jezusowi j zyka i r k, by

przekonany, e Bóg przede wszystkim odnosi zwyci stwo, poza tym dlaczego konsekwencje
ma ponosi ten, kto przyst puje do sakramentu, skoro nie ma wp ywu na szafarza.

Urz d Nauczycielski
Leon Wielki i spór z donatystami…

Anastazy (496) – twierdzi , e promienie s

ca nie brudz si przechodz c przez szyb …

Pot pienie Husa (DZ 1154 pot piono opini , wed ug której biskup lub kap an w stanie
grzechu ci

kiego nie wi ci, nie konsekruje, nie chrzci…).

Zatem sakrament udzielony przez grzesznika jest wa ny, je li zachowa to, co trzeba do
wa no ci sakramentu – de FIDE definita.

Warunki godziwo ci szafarza:

WIARA PE NA (zgodno

z tym, co wyznaje na zewn trz – nie znajduje si w karach

ko cielnych.

STAN ASKI (sprzeczno

– jako kana aski) – pozwolenie Ko cio a.

Grzech pope nia wtedy gdy:

udziela sakramentu ( a nie sakramentaliów),
ryt solenny (chrzest prywatny) jak przewiduje Ko ció ,
szafarz przeznaczony wi ceniami do tego sakramentu (nie laik, który chrzci).

Rozdzia VIII

Liczba i cz

ci konstytutywne sakramentów

W ewangeliach wyra nie wyst puj 3 sakramenty: chrzest, wieczerza P nska i

pokuta. Studiuj c Nowy testament poznajemy bierzmowania (DzA 8, 17 i 19, 5), kap

stwo (2

14

Tym 1, 6, 1 Tym 4, 14 i 5, 20) Problem umycia nóg (J 13, 1-15) i prawdopodobnie sakramentu
ma

stwa (Ef 5, 32 i Mt 19, 3-9).

U Ojców Ko cio a trudno znale

list kompletn ze wzgl du na charakter nauczania…

Cyryl Jerozolimski Katecheza mistatogiczna, w. Ambro y De misteriis, mówi o
trzech: chrzest, bierzmowanie i eucharystia (umycie nóg).
Tertulian wymienia: chrzest, bierzmowanie, eucharystia, namaszczenie chorych i

pokut .

w. Augustyn: chrzest, eucharystia, bierzmowanie, ma

stwo, kap

stwo

(prawdopodobnie namaszczenie chorych, pokuta).

Teologia redniowiecza

potrzeba naukowa (historyzm),
pierwsze wypaczenia (Berengariusz – sakrament to tylko znak).

Od XI w. wymieniane s 7 sakramentów (Magister Hermanus Epitome theologiae

christianae, Sententiae divinitatis); Mistrz Silone, Piotr Lombard – Sententiae. w. Bernard
utrzymuje, e umycie nóg jest sakramentem.
Wschód uznaje 7 sakramentów. Sporadyczne próby, by do sakramentów zaliczy profesj
religijn (Teodor Studyta

wi ty ubiór jak chrzest) Hiob, mnich mówi, e sakramentów jest

8, jednak e namaszczenie olejem czy si z pokut , a osobny sakrament to wi ty ubiór
(tak e wi te i anielskie dziewictwo kobiet).

Urz d Nauczycielski
Liczba 7 znajduje si w Wyznaniu Wiary dla Waldensów (DZ 794), w Wyznaniu Wiary

Soboru Lio skiego (DZ 802), w wyznaniu Wiary Micha a Palegologa (DZ 860 – S. Lio ski).

Sobór Florencki (Dekret dla Ormian) – 7 sakramentów (DZ 1310). Sobór Trydencki (s.

VII) DZ 1601. S.T w

nie u wi ci termin sakrament, nada mu sens cis y (nie mniej ni

wi cej tylko 7) – fides definita DZ 1864.

Wyja nienie teologiczne
Ko ció orzek , e sakramentów jest 7 i taka by a pozytywna Wola Bo a. Teologowie

najcz

ciej powo ywali si na argument de convenientia – czyli wypada o… jest rzecz

najbardziej stosown , e cz owiek znajduje pomoc w procesie swego rozwoju sakramenty

doskona

ci ycia jednostki i zapewniaj rozwój spo eczny. „Sakramenty Ko cio a s

przeznaczone dla dwóch celów: doskonali cz owieka w rzeczywisto ci kultu Bo ego i s
jako rodek przeciwko skutkom grzechu. W obydwu wypadkach wypada o, aby ich liczba by a
7. Wed ug w. Tomasza cz owiek rozwija si po linii cia a: rodzi si (chrzest), ro nie
(bierzmowanie), od ywia si (Eucharystia). Ze wzgl du na grzech potrzebuje pokuty i
namaszczenia chorych. Po linii ycia spo ecznego kap

stwo i ma

stwo.

Wszystkie sakramenty s

jak or

w walce z grzechem:

Chrzest – rodek na brak ycia duchowego,
Bierzmowanie

rodek na s abo

ycia duchowego,

Eucharystia

rodek zabezpieczaj cy przed grzechem,

Pokuta

rodek na grzech pope niony po chrzcie w.,

Namaszczenie

rodek przeciwko pozosta

ciom grzechu,

Ma

stwo

rodek przeciwko po

dliwo ci, pokonanie mierci biologicznej,

Kap

stwo

rodek przeciwko braku jedno ci.

w. Tomasz podziela opini

Aleksandra z Hales, który s dzi , e poszczególne

sakramenty odpowiadaj cnotom teologicznym i kardynalnym:
Chrzest wiara, przeciwko grzechowi pierworodnemu,
Namaszczenie chorych nadzieja, p. grzechom lekkim,
Eucharystia mi

, p. pozosta

ciom grzechu,

Kap

stwo roztropno

, przeciwko niewiedzy,

Pokuta sprawiedliwo

, skierowany p. grzechom ci

kim,

15

Ma

stwo umiarkowanie, skierowany p. po

dliwo ci,

Bierzmowanie m stwo, skierowany p. s abo ci.

Wschód:
7 gwiazd (Ap 1, 16)
7 kandelabrów (Ap 1, 13)
7 kolumn wi tyni m dro ci (Ap 9, 1-9)
7 darów Ducha w.
7 charyzmatów eschatologicznych: kap

stwo wiedza, pokuta pokój, ma

stwo

pe nia, Eucharystia nie miertelno

, chrzest sprawno

, namaszczenie delikatno

,

bierzmowanie prawda uwielbienia, chwa y.

Sakramenty s ró ne (nie s jednakowe) w swej godno ci
Sobór Trydencki: „Sakramenty nie s równe co do godno ci; w ród nich znajduj si

takie, które maj wi ksz godno

z jakiego powodu, racji” (DZ 1603).

Protestanci: sakramenty podlegaj subiektywnej ocenie
ST obiektywizm

w. Tomasz: „Mówi c najpro ciej, Eucharystia jest najwa niejszym sakramentem,

najpierw dlatego poniewa w niej znajduje si prawdziwe Cia o i Krew Chrystusa, podczas gdy
w innych jest zawarta zdolno

narz dziowa, w której uczestniczy Chrystus… (obecno

realna

i substancjalna)… Po drugie pierwsze stwo Eucharystii wynika z porz dku, jaki panuje w ród
sakramentów. Wydaje si , e wszystkie s podporz dkowane jej jako ich celowi: to oczywiste,

e kap

stwo s

y Eucharystii, chrzest – przyjmowaniu Eucharystii; w tym przyjmowaniu

cz owiek jest wspomagany przez bierzmowanie… Równie przez pokut i namaszczenie
chorych cz owiek przygotowuje si do godnego przyj cia Cia a Chrystusa. Ma

stwo,

przynajmniej w swej tre ci, dotyczy tego sakramentu poniewa oznacza jedno

Chrystusa z

Ko cio em, jedno

, która jest przedstawiona w sakramencie Eucharystii.

Innym powodem godno ci Eucharystii, na który wskazuje w. Tomasz, jest fakt, i

wszystkie sakramenty ko cz si komuni

wi

.

Je li Eucharystia posiada najwi ksz godno

, to chrzest nale y do najwa niejszych

sakramentów ze wzgl du na konieczno

, ze wzgl du na doskona

, jak zak ada i

przekazuje, pierwszym sakramentem jest kap

stwo (pokuta i namaszczenie chorych zajmuj

miejsce po ledniejsze – rodki na braki cz owieka – s sobie podporz dkowane).

Materia i forma
Teologowie redniowiecza pos

yli si kategoriami arystotelesowskimi stosuj c je do

terminologii teologicznej, które to poj cia przesz y do nauczania urz dowego Ko cio a, chodzi
konkretnie o pojecie materii i formy, u atwiaj ce wyja nienie natury i elementów
konstytutywnych sakramentu.
Materia – to cz

konstytutywna okre lana, determinowana przez form .

Forma – to cz

konstytutywna okre laj ca, determinuj ca.

W sakramencie chrztu cz

okre lana to czynno

obmycia wod ( obmycie mog oby

mie wiele znacze : czy ci , pra , obmywa , bawi si wod , artowa … Jednak e s owa JA
CIEBIE CHRZCZ okre laj sens religijny obmycia, obmycie zewn trzne oznacza obmycie
(oczyszczenie z grzechów) wewn trzne, stanowi konsekracj Trójcy w. Obmycie jest znakiem
jako cz

okre lana przez s owo, które zawiera i wyra a tre

i skutek czynno ci. Podobnie w

innych sakramentach. Tylko sakrament pokuty i ma

stwa stwarza y trudno ci, rozwi zane

po d ugich dyskusjach.

W ko cowej fazie redniowiecza wprowadzono rozró nienie mi dzy materi bli sz i

dalsz (woda i obmycie, olej i namaszczenie), od czynno ci sakrament przyjmuje tre

. Ryt

liturgiczny nie mo e by dowolny, pozostaje w czno ci ze znakami, jakich u ywa.

Materia i forma wspólnie jako byty fizyczne konstytuuj ca

sakramentu, stanowi

ono

, z

ono

rzeczy samej jest to z

ono

natury moralnej, poniewa jedno

materii

i formy zale y od intencji szafarza i znaczenia religijnego, jakie szafarz pragnie przekaza .

16

Sakrament nale y do znaku religijnego ( wi ty) i wyra a go ryt zewn trzny o tre ci i

skutku natury religijnej ( na podobie stwo duszy i cia a w cz owieku).

wiecki

ZNAK

religijny

Ryt zmys owy

tre

(znaczenie)

Materia

forma

Materia dalsza bli sza

Pismo w. wskazuje na istnienie dwóch cz

ci sakramentu.

Ireneusz: kielich i chleb otrzymuj s owo Bo e i staj si Eucharysti .

Tertulian: „woda osi ga sakrament u wi cenia wraz z wezwaniem Boga.” „Wk ada si

ce dla b ogos awie stwa, wzywaj c i zapraszaj c Ducha w… Prawo obmycia przepisane i

nakazane: id cie i nauczajcie…” (De bap. 4).

w. Cyryl Jerozolimski: olej po wezwaniu Ducha w. staje si darem Chrystusa.
w. Ambro y: „ Katechumen nie ochrzczony w imi Ojca… nie mo e otrzyma

przebaczenia grzechów.” „Ten chleb jest tylko chlebem zanim zostan wypowiedziane s owa
sakramentu; w momencie gdy do czy si konsekracj , chleb staje si Cia em Chrystusa.”

w. Augustyn: „Czym jest chrzest Chrystusa? Obmyciem wod w S owie (Ef 5, 26).

Odejmij wod , nie b dzie chrztu; odejmij s owo, nie b dzie chrztu” (In Io tract.). „Dlaczego si
nie mówi: ju jeste cie czy ci dzi ki obmyciu, lecz si twierdzi: s owem, które ja
wypowiedzia em (J 15, 4), czy nie dlatego, e tym co obmywa w wodzie jest s owo? Odejmij
tylko s owo, a woda czym e zostanie, jak tylko wod ? Do elementu (wody) dochodzi s owo i tak
powstaje sakrament” („Detrahe verbum, et quid est aqua nisi aqua? Accedit verbum ad
elementum et fit sacraementum” (In Io tract. 80, 3).

w. Augustyn mia wielki wp yw na redniowiecze. Jego obserwacje dotycz ce chrztu

rozci gni to na inne sakramenty.

Hugo od w. Wiktora twierdzi, e ryty sk adaj si z rzeczy, s ów i czynno ci. W summa

sententiarum twierdzi, e sakrament (ryt wi ty) sk ada si z trzech elementów nazwanych
rzeczami, jak woda, olej itp., faktów (czynno ci), jak zanurzenie i s ów, które zawezwaniem
Trójcy w.

Piotr Lombard powie, e sakrament sk ada si z 2 elementów: s owa i rzeczy. S owo

jest wezwaniem Trójcy w., rzecz to woda, olej itp. Te spostrze enie odniesie do Eucharystii i
bierzmowania. W XII i XIII w. res et verba w powszechnym u yciu. Wydaje si , e poj cia
materii i formy po raz pierwszy u

Hugo od w. Cia a.

Tomasz t innowacj udoskonali : „ze s ów i rzeczy powstaje jedno

w sakramentach,

tak jak z formy i materii, s owem doskonali si znaczenie rzeczy… Pod poj ciem rzeczy
rozumie si czynno ci zewn trzne, podpadaj ce pod zmys y, jak polanie wod , namaszczenie
itp… w sakramentach s owa stanowi form , a rzeczy widzialne materi . W sposób naturalny
cz

ci istotne stanowi forma i materia….”

Magisterium Ko cio a
Po raz pierwszy terminologia zostaje u yta w pytaniach zwróconych do zwolenników

Wiclefa i Husa (DZ 1262).

W Dekrecie dla Ormian (1439) materia, forma i intencja (DZ 1312, BF 432).
Sobór Trydencki – materia i forma jako cz

ci istotne (DZ 1671); o pokucie mówi si

jako quasi materia (DZ 1673 i 1704); o namaszczeniu materia remmota (olej) (DZ 1695).

Leon XIII problem wa no ci wi ce anglika skich rozwi zuje o poj cie materii i formy

(DZ 33 15).

Pius XII konstytucja: Sakramentum Ordinis okre la materi i form

wiece .

17

Pawe VI okre la diakonatu, prezbiteratu i biskupa (materia i forma w: AAS 60, 1968) –

nauka katolicka.

Wyja nienie teologiczne
Znak sakramentalny, który jest znakiem religijnym, stanowi s owa i czynno ci (Ojcowie

Ko cio a, Pismo w.).

Dla niektórych sakramentów trudno okre li materi i form (np. pokuta).

w. Tomasz materia albo quasi-materia (wyznanie, al, zado

uczynienie)

- forma rozgrzeszenie (Sobór Trydencki)
- czynno ci penitenta s dyspozycj a nie materi ; istot stanowi rozgrzeszenie

(rozgrzeszenie skuteczne bez wyznania grzechów... wojna, wypadek samochodowy,
choroba…).

Skoty ci

czynno ci penitenta (wyznanie, al, zado

uczynienie) stanowi warunek

konieczny dla sakramentu, ale nie stanowi jego istoty.
Materia pouczenie kap ana; forma – rozgrzeszenie.
Sakrament ma

stwa

Materia – ofiarowanie prawa do cia a (przekazanie); forma przyj cie wzajemne tej ofiary
(skorzystanie z przekazania prawa).
Materia plus forma = sakrament plus intencja (akt ludzki) = sakrament, jednak e intencja
stanowi warunek a nie cze

sk adow .

Wyja nienie dotycz ce materii i formy:
Forma s owna, bez powtórze przerw, moralnie z czona z czynno ci sakramentaln

(czas Ojcze nasz…), zaaplikowana przez 1 i tego samego szafarza…

Materia i forma pewne (sacramenta sunt proprter homines)

zmiana substancjalna materii powoduje niewa no

(tak e formy),

zmiana akcydentalna

Rozdzia IX

Szafarz – kap an – Liturg

ównym szafarzem sakramentów jest Chrystus, narz dziem jest cz owiek, który musi

dzia

na sposób ludzki, czyli wiadomie i dobrowolnie. Tylko yj cy Moz sprawowa

sakramenty, niektóre wymagaj w adzy wi ce (bierzmowanie, Eucharystia, pokuta,
kap

stwo, namaszczenie); chrzest powinien by sprawowany przez – w nast puj cej

kolejno ci – m

czyzn , kobiet , chrze cijanina, niewierz cego…

Szafarz mo e by konsekrowany lub nie konsekrowany; zwyczajny lub nadzwyczajny
(bierzmowanie – kap an nadzwyczajny, diakon – komunia, lektor, cz owiek wiecki); szafarz
publiczny ( z urz du, z w adzy) i prywatny (laik – chrzest; kap an bez rytu uroczystego).

Intencja szafarza
Czyn ludzki domaga si wolno ci i wiadomo ci, czyli dzia ania ukierunkowanego

intencj . Pismo w. nie daje wskazówek dotycz cych intencji, dopiero w redniowieczu i w
wiekach pó niejszych problem zosta zauwa ony i szeroko dyskutowany.

Intencja (intendo – zamierzam) – to ruch woli ku przedmiotowi lub okre lonemu celowi;

zatem jest to akt ludzki, poprzez który osoba pragnie dokona (lub nie) czego , osi gn

(lub

nie) okre lony cel. Intencja jest aktem wewn trznym, pochodz cym z wolnej woli, który zostaje
uzewn trzniony przez osob w okre lony sposób, zak adaj c, ze jest szczera.

Intencja, jakiej wymaga si przy sprawowaniu sakramentów, dotyczy przynajmniej tego,

co czyni Ko ció – quo facit Ecclesia (pragnienie czynienia tego, co czyni Ko ció ). Chodzi o to,
aby by a to intencja ogólna, bez potrzeby u wiadomienia sobie wyra nie tego, co pragnie
uczyni Ko ció w zwi zku z wykonaniem rytu. W zwi zku z tym tak ogóln intencj mog
wzbudzi tak e ci, którzy znajduj si poza Ko cio em i nie posiadaj wiary: wystarczy, e chc

18

przez wykonanie rytu pos

innym zgodnie z oczekiwaniami Ko cio a (skutek) lub pragn

czyni to, co ustanowi Ko ció . Dla urzeczywistnienia sakramentu wymaga si intencji
niewyra nej (implicite) – tego, co czyni Ko ció .

Ewolucja historyczna
Dopiero w redniowieczu pojawi si problem intencji, pierwszy zwróci uwag na

donios

zagadnienia Hugo od w. Wiktora, nast pnie Piotr Lombard. Wilhelm z Auxerre

(1231r.) wprowadzi sformu owanie techniczne quo facit Ecclesia. T formu przej li wszyscy
teologowie: Aleksander z Hales, Albert Wielki, w. Bonaventura, w. Tomasz, Duns Szkot
i inni.

Magisterium
Innocenty III w wyznaniu wiary dla Waldensów (1208) domaga si intencji dla wa no ci

konsekracji (DZ 794). Sobór w Konstancji w pytaniach do Wiclefa i Husa wyra nie domaga si
odpowiedzi pozytywnej quo facit Ecclesia (DZ 1262).
Dekret dla Ormian (DZ 1312) – wyra nie okre la, ze intencja, materia i forma s konieczne dla
urzeczywistnienia sakramentu.

Sobór Trydencki – w odpowiedzi na twierdzenia M. Lutra jakoby sakramenty s

y

jedynie pobudzeniu wiary, a intencja zbyteczna (dla artu, bez intencji rozgrzeszenie wa ne,
je li wzbudzi

wiar ) wymaga si od szafarza podczas sprawowania sakramentu

przynajmniej (saltem = minimum) intencj – quo facit Ecclesia (DZ 1611).

Teologowie wyci gali wniosek, e sprawuj c ryt sakramentalny bardzo dok adnie,

wykonuje si intencj Ko cio a (quo facit E.). Papie Aleksander VIII pot pia tego rodzaju
opinie (DZ 2328). Leon XIII z powodu braku odpowiedniej intencji (jej „brak” by widoczny w

ytym rycie) uzna

wi cenia anglika skie za niewa ne.

Racje teologiczne

zgoda teologów (nauczanie Ko cio a). Dyskusja, czy brak intencji u szafarza mo e uzupe ni

wiara przyjmuj cego? w. Tomasz odpowiada, e to dzieje si dzi ki Ko cio owi, który
dope nia braki i niedostatki.

intencja jest konieczna do nadani tre ci rytowi, ona skierowuje uwag na skutek czynno ci

sakramentalnej,

szafarz jest narz dziem drugorz dnym, podporz dkowanym, tak e Ko cio owi, chocia jest

to narz dzie my

ce,

Chrystus da w adz udzielania lub nie udzielania sakramentu. Szafarz powinien

ukierunkowa przeznaczenie znaku sakramentalnego w stron okre lonego skutku.
Aczkolwiek niektóre wypowiedzi sugeruj pewien rodzaj mechanistycznego dzia ania
sakramentów, jednak nigdy si nie wyklucza o, e cz owiek je sprawuje.

materia i forma s konieczne dla zaistnienia sakramentu, za intencja stanowi jakby form

znaku (mo na go rozumie jako warunek sine qua non).

Intencja „wewn trzna” szafarza
W XVII w. poj cie intencji zosta o bardziej sprecyzowane niektórzy s dzili bowiem, e

wystarczy dok adnie wykona ryt sakramentalny (zewn trznie), inni uwa ali, ze chodzi o
intencj wewn trzna – pragnienie wykonania wi tej czynno ci tak jak to czyni Ko ció
(formalnie, a nie tylko materialnie).

Wydaje si , ze tej pierwszej opinii sprzyja

w. Tomasz (oczekiwa , e wystarczy, aby

szafarz nie manifestowa wyra nie czego przeciwnego).

W czasie Soboru Trydenckiego Ambro y Katarinus, Salmeron (s. VII) byli tego

samego zdania. Teologowie z Louvain podobnie (powszechnie si przyjmuje, ze kto
zewn trznie…, zatem jego intencja ma swoj podpor wewn trzn ). Jednak e Aleksander VIII
pot pi taki ekstremizm (Dz 2328) ekstrynsekizm skrajny. Dzisiaj przyjmuje si , e potrzebna
jest intencja wewn trzna.

19

Racja:
Jednak e, gdy pojawia si brak intencji wewn trznej, pojawia si problem: ryt

sakramentalny zostaje zdeterminowany, okre lony przez intencj wewn trzn (jako czynno

wi ta).

Chodzi przede wszystkim o czynno

ludzk , wyznaczon przez Chrystusa, którego

szafarz reprezentuje.

Wskazania praktyczne odnosz ce si do intencji:
Intencja mo e by

aktualna lub wirtualna; aktualna

momencie czynno ci

sakramentalnej; wirtualna

w momencie czynno ci sakramentalnej nieu wiadomiona, ale

obecna jako skutek moc poprzedniej intencji In taka intencja wystarczy.

Nie wystarczy intencja habitualna

nieu wiadomiona w momencie czynno ci, ale

tak e nie wp ywa na czynno

; kiedy powzi ta, ale nie ponowiona. Do aplikacji np. intencji

Mszalnej taka intencja wystarczy aby (kiedy podpisuj …).

Intencja interpretatywna (obja niaj ca)

by bym konsekrowa gdybym wiedzia , e

hostia jest blisko – taka intencja nie wystarczy…

Intencja co do przedmiotu:

okre lona, gdy przedmiot okre lony, nie dwuznaczny (konsekruj hosti na korporale;

rozgrzeszam penitenta przy konfesjonale),

nieokre lona gdy przedmiot nieokre lony (konsekruj 5 hostii z wielu) nie mo e

wystarczy …

wyra na kiedy wyra nie znam intencj , np. za zmar ego,
niewyra na nie wiem, jaka intencja, ale mówi „kolejna”, podpisana przeze mnie.

Intencje co do sposobu:

niektóre sakramenty administruje si w sposób absolutny, niekiedy warunkowo. Warunek

mo e by de praesenti, czyli aktualnie wyst puj cy (je li, yjesz ja ci rozgrzeszam) albo de
praeterito (je li nie jeste ochrzczony, ja ciebie chrzcz …) – obydwie dozwolone, poniewa
je li warunek si spe nia, sakrament jest sprawowany w sposób absolutny). De futuro

je li

pójdziesz na Msz

w., … nie mo na stosowa …

Rozdzia X

aska sakramentalna

Ró nica mi dzy sakramentami ST a sakramentami NT polega na tym, e te ostatnie

zawieraj i udziela aski, podczas gdy pierwsze j zapowiadaj czy stanowi jedynie jej okazj .

aska nazywana by a res sacramenti.

Ka dy sakrament zawiera ask specyficzn dla danego sakramentu, trzeba pozna

ask poszczególnych sakramentów.

Skutki kultyczne
Na pierwszym miejscu trzeba mówi o skutkach kultycznych, gdy zamierza si mówi o

skutkach poszczególnych sakramentów. Skutki te maj swój fundament we w czeniu w Cia o
Mistyczne Chrystusa, w czno

z Najwy szym Kap anem i Po rednikiem i zapewniaj

uczestnictwo w kulcie liturgicznym.

te walory ofiaruj przede wszystkim sakramenty, które wyciskaj charakter sakramentalny,

który jest uczestnictwem w kap

stwie Chrystusa. Ka dy wierny jest przeznaczony do

komunikowania tego, co przynale y do kultu Bo ego.

wszystkie inne sakramenty s czynno ciami – aktami kultu (wst puj ce – kult, zst puj ce –

wi cenie).

20

Co si tyczy aski sakramentalnej, to trzeba wyodr bni jej specyfik , w pierwszym

rz dzie odró niaj c j od aski u wi caj cej (nabywan przez cnoty i zas ugi nadprzyrodzone).

Teologowie ró ni si w swoich opiniach. Wielu twierdzi, e aska sakramentalna

obejmuje ask u wi caj

, i e ta ostatnia jest taka sama, tego samego rodzaju –

usprawiedliwia i u wi ca, czyni c nas uczestnikami natury Bo ej.

Ró ne opinie
Niektórzy twierdz , e aska sakramentalna dodaje do aski u wi caj cej zdolno

nadprzyrodzon (habitus), Dzi ki za wszystko i której aska u wi caj ca powoduje skutki
odpowiadaj ce poszczególnym sakramentom (Capreolus).

w. Bonawentura

aska sakramentalna to aska u wi caj ca s dodatkiem ró nych

skutków uzdrawiaj cych nasze s abo ci i pozosta

ci grzechu te skutki odpowiadaj naturze

poszczególnych sakramentów.

L. Billot widzi w lasce sakramentalnej nowy stan aski, rodzaj dyspozycji (habitu), która

pomniejsza po

dliwo

w jej ró nych przejawach.

Kard. Gaetano w komentarzu do w. Tomasza (nie mówi o habitus): aska

sakramentalna odró nia si od aski cnót, aktów czy darów, tak jak pomoc Bo a od darmowego
daru zwyczajnego. aska sakramentalna obejmuje Bo e pomoce, które zawiera ka dy
sakrament (podobnie Duns Szkot).

Domenico Banez: aska sakramentalna zawiera „co ” wi cej; chodzi o skutek; trzeba

widzie pomoc specjaln zgodn z natur poszczególnego sakramentu.

Wielu autorów nie widzi potrzeby wprowadzania dla aski sakramentalnej nowego stanu,

ró ni cego si od powszechnej aski u wi caj cej: aska sakramentalna ró ni si od aski

wi caj cej, tym e daje PRAWO do pomocy. Ta linia my lenia

aska sakramentalna jako

PRAWO do ask aktualnych swej klasycznej postaci jest powszechnie przyjmowana.
Potwierdzenie tego stanowiska znajdujemy w magisterium Ko cio a (Pius XI Casti connubii).

aska sakramentalna ma cis y zwi zek ze znakiem sakramentalnym i jego przeznaczeniem.

PRAWO I POMOC (kairos) aktualna to ma swój fundament fizyczny i prawny w wydarzeniu
sakramentalnym – i ró norodno ci tej pomocy, jak poucza Dekret dla Ormian DZ 1311(
rigeneratica, roborativa, nutritiva, unitiva, risuscitante , sanativa, potestativa i riproduttiva.).
Por. S. Trydencki DZ 1600, 1604 – 1607.

Opinia autora podr cznika

aska sakramentalna daje prawo do ró nych ask aktualnych, jakich udziela przyj ty

sakrament. S ró ne sposoby pojmowania rzeczywisto ci aski sakramentalnej.

Racje:
Pius XI w Casti connubii ( aska sakramentalna powi kszona, inne dary; prawo do

pomocy ze strony aski.

aska sakramentalna dodaje co nowego do aski u wi cenia, poniewa jest to aska

zwi zana z sakramentem i jego przeznaczeniem. aska sakramentalna to pomoce aktualne
zgodnie z potrzebami i funkcjami poszczególnych sakramentów. aska sakramentalna to aska
powszechna z prawem do ask i pomocy aktualnych. To prawo jest rzeczywisto ci moraln i
prawn , która ma podstaw w fakcie fizycznym sakramentu.

Dekret dla Ormian
Chrzest i pokuta aska odrodzenia ( aska pierwsza)
Sakramenty wa ne ale nie owocne (bez przekazywania aski)
Sakramenty wa ne i niewa ne, owocne i nie owocne, godziwe i niegodziwe, prawne i

nieprawne (illecitus)

Przekazywanie aski

redniowiecze sacramenta conferunt gratam

sacramenta conficiunt gratiam (powoduj , zawieraj , przekazuj ).

Ex opere operato … omnibus non ponentibus obicem.

21

Contenere – zawiera – wyra enie, które w rzeczy samej nie wskazuje na przyczyn

(wywo anie, wytwarzanie) aski, lecz wskazuje na obecno

aski (jak naczynie wod ).

Conferre gratiam – przekazywa

ask – sugeruje wytwarzanie aski, która zostaje przekazana;

zawiera przyczyn

aski w szerokim sensie.

Ex opere operato – na mocy samego sakramentu, niezale nie od godno ci i zas ugi

szafarza, ani od przyjmuj cego (w przeciwie stwie do opus operand).

Opus operatum – obiektywizm, co oczywi cie nie oznacza, ze si wyklucza dyspozycj

subiektywn podmiotu (wiara, intencja, al itp.), aby urzeczywistni si sakrament w tym, który
go przyjmuje. Taka dyspozycja to warunek aski, lecz nie przyczyna skuteczna aski. Przyczyna
bowiem wp ywa rzeczywi cie na skutek, podczas gdy warunek stwarza „okoliczno ci” (je si
zak ada).Opus operatum nie wyklucza dyspozycji szafarza, aby sakrament zosta
urzeczywistniony wa nie i godziwie

wi to

bowiem szafarza wp ywa jako si a b agalna

e niektóre aski otrzymuj ci, którzy je przyjmuj .

Skuteczno

ex opere operato rozumie nale y w ten sposób: je li akcja sakramentalna

zosta a wykonana, (warunki spe nione), wówczas sakramenty przynosz przewidywany skutek.

Przeszkoda (obex, obire, sprzeciwia si ) – kto stawia przeszkod , ten nie otrzymuje

aski. Tak przeszkod u doros ych mo e by brak alu, gdy chodzi o sakramenty umar ych

(chrzest, pokuta, namaszczenie chorych) lub brak stanu aski, gdy chodzi o sakramenty

ywych.

Ewolucja poj

w teologii redniowiecznej

Nowy Testament – nie zna terminologii, cho idea jest mu bliska. Ojcowie nie maj

opotów…

Hugo od w. Wiktora: „ka dy sakrament zawiera u wi cenie, zawiera bowiem ask i

przekazuje j tym, którzy maj by u wi ceni.”

Summa Sententiarum: „sakrament jest form widzialn

aski niewidzialnej, przez który

ona jest przekazywana. W rzeczy samej nie tylko jest znakiem rzeczy wi tej, lecz jest
przyczyn skuteczn u wi cenia.”

Piotr Lombard: sakrament „jest znakiem aski Boga i form

aski niewidzialnej, st d jest

obrazem aski i jej przyczyn .”

Piotr z Poitiers (+1215) pierwszy mówi o opus operatum.

Innocenty III rozró nia opus operand (czynno

kap ana), opus operatum (skuteczno

sakramentalna).

Albert Wielki: „Dobre ycie przynosi zbawienie ex opere operante, za sakrament ex

opere operato.”

Biel uwa

, ze sakramenty ST dzia

y ex opere operante, za NT ex opere operato.

Magisterium Ko cio a
Dekret dla Waldensów (BF 201), Innocenty III (BF 239), Dekret dla Ormian (DZ 1311).
Luter odrzuca opere operato, st d Sobór Trydencki pot pia Marcina Lutra jakoby

sakramenty nie zawiera y aski (DZ 1605), a wzmacnia y jedynie wiar (BF 216/435) – jest to
dogmat de FIDE divina et catholica (DZ 1606, 1608).

Pius II – sacramentum ordinis…
Modernizm (Pascendi, Lamentabili 1907).

Wyja nienie teologiczne

wola Bo a realizowana, sakramenty to czynno ci Chrystusa,
analogia wiary: chrzest dzieci, które nie s zdolne do aktu personalnego i decyzji (Kartagina

418 – DZ 223-1514).

Magisterium Ko cio a
Dekret dla Waldensów (BF 428), Innocenty III (BF 419);

22

Dekret dla Ormian (DZ 1311);

Kontekst wyst pienia Marcina Lutra – tylko wiara, jego sprzeciw przeciwko teologii

redniowiecza.

Sobór Trydencki – pot pia Lutra jakoby sakramenty nie zawiera y aski (DZ 1605) i

zaprzeczenie jakoby sakramenty mia y tylko wzmacnia wiar (BF 216/435).

Orzeczenie dogmatyczne: sakramenty zawieraj i przekazuj

ask (DZ 1606; Dz

1608) – de fide divina et catholica.

Leon XIII – o wi ceniach w ko ciele anglika skim.
Modernizm (Pius X – Lamentabilis, Pascendi – 1907)
Pius XII – o wi ceniach

Wyja nienie teologiczne

- sakramenty s czynno ciami Chrystusa, Wola Bo a jest niezmienna...
- analogia wiary: praktyka chrztu dzieci, które nie s zdolne do jego przyj cia na drodze

decyzji personalnej (czyli aska jest przekazana niezale nie od decyzji personalnej).

Od ywanie sakramentów:
Problem: czy sakrament wa nie udzielony, ale bez aski mo e spowodowa

ask pó niej, gdy

przeszkoda zostanie usuni ta? Odpowied pozytywna dla sakramentów zawieraj cych
charakter. Istniej powody, by mówi o od ywaniu sakramentów przy namaszczeniu chorych i
ma

stwie ( 1 raz w chorobie, 1 raz w yciu). Pokuta i Eucharystia nie od ywaj , poniewa

mo na je powtórzy w momencie usuni cia przeszkody. Przeszkoda to stan grzechu ci

kiego,

któr usuwa si poprzez al i spowied .
Ilo

aski – zgodnie z natur sakramentu, im wi ksza godno

sakramentu, tym wi ksza aska.

Poza tym na ilo

aski ma wp yw dyspozycja przyjmuj cego – por. Sobór TRYDENCKI :

„secundum mensuram „quam S. Sanctus paritur singulis prout vult” (1 Kor 12, 11) et secundum
propriam cuiusque dispositionem et cooperationem” (Dekret o Usprawiedliwieniu s. VI, rozdz.
7).

Przyczynowo

sakramentów

Sobór Trydencki, id za poprzednimi orzeczeniami, twierdzi , e sakramenty zawieraj i

przekazuj (udzielaj ) ask (DZ 1606) i to dzieje si moc samego sakramentu (ex opere
operato) – DZ 1608.

Dekret dla Ormian: Sakramenty Starego Testamentu nie s przyczyn

aski, zak adaj c

niejako e Nowego Testamentu s przyczyn

aski. Sobór Trydencki o chrzcie mówi wprost:

przyczyna narz dziowa aski usprawiedliwienia (DZ 1529).
Odró niamy przyczyn od warunku (sine qua non) i okazji.

Przyczyna jest tym, co wp ywa na istnienie jakiej rzeczy. Ró ne mamy przyczyny

(materialna i formalna, celowa i wzorcza, narz dziowa i sprawcza, sprawcza i skuteczna).
Przyczyna sprawcza i skuteczna to takie dzia ania, któremu powstaje skutek ró ny od
przyczyny dzia aj cej, zatem powstaje nowy byt.

Przyczyna sprawcza mo e by FIZYCZNA, gdy powoduje powstanie nowego bytu za

pomoc czynno ci fizycznej. Przyczyna sprawcza mo e by tak e INTENCJONALNA, tzn.
poznana na drodze rozumu:

a) moralna – racje i skuteczno

dzia ania tkwi w intencji;

b) prawna – w okre lonym znaku zosta o zawarte prawo do konkretnej aski.

Przyczyna sprawcza, gdy czy si z inn , mo e sta si przyczyn g ówn lub narz dziow .
Warunek i okazja – to rodowisko, za

enia, okoliczno ci...

Opinie teologiczne
Teologowie maj do dyspozycji wypowiedzi urz dowe Ko cio a... i Objawienie. Sobory mówi o
sakramentach jako naczyniach zawieraj cych ask ...
Pismo w.: kiedy mówi o sposobie przekazywania aski, pos uguje si wyra eniami, które
wskazuj na sakrament jako rodek, narz dzia i zasada aski (dia ek plus ablativus
narz dziowy): „Odrodzi nas poprzez (dia) obmycie odradzaj ce” (Tyt 3, 50, „niech od yje

23

aska, która jest w tobie poprzez (z powodu „dia”) w

enia rak” (2 Tym 1, 60, „je li kto odrodzi

si za po rednictwem – moc wody i Ducha w. ( J 3, 5; Ef 5, 25) – „obmywaj c Ko ció
poprzez obmycie wod za po rednictwem s owa.”
Podobnie Ojcowie.

RÓ NE SPOSOBY WYJA NIANIA PRZYCZYNOWO CI

A. PRZYCZYNOWO

FIZYCZNA

w. Tomasz – przyczynowo

fizyczna dysponuj ca (powoduje usposobienie),

przyczynowo

fizyczna doskonal ca – sakrament dotyka niejako skutku, czyli aski jako

przyczyna narz dziowa.

Racje:

- odpowiada realizmowi Pisma w. i Ojców.
- Odpowiada atrybutom Bo ym, Jego pot dze i wszechmocy dzia aj cej przez s abe

narz dzia...

- manifestuje wy szo

sakramentów Nowego Testamentu nad Starego Testamentu,

- analogia z cz owiecze stwem Jezusa jako narz dzia z czonego ze S owem.

Trudno ci:
od ywanie sakramentów (charakter)...

B. PRZYCZYNOWO

INTENCJONALNA

Przyczynowo

intencjonalna bardziej odpowiada charakterowi znaku i symbolu – musz

by poznane, wtedy ukazuje si ich cel, intencja, znaczenie.
Wed ug tej teorii, sakramenty powoduj skutek, poniewa s znane Bogu (On okre la ich
intencj i skutek) i ukierunkowuj dzia ania Bo e: Bóg przekazuje ask fizycznie tym, którzy
przyst puj do sakramentów.
a) przyczyna moralna – to ta, która u wiadamia motywy dzia ania (rozum i wola)

sk aniaj cego do dzia ania fizycznego. Sakramenty s przyczyn moraln

aski dlatego,

poniewa Bóg tak postanowi ; s to czynno ci Chrystusa, które sk aniaj Boga do
udzielenia aski. Chrystus – przyczyna moralna g ówna; szafarz – przyczyna fizyczna.

b) przyczyna prawna – sakrament powoduje tytu prawny udzielenia aski.

Zwolennicy: Melchior Cano, Franciszek Wiktoria, Franzelin, Pesch – kierunek pierwszy (a);
Kardyna Billot – kierunek prawny (b).

Racje:

- Chrystus jak przyczyna g ówna moralna (szafarz fizyczna),
- Chrystus (Jego wola) pragnie przekaza

ask zbawienia,

- wyja nienie od ywanie sakramentów wydaje si by pe niejsze.

Inne teorie:

Temino Saiz – poniewa ka dy sakrament zawiera inny skutek, st d przyczynowo

jest inna;

np. chrzest, bierzmowanie, kap

stwo – przyczynowo

po rednia (poprzez charakter) i

intencjonalna; pokuta – prawna bezpo rednia; Eucharystia – fizyczna bezpo rednia.

Przyczynowo

symboliczno-narz dziowa – Edward Schillebeeckx. Punkt wyj cia – natura

znaku i symbolu.

Kiedy Schilleebeckx mówi, e „poszczególne sakramenty s aktami osobistymi

Chrystusa uwielbionego przez i w akcie Ko cio a” i e „s w czynno ci eklezjalnej aktem
odkupienia Chrystusa (przyczyna aski), aktualizuj cego si w konkretnym cz owieku” i e
„b

c znakiem ego aktu zbawczego, sakramenty wytwarzaj

ask ” – jednym s owem

Schilleebeckx podkre la, e sakramenty jako czynno ci Chrystusa s wyra eniem Jego
zbawczej woli w widzialny sposób w Ko ciele.

24

St d mo na powiedzie , e Schilleebeckx mie ci si w grupie teologów, którzy t umacz

dzia anie sakramentów poprzez przyczynowo

intencjonaln . Schilleebeckx unika tylko

terminologii dotychczas przyj tej (p. fizyczna i intencjonalna).

Przyjmuje, e symbol sakramentalny – ryt zewn trzny wype niony aktem osobowym

Syna Bo ego, wol zbawcz Uwielbionego i ludzk Chrystusa, która si wciela w ryt jak dusza
w cia o... Sakramenty stanowi wyra enie mi

ci Boga- Cz owieka; ten gest „zmusza” niejako

do odpowiedzi na poziomie egzystencjalnym, st d w sakramencie mo e si realizowa
SPOTKANIE z Bogiem w akcie wiary i mi

ci.

Karl Rahner – podkre la warto

znaku w sakramencie; zdaniem Rahnera sam znak

mo e pos

za wyja nienie przyczynowo ci; sacramenta significando efficiunt gratiam –

zdaniem Rahnera symbol odró nia si realnie od tego, co symbolizuje, aczkolwiek stanowi
cz

tego, co oznacza (uczestniczy), np. cia o jest znakiem umo liwiaj cym ujawnienie si

duszy, przez cia o realizuje si esencja duszy... Tak dzieje si w sakramentach. Podstawowy
sakrament to Ko ció .
Czyni si zarzut Rahnerowi, e sakramenty s znakami z wyboru (intencjonalne).
Wyja nienie tomistyczne utrzymuje, e sakramenty s narz dziem Boga i bezpo rednio
powoduj

ask . Znak nie zawiera formalnie aski, lecz wirtualnie (w przyczynie) – woda

przep ywa przez rur , idea urzeczywistnia si przez s owo, st d tomi ci wyja niaj poprzez
przyczynowo

narz dziow (fizyczn ).

Sobór Trydencki (DZ 849) sprzyja wyja nieniu tomistycznemu, jak tak e liturgia.

Przyczynowo

moralna – szkoty ci i Jezuici – sakramenty wp ywaj moralnie na Boga – ich

godno

wynika z ustanowienia; aska nie jest wytworem znaku lub przez znak, lecz znak j

reprezentuje (okazja).
Przyczynowo

intencjonalna – kardyna Billot (szukaj cy kompromisu miedzy narz dziow i

moraln uwa

, e sakramenty stwarzaj dyspozycj (prawo) – to jest uzdalniaj

przyjmuj cego do przyj cia aski.

Rozdzia XI

Pochodzenie sakramentów

Sakramenty chrze cija skie i misteria poga skie

Sakramenty ustanowione przez Chrystusa

Nauczanie Ojców

Panuje powszechne przekonanie, e sakramenty ustanowi Jezus Chrystus.

Justyn: „chleb eucharystyczny, który poleci Pan nasz Jezus Chrystus przygotowa na

pami tk swej m ki, s

y do oczyszczenia z nieprawo ci dusz ludzkich.”

Orygenes: mówi wyra nie o ustanowieniu chrztu.

w. Efrem: o ustanowieniu eucharystii.
w. Ambro y: o ustanowieniu pokuty, chrztu: „zatem kto jest twórc sakramentów, je li

nie Pan Jezus?”

w. Augustyn: mówi o chrzcie i ogólnie: Pan Jezus Chrystus, jak sam wyra a si w

Ewangelii, na

na nas jarzmo s odkie i brzemi lekkie. Dlatego zgromadzi spo eczno

nowego ludu za pomoc sakramentów, których liczba jest niewielka; atwo je sprawowa i
posiadaj wielkie znaczenie, tak jak chrzest, b

cy konsekracj w imi Trójcy, komunia w

ciele i krwi i inne pozosta e, polecone w pismach kanonicznych, za wyj tkiem tych, które
wyra

y podda stwo dawnego ludu, przystosowane do ich serca i na czas proroków, o czym

si czyta w 5 Ksi dze Moj esza. O niektórych (sakramentach) nie zosta o napisane i te
zachowujemy, poniewa zosta y nam przekazane; one s zachowywane w ca ym wiecie;
mo emy wi c my le , e zosta y polecone i ustanowione przez aposto ów b

przez sobory

plenarne (synody), których powaga w Ko ciele jest bardzo zbawienna.”

25

Dla w. Augustyna sakramenty wyp yn y z booku Chrystusa: „Adam zasn , ay powsta a Ewa,
Chrystus zasn i jego bok zosta przebity w óczni , aby wyp yn y sakramenty, poprzez które
buduje si Ko ció ” (In Io. tract. 9, 10 PL 35, 1465).

Pismo w.

Ojcowie odwo ywali si do Pisma w., poniewa :

-

O niektórych sakramentach Pismo w. mówi wyra nie i bezpo rednio: chrzest (Mt 28,
19), Eucharystia (Mt 26, 26-28); Mk 14, 22-24; k 22, 19... 1 Kor 11, 23-26; J 6, 50-58),
pokuta (J 20, 21-23);

-

O kap

stwie wiemy, e zosta o ustanowione przy ustanowieniu Eucharystii („To czy cie

na moj pami tk ” – funkcja kap

ska-ofiarnicza). Sobór Trydencki (DZ 1740, 1752)

orzek , e nie tylko ustanowione zosta o kap

stwo, lecz tak e ryt w oparciu o Stary

Testament (Licz 27, 18-23 i Pp 34, 9), bo nowy ryt pojawia si od pocz tku (DzA 6, 6; 2
Tym 1, 6; 1 Tym 4, 14).

-

O namaszczeniu chorych wiemy, e aposto owie namaszczali chorych (Mk 6, 13). Sobór
Trydencki czy Mk 6, 13 z Jk 5, 14. Karl Rahner: nie ma powodu odrzucanie apriori
historycznego faktu ustanowienia tego sakramentu przez Chrystusa, co potwierdza Mk 6,
13. W staro ytno ci namaszczano przy sakramencie pokuty.

-

Ma

stwo - znak i symbol bazuj cy na prawie naturalnym, co zaakceptowa Chrystus.

-

Bierzmowanie (DzA 8, 16 i 19,5. Jezus zapowiedzia Ducha (DzA 1, 5-8), Chrystus móg
wskaza tak e ryt – w

enie r k.

Magisterium Ko cio a
Teologia w oparciu o objawienie i nauk ojców Ko cio a twierdzi, e Chrystus ustanowi

wszystkie sakramenty. Z faktu, i sakrament jest znakiem aski Chrystusa, wynika jego
ustanowienie przez Chrystusa. W ten sposób mo emy powiedzie , e Chrystus ustanowi
sakramenty poniewa :
- ustanowi skutek czyli specjalny owoc w postaci aski,
- ustanowi konkretny znak (symbol) aski,
- udzieli znakowi w

ciwej skuteczno ci, czyli znak powoduje ask .

Teologowie przypisuj Chrystusowi te trzy elementy, wymagane do zaistnienia sakramentu.

ród teologów wyst puj ró nice odno nie sposobu ustanowienia i okre lenia znaku

sakramentalnego. Chrystus okre li

ask odrodzenia poprzez chrzest, ask od ywiania

duchowego poprzez Eucharysti , ask oczyszczenia przez rozgrzeszenie, ask pociech przez
namaszczenie, ask jedno ci Ko cio a – przez w

enie r k przy przekazaniu w adzy wi ce .

Teologowie dyskutuj nad sposobem ustanowienia znaków sakramentalnych i pytaj si ,

czy udzieli w adzy Ko cio owi nad tymi znakami. Jedni twierdz , e Chrystus ustanowi
bezpo rednio znaki sakramentalne.

K. Rahner – Chrystus ustanowi explicite Ko ció , natomiast sakramenty (znaki) implicite.

Wed ug Rahnera przyjmuj c tego rodzaju za

enie twierdzimy, e w ustanowieniu implicite

Ko cio a Chrystus bezpo rednio ustanowi sakramenty.

Teologia protestancka: 3 sakramenty (chrzest, pokuta, Eucharystia); moderni ci:

bezpo rednio tylko chrzest, inne sakramenty ujawni y si w Ko ciele na drodze ewolucji pod
wp ywem misteriów.

Sobór Trydencki : DZ 1601 – 7 (przeciwko modernistom DZ 2088) = de fide definita.
Poszczególne sakramenty:

Eucharystia DZ 1637
Pokuta

DZ 1670, 1701

Namaszczenie chorych

DZ 1695, 1716

Kap

stwo DZ 1764, 1773

26

Ma

stwo DZ 1801

Chrystus twórc sakramentów jako cz owiek
Teologowie dyskutowali, czy sakramenty ustanowi Chrystus jako cz owiek czy jako Bóg.

Szkot i Biel s dzili, e Chrystus nie móg z wyboru ludzkiego zwi za

aski czy przekaza

sakramentowi, to nale y do Boga i Jego Woli. Naturze ludzkiej nale y jedynie przypisa wp yw
na skuteczno

aski sakramentalnej jako przyczyna zas uguj ca.

Wi kszo

teologów utrzymuje, e twórc sakramentów jest Chrystus Cz owiek, st d ich

nale y przypisa czynno ci ludzkiej.

Powody:

- Chrystus w cz owiecze stwie otrzyma wszelk w adz na niebie i na ziemi (Mt 28, 18),
- Sakramenty nale

do dzie a zbawczego Chrystusa i urzeczywistniaj histori zbawienia,

st d nale

do Chrystusa z racji Jego dzie a. Dzie o zbawcze dokona o si poprzez natur

ludzk .

- Chrystus jako cz owiek jest za

ycielem Ko cio a, który ustanowi bezpo rednio okre laj c

jego istot . Sakramenty nale

do kultu chrze cija skiego Ko cio a.

Zatem do Chrystusa jako cz owieka nale

sakramenty (communicatio idiomatum) – on

posiada w adz nad nimi (potestas excellentiae); jest ich szafarzem pierwszorz dnym.
Chrystus jak Bóg posiada w adz autorytatywn (potestas autoritaaria), czyli najwy sz w
zakresie udzielania aski.

Sakramenty i misteria
Misteria – eksluzywny charakter – przedstawia y histori bogów i herosów, np. mier
Dionizjusza, porwanie Proserpiny. Misteria rozwijaj si od V wieku p.Chr. do VII w.n.e.

oty wiek rozwoju przypada na II-III w.n.e.

Droga duchowa:
I etap

- oczyszczenie: post, abstynencja seksualna, obmycia, ofiary.

II etap

- inicjacja: ryt, wspólny posi ek, wi te zwyczaje.

III etap

- kontemplacja: uczestnictwo w losie bogów, sceny z ich ycia, dyscyplina,

symbole p odno ci i urodzajno ci, orgie, mier i zmartwychwstanie...

Mit ma charakter pozahistoryczny (ucieczka od historii), podczas gdy zmartwychwstanie
zakorzenione w faktach historycznych, stanowi zapowied zmartwychwstania cielesnego,
co w Atenach staje si tez nie do przyj cia. Misteria rozwi zywa y problemy seksualne,
podczas gdy chrze cija stwo stawia o wysokie progi moralne.

Sakramenty w II i III w. znajduj szerokie zastosowanie w yciu wewn trznym Ko cio a.
Nale y genezy sakramentów szuka w Starym Testamencie, natomiast sakramenty mog y
wp yn

na rozwój misteriów.

ka i mier Chrystusa – sakramenty – tego brakuje misteriom,

Brak idei odkupienia, odpuszczania grzechów i uwolnienie od z a moralnego, nie ma
poczucia spo ywania cia a Boga; ryt sakramentalny jest rytem rozumnym (czynno

wiadoma i wolna, intencja), w misteriach traktowany jest magicznie jako sposób wp ywania

na si y nadprzyrodzone.

Jak Chrystus ustanowi sakramenty?
Trzeba przypomnie , e Chrystus bezpo rednio a nie przez Ko ció przede wszystkim
okre li

aski (odrodzenia, od ywiania, oczyszczenia) – to historycznie pewne,

namaszczenie chorych – dogmatycznie pewne, historycznie prawdopodobne.
Pytanie: czy Chrystus okre li ryty?

27

Czy ustanowi ryty w sposób ogólny, czy te w sposób szczegó owy (materia i forma)? Czy
te zostawi Ko cio owi rozstrzygni cie – specie mutabile (ryt szczegó owa zmienny) czy te
bez zmian – specie immutabile?
Rzecz nie dotyczy chrztu, eucharystii i pokuty, które ustanowi Chrystus razem z ich rytami.
Chodzi o kap

stwo, ma

stwo i bierzmowanie.

Ró ne rozwi zania:
1-opinia: Chrystus okre li skutek i w sposób ogólny znak sakramentalny, st d Ko ció

wprowadzi pewne dodatkowe elementy (namaszczenie przy bierzmowaniu, wr czenie
kielicha przy kap

stwie). Wedle tych teologów istota sakramentu nie polega na materii i

formie, ale na tym, co okre li Chrystus.

2-opinia: Chrystus nie tylko okre li ask , lecz ryt esencjalny (in specie). Jednocze nie

pozwoli Ko cio owi wprowadzi niewielkie zmiany dla podkre lenia czy czytelniejszego
wyra enie skutku (specie mutabile).

3-opinia: Chrystus ustanawiaj c sakrament okre li ryt esencjalny, czyli materi i form

sakramentu, pozwalaj c Ko cio owi na okre lenie warunków wa no ci, np. namaszczenie
przy bierzmowaniu – warunek Ko cio a sine qua non...

4-opinia: Chrystus ustanawiaj c sakramenty okre li ich ryt szczegó owy i esencjalny w

sposób niezmienny, zatem materia i forma pozostaj niezmienne, poniewa s z
ustanowienia Chrystusa. Najwi cej zwolenników.

Pius XII (sarcamentum ordinis) – to, co Chrystus ustanowi nale y zachowa .

Rozdzia XII

Podmiot sakramentów
Kto mo e otrzyma sakrament?
Cz owiek ywy (status vitae) na ziemi!
Sakramenty to rodki, dzi ki którym sprawiedliwo

Bo a si zaczyna, powi ksza lub

zostaje przywrócona, je li wcze niej zosta a utracona (ST DZ 1600). Chleb anio ów – dla
zaznaczenie pochodzenia; chrzest za umar ych – nieznana praktyka.

Warunki wymagane dla wa no ci
Chrzest – dla wszystkich innych sakramentów.

YWANIE ROZUMU – nie dla wszystkich sakramentów; wa nie: chrzest, bierzmowanie,

Eucharystia i kap

stwo – s to dary Pana (infantes) – pokuta, namaszczenie chorych i

ma

stwo. Gdy chodzi o godziwo

: kap

stwo; dla bierzmowania i Eucharystii Ko ció

wymaga okre lonego stopnia wiadomo ci – dyskusje.

INTENCJA – nie wystarczy pasywno

(brak odrzucenia). Intencja przynajmniej habitualna

(chc umrze jak inni chrze cijanie). Tam, gdzie brak intencji – sakrament niewa ny.

WIARA – intencja (wybór) spowodowana przez jaki walor, do którego d

y wiara, wiara

pewna.

POKUTA – al za grzechy; lecz chrzest, bierzmowanie, kap

stwo ma

stwo,

namaszczenie chorych s wa ne nawet wtedy, gdy przyjmuje je grzesznik (od ywanie –
charakter).

Wniosek praktyczny:
Ci, którzy maj wiar , pozbawieni zmys ów mog w niebezpiecze stwie mierci

otrzyma chrzest, bierzmowanie, pokut , namaszczenie chorych, eucharysti , je li
wcze niej przed utrat zmys ów, nie wzgardzili wiar (intencja implicite).

28

Warunki wymagane co do godziwo ci
Sakramenty ywych – status gratiae.
Sakramenty umar ych – al za grzechy.

Od kogo nie powinno si przyjmowa sakramentów:

- kto udzielaj c sakramentów, grzeszy ci

ko – cenzura (KPK 2261), kto yje stale w grzechu

(by aby to wspó praca w grzechu).

- w wypadkach koniecznych, wa niejszy jest sakrament, wi c mo na zwróci si do w/w

szafarza.

- szafarza ekskomunikowanego mo na jedynie prosi gdy przyczyna jest s uszna;

ekskomunikowanych vitandi tylko w niebezpiecze stwie mierci.

Komu trzeba odmówi :

- niezdolnym do przyj cia (nie ochrzczony, kobiecie wi ce ),
- niezdolnym przyjmowania (brak dyspozycji, stan grzechu) dla unikni cia wspó uczestnictwa

w grzechu, unikni cia skandalu; bada – je li nie manifestuje czego przeciwnego,
zak adam, e jest dysponowany,

- grzesznikom

publicznym.

Symulacja – udawanie
Nie myli z dysymulacj , która pozwala na uczynienie znaku podobnego do sakramentu,

lecz jest to znak istotnie inny (b ogos awi zamiast rozgrzesza !), niby udziela si komunii, ale
jej si nie udziela w porozumieniu z zainteresowanym.

Symulacja – wykona znak sakramentalny bez intencji; u

czego podobnego do wody

(materii niewa nej), czego inni nie zauwa

.

Symulacja formalna: celem zmylenie wiernych, wprowadzenie w b d (nigdy godziwa,

niedozwolona); symulacja we Mszy w. gorsza od komunii wi tokradzkiej.

Symulacja materialna: nie zmierza do zmylenia wiernych, ale dopuszcza.

Obowi zek udzielania sakramentów:
Dotyczy duszpasterzy (pasce verbo, pasce exemplo, pasce sacramento) – mi

i

sprawiedliwo

(odmawia si skrupulantom i dewotom...). W wypadkach koniecznych ksi dz

powinien narazi

ycie (necessitas extrema et necessitas gravis), za w przypadkach

powszechnych i codziennych nie wymaga si ...
Nie duszpasterze – mi

, w necessitas extrema – narazi

ycie.

SAKRAMENTALIA
To rodowisko dzia ania sakramentów ( wiat prze roczysty na Boga). Poj cie znajduje

si ju u Piotra Lombarda. Ko ció broni sakramentaliów przeciwko Husowi a potem Lutrowi.
Cz owiek jest wiadom swego pochodzenia jako stworzenia – spotkanie ze stworzeniem rodzi
podziw, zdumienie i dzi kczynienie.
Problem desakralizacji wiata (chrze cijanie oskar eni o ateizm).

wiat neutralny? – czy to nie najwi ksze zagro enie?

Wymiar chrystologiczny, pneumatologiczny, eschatologiczny... SACRUM.

Sacrosanctum Concilium 3, 60-61, 79

Poj cie

wi ta Matka Ko ció ustanowi sakramentalia. S to wi te znaki, które z pewnym

podobie stwem do sakramentów oznaczaj skutki, przede wszystkim duchowe, a osi gaj je
przez modlitw Ko cio a. Przygotowuj one ludzi do przyj cia g ównego skutku sakramentów i

wi caj ró ne okoliczno ci ycia (SC 60).

29

W konsekwencji z powy szego wynika:

1. znaki wskazuj na skutek, jaki powoduj , st d s to znaki praktyczne.
2. Znaki wi te, poniewa nale

do kultu Bo ego a skutki przez nie wywo ane s natury

duchowej,

3. Znaki ustanowione na podobie stwo sakramentów (znak praktyczny i skuteczny); mog by

czynno ciami czasowymi, przej ciowymi lub trwa ymi: woda wi cona, ko ció , osoby
po wi cone = w ten sposób jest na ladowana trwa a obecno

Chrystusa w Eucharystii.

Sakramentalia przej ciowe – posiadaj materi i form .

ogos awie stwa albo egzorcyzmy – 1) s owne i 2) namaszczenia (konsekracje).
ogos awie stwa konstytutywne (oznajmuj ce)
ogos awie stwa inwokatywne (b agalne)
ogos awie stwa uroczyste i proste
ogos awie stwa zarezerwowane i niezarezerwowane.

4. Sakramenty udzielaj

aski u wi caj cej i gwarantuj (PRAWO) do ask aktualnych,

zwi zanych z poszczególnymi sakramentami.
Sakramentalia udzielaj bezpo rednio ask akualnych, a po rednio aski u wiecaj cej
poprzez czynno ci zasluguj ce, które spe nia podmiot z okazji albo jako skutek
sakramentaliów.

5. aski otrzymuje si poprzez (dzi ki) po rednictwo Ko cio a na wskutek ex opere operantis

Ecclesiae.

Podstawy biblijne:
Benedire – przekazywa dobro, chwali , wys awia = eulogein.

Bóg b ogos awi – udziela dobra,
Cz owiek w odpowiedzi wyznaje jego chwa (wypowiada b ogos awie stwo), adoruje, oddaje
cze

.

Bóg udziela dobra- berakkah – shalom – pokój i zbawienie.

ogos awie stwa rodzinne – Izaak, Jakub i Ezaw.
ogos awie stwa kultyczne.

adza Ko cio a nad sakramentaliami

- Ko ció jest dziedzicem dóbr duchowych (S.T i Nowego testamentu; synagoga),
- Chrystus przekaza 70 uczniom, a w nich Ko cio owi w adz b ogos awie stwa: k 10, 5-6:
„Do jakiegokolwiek domu wejdziecie, mówcie: pokój temu domowi. Je li w im b dzie syn
pokoju, wówczas pokój wasz spocznie na nim.” J 14, 27: „Pokój zostawiam wam, pokój mój
wam daj ; nie tak jak wiat wam daje, ale jak Ja daj wam.” J 20, 19 21- „pokój wam..
we mijcie Ducha w… po Zmartwychwstaniu.
- Jezus b ogos awi dzieci (Mk 10, 16; Mt 19, 15), aposto ów i uczniów ( k 24, 50); b ogos awi
chleb i ryby przy rozmno eniu (Mt 14, 19, Mk 6,14).
- Jezus Chrystus przekazuje w adz nad demonami (Mt 10, 1, k 9, 1),
- Ko ció jest Oblubie cem Chrystusa, st d jego modlitwa ma wielk moc.

Szafarz

Kap an, alumn, laik (S.C. 79) – ziemie misyjne katechi ci.
Konsekracje – bp (KPK 1147), kap an (KPK p.2 1147)
Diakoni i lektorzy (KPK) – sanctissimum, r

, ma

stwo.

Egzorcyzmy – przy obrz dzie chrztu szafarz.
Egzorcyzmy uroczyste – celem usuni cie z a,
Egzorcyzmy zwyczajne – zapobie enie przed z em,
Egzorcyzmy publiczne – kap an, za pozwoleniem bpa.

Skuteczno

sakramentaliów zale y od wstawiennictwa Ko cio a (ex opere operantis

Ecclesiae): wiara kap ana, przyjmuj cego – warto

b agalna…

Sakramentalia udzielaj

ask i pomocy aktualnych.

30

ogos awie stwa konstytutywne – zawsze osi gaj skutek,
ogos awie stwa b agalne – zale ne od podmiotu, a przede wszystkim od Opatrzno ci Bo ej.

Sakramentalia g adz grzechy powszednie: pokropienie wod , na

enie popio u, wyznanie

grzechów…

Doktryna Soboru Watyka skiego II

- obecno

Chrystusa Zmartwychwsta ego Zmartwychwsta ego Ko ciele i Liturgii (S.C. 7),

- sakramenty zanurzone w Tajemnicy Paschalnej (S.C. 5, 61)
- eklezjalny wymiar sakramentów (celebracja eklezjalna (S.C. 7, 26,; LG 11; i charakter
kultyczny, LG 10),
- charakter dydaktyczny liturgii (S.C. 34, 59, 62 i 63).
Ko ció Sakramentem
Wiara-S owo-Sakrament
EKUMENIZM

Wschód:

- brak definicji dogmatycznych (misterion),
- 7 sakramentów (profesja zakonna, dziewictwo), Lion, Florencja
- ex opere operato zby jurystyczne wyja nienie,
- sakramenty SA niewa ne poza ko cio em greckim i rosyjskim,
- rozumienie epiklezy, chleb sfermentowany, komunia pod dwoma postaciami,
- 3 zanurzenia w obrz dzie chrztu,
- brak zado

uczynienia (jedynie leczniczy charakter),

- nie uznaj charakteru sakramentalnego,
- inaczej interpretuj nierozerwalno

ma

sk ,

- namaszczenie dla zdrowia,

Protestanci:

- wiara i obietnica, odrzucaj ex opere operato,
- liczba 7, a praktycznie 3: chrzest, eucharystia bez ofiary, pokuta
- sakrament znak przynale no ci do Ko cio (Zwingli),
- wiadectwo pobo no ci i mi osierdzia Bo ego (Kalwin),
Konferencja w Lozannie 1927, w Edynburgu 1937.

COMMUNICATIO IN SACRIS

Unitas et integratio (Dekret o Ekumenizmie)
Dekret o Ko cio ach Wschodnich
Dyrektorium Ekumeniczne 1964 r.

Ko ció katolicki uznaje sakramenty Ko cio a Wschodniego i pozwala do nich przyst powa w
okre lonych sytuacjach.
Protestanci mog si zwróci do Ko cio a katolickiego w sytuacji koniecznej o 3 sakramenty,
natomiast NIE MA WSPÓLNEJ EUCHARYSTII !