Studia Judaica 1: 1998 nr 1 (ss. 18-32)

Daniel Grinberg

Warszawa

FENOMEN HISTORIOGRAFII ¯YDOWSKIEJ

W II RZECZYPOSPOLITEJ

Ponad trzymilionowa spo³ecznoœæ ¿ydowska zamieszkuj¹ca ziemie

polskie w latach miêdzywojennych pozostawi³a po sobie trwa³y œlad

w ka¿dej dziedzinie ¿ycia. Nawet zniszczenie przez hitlerowskie Niemcy,

w wyniku metodycznej zag³ady prowadzonej na nieznan¹ dot¹d w dzie-

jach skalê, ponad 90% nagromadzonej przez wieki kultury materialnej

i podobnego odsetka samej ludnoœci nie by³o w stanie przekreœliæ ca³ko-

wicie tego dorobku. Oprócz tych nielicznych, którzy ocaleli, pozosta³y

cmentarze, ruiny synagog, niedopalone rêkopisy, zdesakralizowane ksiêgi

i przedmioty kultu, nieliczne i przypadkowe archiwalia. Ocala³a jednak,

na szczêœcie, sama pamiêæ o tym, co niegdyœ tu istnia³o i co zbiorowym

wysi³kiem tworzono: pamiêæ kultywowana raz lepiej raz gorzej, naginana

nieustannie do bie¿¹cych potrzeb nowego spo³eczeñstwa, czasem zawod-

na i niepe³na, ale zarazem niezast¹piona.

Dzisiejszy historyk podejmuj¹cy problematykê zwi¹zan¹ z ¯ydami

polskimi przed rokiem 1939 przezwyciê¿yæ musi nie tylko braki wiedzy

w³asnej i luki w dostêpnej mu bazie Ÿród³owej, lecz tak¿e dystans czaso-

wy i kulturowy dziel¹cy go od tematu. Trudnoœci zupe³nie innego rodzaju

piêtrzy³y siê przed przedwojennymi historykami ¿ydowskimi. Grozi³ im

raczej brak dystansu i nadmiar niewykorzystanych jeszcze Ÿróde³. Przede

wszystkim jako pionierzy wypracowywaæ musieli metody i jêzyk opisu,

dostosowywaæ skostnia³e, tradycyjne formy literackie do postulatów me-

todologicznych nowoczesnej historiografii. Te pierwsze pokolenia œwia-

dome wagi dziejów œwieckich, zapisu dla potomnoœci przemian dokonuj¹-

cych siê coraz szybciej w otaczaj¹cym je œwiecie i przemian wewnêtrznych

zmieniaj¹cych nieodwracalnie charakter ¿ydostwa polskiego podejmowa³y

tematykê historyczn¹ nie tylko z pobudek œciœle naukowych. Historiografia

¿ydowska tego okresu by³a w oczywisty sposób czêœci¹ ogólnego fermen-

tu intelektualnego towarzysz¹cego procesom asymilacji, kszta³towaniu

siê nowoczesnej to¿samoœci narodowej, rywalizacji g³ównych tendencji

FENOMEN HISTORIOGRAFII ¯YDOWSKIEJ W II RZECZYPOSPOLITEJ

19

ideowo-politycznych i religijnych (syjoniœci, folkiœci, bundowcy, orto-

doksi, chasydzi). Co wiêcej, na ferment ów w istotny sposób wp³ywa³a.

Gdy 6 lat dzieli nas ju¿ od œmierci Artura Eisenbacha

*

– jednego

z ostatnich i zarazem najœwietniejszych przedstawicieli tej formacji –

i gdy minê³o pó³wiecze od chwili tragicznej œmierci Emanuela Ringelblu-

ma, patrona duchowego ¯ydowskiego Instytutu Historycznego w Polsce,

cz³owieka, w którym splata³y siê najpe³niej dwa w¹tki charakterystyczne

dla wszystkich – pos³annictwo naukowe i spo³eczne – przyszed³ ju¿ czas,

aby spróbowaæ podsumowaæ ten definitywnie zamkniêty ju¿ rozdzia³.

Chc¹c tego dokonaæ nie wystarczy jednak sama prezentacja dorobku ba-

dawczego lat miêdzywojennych – wyliczenie dzie³, oœrodków prowadz¹-

cych systematyczne badania, g³ównych szkó³ i tendencji metodologicz-

nych. Tak rozumiany bilans sporz¹dzany by³ ju¿ niejednokrotnie.

Lustrzanym odbiciem postulowanej wizji historiografii ¿ydowskiej

sformu³owanej najpe³niej w s³ynnych wyst¹pieniach Moj¿esza Schorra

na III ZjeŸdzie Historyków Polskich (Lwów 1900)

1

oraz Majera Ba³a-

bana w 30 lat póŸniej na V ZjeŸdzie (w Krakowie),

2

s¹ sporz¹dzone na

gor¹co, jeszcze w latach trzydziestych artyku³y Filipa Friedmana (1935)

3

i wspomnianego ju¿ Ba³abana (1938).

4

Wkrótce po wojnie powróci³ do

tego tematu Friedman. Jeden z pierwszych artyku³ów pisanych po wy-

jeŸdzie z Polski poœwiêci³ zas³ugom nurtu, który sam wspó³tworzy³, oraz

stratom osobowym œrodowiska historycznego w wyniku drugiej wojny

œwiatowej („Jewish Social Studies” 1945).

5

Równie¿ za granic¹, w Sta-

nach Zjednoczonych, opublikowano poœwiêcon¹ Ba³abanowi monografiê

pióra Isaiaha M. Bidermana, by³ego ucznia profesora i absolwenta war-

szawskiego Instytutu Nauk Judaistycznych, zawieraj¹c¹ w czêœci wstêpnej

*

Zm. 30 X 1992 r. (przyp. red.).

1

Pamiêtnik III Zjazdu Historyków Polskich w Krakowie urz¹dzonego przez Towa-

rzystwo Historyczne Lwowskie w dniach 4, 5 i 6 czerwca 1900, Kraków 1901, s. 1-3 (sek-

cja I : Historia ¯ydów w Polsce).

2

M. B a ³ a b a n: Zadania i potrzeby historjografii ¿ydowskiej w Polsce, w: Pamiêtnik

V Zjazdu Historyków Polskich w Lwowie 28 listopada do 4 grudnia 1930, Lwów 1931,

s. 222-225 (sekcja II : Historia Dawnej Rzeczypospolitej, posiedzenie III).

3

F. F r i e d m a n: Pok³osie historiografii ¿ydowskiej lat ostatnich w Polsce, „Mie-

siêcznik ¯ydowski” 1935 nr 3-4, s. 182-194.

4

M. B a ³ a b a n: Nauka ¿ydowska w Polsce odrodzonej oraz judaiœci polscy za gra-

nicami pañstwa, „G³os Gminy ¯ydowskiej” 1938, s. 279-285.

5

F[Ph.] F r i e d m a n: Polish Jewish Historiography Between the Two Wars (1918-

1939), „Jewish Social Studies” 11: 1949, s. 373-408; przedruk w: Roads to Extinction.

Essays on the Holocaust, New York 1980.

20

DANIEL GRINBERG

obszerny szkic ogólny.

6

W tym samym roku 1976 inny reprezentant tego

pokolenia – Isaiah Trunk – przedstawi³ zwiêŸle na ³amach ukazuj¹cego

siê w Izraelu czasopisma „Gal-Ed” historiografiê ¿ydowsk¹ w Polsce do

roku 1939.

7

Nie sposób wreszcie pomin¹æ obszernego studium Artura

Eisenbacha na ten sam temat opublikowanego w ostatnich latach jego

¿ycia w wersji polskiej i angielskiej.

8

Wiedza z pierwszej rêki i g³êboka erudycja wymienionych autorów

daj¹ gwarancjê wysokiej jakoœci stworzonych przez nich opracowañ te-

matu. Jeœli mimo wszystko warto go kontynuowaæ, to g³ównie z tego

wzglêdu, i¿ nie zosta³y w nich dot¹d rozwiniête pewne istotne w¹tki zwi¹-

zane z usytuowaniem historyków ¿ydowskich i ich osi¹gniêæ na odpo-

wiednim tle porównawczym. Obiektywna i miarodajna ocena wymaga

skonfrontowania ich dorobku badawczego z dokonaniami przedstawicieli

innych mniejszoœci narodowych II RP na niwie historycznej, a tak¿e

z tendencjami dominuj¹cymi w tym okresie w historiografii polskiej oraz

w historiografii ¿ydowskiej powstaj¹cej w oœrodkach zagranicznych. Bez

uwzglêdnienia tych elementów wszelkie s¹dy uogólniaj¹ce wisieæ bêd¹

w pró¿ni.

Nie pretenduj¹c bynajmniej do wyczerpania tematu, przedstawiæ

pragnê garœæ uwag pozwalaj¹cych poszerzyæ ramy, w których historycy

polsko-¿ydowscy lat miêdzywojennych winni byæ rozpatrywani. Pozwala

na to m.in. znaczny postêp w prowadzonych pod kierunkiem prof. Je-

rzego Maternickiego przez Zak³ad Historii Historiografii i Dydaktyki na

Uniwersytecie Warszawskim badaniach œrodowisk historycznych II RP.

S¹ to, naturalnie, badania czynników o charakterze zasadniczo wy³¹cznie

iloœciowym, nie pozwalaj¹ce oceniæ jakoœci produkcji naukowej. Wpraw-

dzie sami historycy ¿ydowscy uwzglêdniani s¹ w nich doœæ kapryœnie,

niekiedy zupe³nie pomijani w referatach prezentuj¹cych poszczególne œro-

dowiska lokalne (np. artyku³ dotycz¹cy Wilna o istnieniu JIWO wspomi-

na pó³gêbkiem w jednym zdaniu), to jednak zgromadzone dane osobowe,

zbiorcze informacje o instytucjach, oœrodkach nauczaj¹cych, inicjatywach

6

I.M. B i d e r m a n: Majer Ba³aban, Historian of Polish Jewry. His Influence on the

Younger Generation of Jewish Historians, New York 1976.

7

I. T r u n k:

Mjnvraxh Mjnwb tjnlvph hjprgvjrvusjhh tvdlvtl

[Z dziejów historio-

grafii polskiej w ostatnich latach], „Gal-Ed” 3: 1976, s. 245-268.

8

A. E i s e n b a c h: Jewish Historiography in Interwar Poland, w: The Jews of Po-

land Between Two World Wars, eds. Y. G u t m a n [i in.], Hannover-London 1989, s. 453-

-493; Historiografia ¿ydowska w Polsce miêdzywojennej, w: Œrodowiska historyczne

II Rzeczypospolitej, cz. 2: Materia³y konferencji naukowych w Cedynii i Bia³ymstoku

w 1986 i 1987, Warszawa 1987, s. 236-291.

FENOMEN HISTORIOGRAFII ¯YDOWSKIEJ W II RZECZYPOSPOLITEJ

21

wydawniczych, czasopismach i nagrodach naukowych; estymacje dotycz¹-

ce iloœci opublikowanych ksi¹¿ek i artyku³ów oraz proporcji miêdzy po-

szczególnymi dzie³ami tematycznymi, rzucaj¹ dodatkowe œwiat³o na obraz

historiografii ¿ydowskiej zachowany w ocala³ych publikacjach i w pa-

miêci potomnych.

Definiuj¹c historyków jako osoby „prowadz¹ce badania naukowe

nad przesz³oœci¹, wydaj¹ce fachowo Ÿród³a lub informatory z tej dziedzi-

ny wiedzy”, kartoteka dla lat 1918-1939 z po³owy lat osiemdziesi¹tych

obejmowa³a ok. 1850 nazwisk „Polaków i cudzoziemców wroœniêtych

w polskie œrodowisko”.

9

Dla porównania liczbê historyków polskich

dzia³aj¹cych w okresie bezpoœrednio poprzedzaj¹cym uzyskanie niepo-

dleg³oœci (1900-1918) szacuje siê na ok. 300 osób, w tym tylko 30 pro-

fesjonalistów zatrudnionych etatowo w placówkach badawczo-edukacyj-

nych.

10

Nie ulega zatem w¹tpliwoœci, i¿ mimo tradycyjnie du¿ego zain-

teresowania tematyk¹ historyczn¹, nios¹c¹ pociechê i uciechê od smutnej

rzeczywistoœci, prawdziwa profesjonalizacja oraz instytucjonalizacja œro-

dowiska historycznego dokona³a siê dopiero w okresie miêdzywojennym,

i ¿e procesom tym towarzyszy³ szybki przyrost kadr naukowych.

Jak na tym tle rysuje siê œrodowisko historyków polsko ¿ydow-

skich? Brak szczegó³owych danych niezmiernie utrudnia odpowiedŸ na

tak postawione pytanie. Fragmentaryczne kwerendy bibliograficzne oraz

wyrywkowe informacje osobowe nie pozwalaj¹ jeszcze na precyzyjne

ustalenia. Na podstawie bibliografii sporz¹dzonej przez Majera Ba³abana

w koñcu lat trzydziestych

11

oraz póŸniejszych artyku³ów przegl¹dowych

mo¿na jednak pokusiæ siê o szacunkowe wyznaczenie rzêdu wielkoœci

interesuj¹cego nas zjawiska. Do r. 1914 uprawiana naukowo historia by³a

dla ¯ydów polskich czymœ tak nowym, i¿ jej adeptów policzyæ mo¿na na

palcach obu r¹k. Samo ukazywanie siê w tych warunkach „Kwartalnika

Poœwiêconego Badaniom Przesz³oœci ¯ydów w Polsce” (3 numery wyda-

ne w Warszawie w latach 1912-13 pod red. Dawida Kandela i Ignacego

Schipera) uznaæ mo¿na za swoisty fenomen œwiadcz¹cy o g³odzie wie-

dzy, narastaj¹cym szybko zapotrzebowaniu na rzetelny obraz w³asnej

przesz³oœci i dorównuj¹cej mu samoœwiadomoœci nielicznych badaczy

9

J. M a t e r n i c k i: Polskie œrodowiska historyczne lat 1918-1939, w: Œrodowiska

historyczne II Rzeczypospolitej. Materia³y konferencji naukowych w Krakowie i Lublinie

w 1984 i 1985, Warszawa 1986, s. 61.

10

Ten¿e: Historiografia polska XX wieku, cz. 1: (Lata 1900-1918), Wroc³aw 1982,

s. 142.

11

M. B a ³ a b a n: Bibliografia historii ¯ydów w Polsce i w krajach oœciennych za la-

ta 1900-1939, t. 1, Warszawa 1939.

22

DANIEL GRINBERG

przygotowanych do podjêcia takich zadañ. Punkt startowy by³ wiêc ni¿szy,

luki w wiedzy – nieporównywalnie wiêksze, udzia³ iloœciowy w ogól-

nopolskim piœmiennictwie historycznym – nieproporcjonalnie zani¿ony

w stosunku do odsetka ludnoœci wyznania moj¿eszowego. Mo¿na zaryzy-

kowaæ opiniê o kilkudziesiêcioletnim opóŸnieniu historiografii ¿ydowskiej

w stosunku do historiografii europejskiej, w której, co warto podkreœliæ,

autorzy polscy odgrywali wówczas znacz¹c¹ rolê.

Stwierdzenie powy¿sze nie przekreœla bynajmniej wysokiej oceny

wczesnych prac Ba³abana i Schorra, nie podwa¿a te¿ niew¹tpliwej nowo-

czesnoœci zaproponowanego przez Schipera ujêcia dziejów gospodar-

czych ludnoœci ¿ydowskiej, w niczym nie ustêpuj¹cego najnowszym ten-

dencjom badawczym tej epoki.

12

W okresie miêdzywojennym liczba historyków ¿ydowskich zbli¿a

siê zapewne do dwustu, z wyraŸn¹ tendencj¹ do szybkiego wzrostu w la-

tach koñcowych dziêki absolwentom i wspó³pracownikom szeregu no-

wych instytucji ¿ydowskich, wœród których wyró¿niæ nale¿y w pier-

wszym rzêdzie sekcjê historyczn¹ ¯ydowskiego Instytutu Naukowego

utworzonego w Wilnie w r. 1928 (z oddzia³ami m.in. w Warszawie, £o-

dzi, Krakowie, Lwowie, Bia³ymstoku, Lublinie), Instytut Nauk Judais-

tycznych w Warszawie utworzony w tym samym roku, seminaria pro-

wadzone na Uniwersytecie Warszawskim przez prof. Maurycego Han-

delsmana i prof. Majera Ba³abana. Z uwagi na równoleg³¹ emigracjê

uczonych ¿ydowskich do œrodków znajduj¹cych siê za granic¹ (do Pales-

tyny, gdzie na Uniwersytecie Hebrajskim tworzonym z du¿¹ pomoc¹

¿ydostwa polskiego znaleŸli zatrudnienie m.in. Bernard Dov Weinryb,

Natan Gelber i Israel Halpern z Bia³egostoku; do Austrii i Niemiec –

przed r. 1933 – gdzie ca³a redakcja Juedisches Lexicon i Encyklopaedia

Judaica sk³ada³a siê z ¯ydów polskich: m.in. urodzonego w Brodach

Marka Wischnitzera, dr Nachuma Goldmana z Warszawy czy dr Jakuba

Klatzkina z Mariampola, a tak¿e do Stanów Zjednoczonych, gdzie osiad³

nie tylko zwi¹zany z YIVO Jakub Szacki (ju¿ w r. 1922), lecz tak¿e np.

Salo Baron z Tarnowa (wyk³adowca Columbia University w Nowym Jor-

ku) ten przyrost iloœciowy nie by³ dostatecznie widoczny. W rezultacie

udzia³ procentowy historyków ¿ydowskich w ca³ej zbiorowoœci profesjo-

nalnych badaczy przesz³oœci odpowiada³ zapewne ogólnemu odsetkowi

mniejszoœci ¿ydowskiej na ziemiach polskich (blisko 10%). Oznacza³oby

to, z czysto iloœciowego punktu widzenia, nieco szybsze tempo wzrostu

i stopniowe odrabianie nagromadzonych zaleg³oœci, nie daj¹ce jednak

12

I. S c h i p e r: Dzieje handlu ¿ydowskiego na ziemiach polskich, Warszawa 1937.

FENOMEN HISTORIOGRAFII ¯YDOWSKIEJ W II RZECZYPOSPOLITEJ

23

asumptu do okreœlania analizowanego zjawiska mianem fenomenu w po-

dwójnym tego s³owa znaczeniu.

Znacznie korzystniejsze proporcje zarysowa³yby siê przy uwzglêd-

nieniu danych o iloœci opublikowanych ksi¹¿ek i artyku³ów naukowych.

W oko³o 8 tys. publikacji, wed³ug szacunków Jerzego Maternickiego,

13

mieœci³o siê – jak mo¿na s¹dziæ – blisko 2000 (czyli ponad 20%) tekstów

autorów polsko-¿ydowskich. Obok znacznej iloœci wydawnictw ksi¹¿ko-

wych i kilku czasopism specjalistycznych, o których bêdzie jeszcze mo-

wa, sk³ada³o siê na tê liczbê ponad 20 periodyków (w jidysz, hebrajskim

i polskim), zamieszczaj¹cych systematycznie materia³y o charakterze opra-

cowañ historycznych.

Te budz¹ce respekt estymacje wskazuj¹ce na rozmiary i specyfikê

historiografii ¿ydowskiej lat miêdzywojennych znajduj¹ bezpoœrednie

potwierdzenie w zgromadzonych przez Ba³abana i jego uczniów materia-

³ach bibliograficznych do historii ¯ydów w Polsce i w krajach oœcien-

nych dla lat 1900-1930 odnotowuj¹cych 2948 pozycji. Czêœæ pierwsz¹

tego niezwykle cennego wydawnictwa zd¹¿ono opublikowaæ w r. 1939

jako tom X Pism Instytutu Nauk Judaistycznych. Podobne wysokie propor-

cje udzia³u autorów ¿ydowskich wynikaj¹ z analizy pierwszych tomów

Bibliografii polskiej 1901-1939 obejmuj¹cej ca³oœæ piœmiennictwa.

14

Z badañ przeprowadzonych we Francji przez Oliviera Carbonella

i potwierdzonych przez innych znawców tematu (m.in. dla Polski – przez

prof. Tazbira) wynika niedwuznacznie, i¿ udzia³ tematyki historycznej

w ca³oœci piœmiennictwa poszczególnych narodów, niezwykle wysoki dla

Anglii czy Francji jeszcze w wieku XVII,

15

mala³ systematycznie od tej

pory (mimo znacznych przyrostów iloœciowych), w tym równie¿ przez

ca³y wiek XIX zwany niekiedy, sk¹din¹d, wiekiem historii. Na ziemiach

polskich, wskutek opóŸnieñ cywilizacyjnych i sytuacji politycznej, pro-

ces ten przebiega³ znacznie wolniej. Historia odgrywa³a bowiem w pol-

skiej kulturze umys³owej rolê szczególn¹. W rezultacie w r. 1900 szeroko

rozumiana tematyka historyczna (z uwzglêdnieniem biografistyki oraz

historii literatury) plasuje siê na drugim miejscu, zaraz po literaturze piêk-

nej, wœród ogó³u polskojêzycznych publikacji (235 na 1557 pozycji, tj.

blisko 15%, podczas gdy we W³oszech jest siódma-ósma (1008 na 9975

13

J. M a t e r n i c k i: Historiografia polska i jej miejsce w ¿yciu umys³owym spo³e-

czeñstwa polskiego dwudziestego wieku, w: Historiografia i kultura historyczna. Studia

i szkice, Warszawa 1990, s. 660-665.

14

Bibliografia polska 1901-1939, t. 1-3 (A-Ca), Warszawa 1986-1993.

15

O. C a r b o n e l l: Histoire et historians, Toulouse 1976.

24

DANIEL GRINBERG

poz.) zaœ w Niemczech a¿ dziesi¹ta (1090 na 24 792 poz.).

16

Histori¹

zajmowa³ siê wówczas co pi¹ty uczony polski, co dawa³o jej niekwestio-

nowane przywództwo wœród innych dyscyplin naukowych.

Podobna analiza przeprowadzona dla roku 1915 ujawnia zmienione

ju¿ proporcje. 491 nosz¹cych tê datê druków o treœci historycznej na

7460 ogó³em to zaledwie 6,6% iloœci i 3,3% nak³adów, co daje muzie

Klio ju¿ tylko 4 miejsce. Jerzy Maternicki odnotowuje kryzys historii

i historiografii, zwrot ku historii wewnêtrznej,

17

i równoleg³y wzrost roli

innych nauk – zjawiska, które gdzie indziej wyst¹pi³y znacznie wczeœniej.

Jak na tym tle rysuje siê rozwój historiografii ¿ydowskiej na zie-

miach polskich? Mo¿na przypuszczaæ, ¿e zaskakuj¹co podobnie. Wobec

braku szczegó³owych analiz ca³oœci publikacji w jêzykach hebrajskim

i jidysz zadowoliæ siê jednak musimy szacunkami i wnioskowaniem po-

œrednim. Czynnikiem ró¿nicuj¹cym jest przede wszystkim wynikaj¹ca

z tradycji kulturowych ogromna dominacja piœmiennictwa o charakterze

religijnym, b¹dŸ podejmuj¹cego tematy na styku historii i religii, w któ-

rych celowali zw³aszcza tzw. monografiœci hebrajscy z drugiej po³owy

ubieg³ego wieku i pocz¹tku w. XX (m.in. Samuel Funn, Samuel Buber,

Chaim Dembitzer; póŸniej Samuel Abraham Poznañski).

Zainteresowania histori¹ œwieck¹ silnie choæ swoiœcie uwidocznione

w pinkasach, jizkor-buchach (ksiêgach pamiêci) itp. owocowa³y od lat

60-tych XIX wieku publikacjami asymilacjonistów w rodzaju H. Nus-

bauma czy A. Kraushara, przecieraj¹cymi drogê stricte naukowym opra-

cowaniom przedstawicieli nastêpnych pokoleñ. Bardzo szybko te¿ owa

œwiecka historia, mimo opóŸnieñ, sta³a siê najpopularniejszym, po juda-

istyce, kierunkiem badañ naukowych, mocno zaznaczaj¹cym siê wœród

innych dzia³ów piœmiennictwa ¯ydów polskich. Ze wzglêdu na znacznie

wy¿sze proporcje konsumentów kultury, powszechn¹ umiejêtnoœæ czyta-

nia, zasiêg oddzia³ywania tych publikacji by³, jak mo¿na s¹dziæ (przy

porównywalnych nak³adach), wiêkszy ni¿ w wypadku prac historycznych

autorów polskich. Wydaje siê tak¿e, i¿ odsetek prac podejmuj¹cych tak¹

tematykê w latach 1918-1939 by³ w piœmiennictwie ¯ydów polskich

wy¿szy (uwzglêdniaj¹c 4 g³ówne jêzyki – jidysz, hebrajski, polski i nie-

miecki – w którym publikuj¹ wiele tekstów autorzy galicyjscy zwi¹zani

z oœrodkami w Austrii lub w Niemczech, m.in. Gelber; zdecydowanie s³ab-

nie po r. 1918 pozycja jêzyka rosyjskiego) ni¿ w piœmiennictwie polskim.

Spadek procentowy nastêpuje zapewne dopiero w latach trzydziestych.

16

J. M a t e r n i c k i: Historiografia polska, s. 664.

17

Ten¿e: Idee i postawy. Historia i historycy polscy 1914-1918. Studium historiogra-

ficzne, Warszawa 1975.

FENOMEN HISTORIOGRAFII ¯YDOWSKIEJ W II RZECZYPOSPOLITEJ

25

Wiele z prawid³owoœci charakterystycznych dla historiografii pol-

skiej interesuj¹cego nas okresu znajduje pe³ne potwierdzenie równie¿

w odniesieniu do badaczy zajmuj¹cych siê zasadniczo dziejami ludnoœci

wyznania moj¿eszowego. Na ogó³ obserwujemy je tu we wzmocnionej

postaci. Odnosi siê to np. do galicyjskiego pochodzenia historyków doby

miêdzywojennej. Efektem ubocznym autonomii kulturalnej, któr¹ przez

prawie pó³ wieku cieszy³a siê dominuj¹ca etnicznie ludnoœæ Galicji i Lo-

domerii, by³a znaczna nadreprezentacja wœród urzêdników i pracowni-

ków naukowych ludzi urodzonych, b¹dŸ przynajmniej wykszta³conych,

na tym obszarze. O ile jednak wœród historyków polskich zjawisko to ma

zasiêg ograniczony – ok. 50% w pierwszych latach po odzyskaniu nie-

podleg³oœci, o tyle wœród historyków ¿ydowskich siêga w latach dwu-

dziestych 75% czynnych zawodowo. Co wiêcej, jak to ju¿ wielokrotnie

podkreœlano, nieomal wszyscy czo³owi badacze ¿ydowscy tej doby wy-

wodzili siê z Galicji:

18

Moj¿esz Schorr z Przemyœla, któremu poœwiêci³

na progu stulecia wzorcow¹ monografiê Ba³aban i Filip Friedman ze

Lwowa, Ignacy Schiper z Tarnowa, Rafael Mahler i Artur Eisenbach

z Nowego S¹cza, Emanuel Ringelblum z Buczacza w Galicji Wschod-

niej. £amie tê regu³ê jedynie urodzony w Warszawie Jerzy Szacki, choæ

i on rozpocz¹³ karierê akademick¹ na Uniwersytecie Jagielloñskim.

Tak wyraŸna dominacja oœrodka galicyjskiego, nie znajduj¹ca wy-

t³umaczenia w danych demograficznych, zauwa¿alna równie¿ na mniej-

sz¹ ju¿ skalê w innych dziedzinach aktywnoœci intelektualnej, by³a owo-

cem swobód politycznych i szerszego dostêpu do szkó³, przede wszyst-

kim jednak innego przebiegu haskali, która w porównaniu z Królestwem

Polskim zaczê³a siê tu wczeœniej, mia³a wiêkszy zasiêg oddzia³ywania

i w sumie g³êbiej przeora³a umys³y wyznawców religii moj¿eszowej.

Inn¹ cech¹ upodabniaj¹c¹ do siebie obie zbiorowoœci jest stosun-

kowo nik³y udzia³ kobiet. Up³yw czasu powoduje jednak zaznaczanie siê

i na tym polu istotnych ró¿nic kulturowych. Po r. 1918 udzia³ kobiet

w polskim œrodowisku historycznym, nie przekraczaj¹cy pocz¹tkowo 8%,

systematycznie roœnie, dochodz¹c do 25% w r. 1939.

19

Natomiast wœród

ludnoœci ¿ydowskiej kobiety zajmuj¹ce siê systematycznie badaniem

dziejów w³asnego narodu pojawiaj¹ siê znacznie póŸniej i mimo szero-

kiego dostêpu do uczelni judaistycznych i uniwersytetów do r. 1939 sta-

nowi¹ wielk¹ rzadkoœæ. Wœród godnych pamiêci wyj¹tków wymieñmy

18

Por. np. L. D o b r o s z y c k i: YIVO in Interwar Poland. Work in the Historical

Sciences, w: The Jews of Poland Between Two World Wars, eds. Y. G u t m a n [i in.],

s. 500 i przypis 18.

19

J. M a t e r n i c k i: Polskie œrodowiska, s. 63.

26

DANIEL GRINBERG

wszak¿e dla przyk³adu Belê Mandelsberg czy Perlê Kramerównê – wy-

chowanki seminarium prowadzonego przez Ba³abana na UW.

Wœród cech ró¿nicuj¹cych zwraca uwagê rzutuj¹ca na sposób pojmo-

wania historycznej profesji i podejmowan¹ tematykê badawcz¹ odmien-

noœæ pochodzenia spo³ecznego kadr naukowych. Podczas gdy wiêkszoœæ

osób uwzglêdnionych w Ankiecie Zak³adu Historii Historiografii i Dy-

daktyki UW legitymuje siê pochodzeniem ch³opskim (65%), a znaczna

czêœæ pozosta³ych – szlacheckim, co odpowiada z grubsza specyfice inte-

ligencji polskiej, wœród historyków ¿ydowskich mamy do czynienia z prze-

wag¹ osób wywodz¹cych siê z najliczniejszej warstwy drobnomieszczañ-

skiej – przewa¿nie z g³êbokiej galicyjskiej prowincji. Odmiennie ni¿

w wypadku ich polskich odpowiedników, wybór profesji oznacza³ czêsto

radykalne zerwanie z tradycjami rodzinnymi, wi¹za³ siê z konkretnymi

opcjami politycznymi i narodowymi.

Spoœród licznych mniejszoœci narodowych zamieszkuj¹cych tery-

torium II RP w³asn¹ historiografi¹ poszczyciæ siê mogli obok ¯ydów

jedynie Niemcy i Ukraiñcy. Ich sytuacja nie by³a jednak, bynajmniej,

identyczna. Tereny, na których stanowili najwiêkszy odsetek ludnoœci

graniczy³y bezpoœrednio z obszarami, na których stanowili narody rz¹-

dz¹ce (w Republice Weimarskiej i Ukraiñskiej Republice Socjalistycznej

wchodz¹cej w sk³ad ZSRR). Stwarza³o im to oparcie moralne, polityczne

i, w przypadku mniejszoœci niemieckiej, instytucjonalne oparcie, którego

¯ydzi polscy byli pozbawieni.

W przeciwieñstwie do ¯ydów podkreœlaj¹cych silnie swoj¹ lojal-

noœæ wobec pañstwa polskiego, co znalaz³o odpowiedni wyraz w aktyw-

noœci przedstawicieli ¿ydostwa polskiego na forum parlamentarnym, inne

mniejszoœci dystansowa³y siê mocniej od prowadzonej w stosunku do nich

polityki narodowoœciowej. Ich historiografia tego okresu jest w znacz-

nym stopniu czu³ym barometrem oddaj¹cym falowanie nastrojów, aspira-

cje, nadzieje i programy dzia³ania. O ile œwiadomoœæ w³asnej odrêbnoœci

narodowej nie przekreœla³a bynajmniej u historyków ¿ydowskich z poko-

lenia Ba³abana czy Ringelbluma poczucia historycznych zwi¹zków z pañ-

stwowoœci¹ polsk¹ i polsk¹ kultur¹, czego wymownym œwiadectwem jest

ogromna iloœæ pochodz¹cych z tego okresu publikacji przedstawiaj¹cych

patriotyczne nastawienie szerokich rzesz ludnoœci ¿ydowskiej, udzia³ jej

reprezentantów w polskich powstaniach narodowych oraz wk³ad do wy-

pracowanego przez stulecia dziedzictwa kultury artystycznej i umys³o-

wej, o tyle prace historyków niemieckich akcentuj¹ raczej odrêbnoœæ ni¿

wspólnotê losów; nastawione s¹ na podtrzymywanie ukszta³towanych

przez stulecia stereotypów etnicznych.

FENOMEN HISTORIOGRAFII ¯YDOWSKIEJ W II RZECZYPOSPOLITEJ

27

Pó³toramilionowa mniejszoœæ niemiecka w Polsce, zdaniem prof. Je-

rzego Serczyka „zorganizowana najlepiej i najwszechstronniej”,

20

mia³a

siêgaj¹ce g³êboko w przesz³oœæ tradycje w³asnych badañ naukowych,

towarzystwa historyczne w Gdañsku, Poznaniu i Bydgoszczy, oraz pomoc

silnego oœrodka wroc³awskiego, promieniuj¹cego na zamieszka³e przez

Niemców tereny Europy Wschodniej. Kilkaset osób by³o cz³onkami Deu-

tsche Historische Gessellschaft für Polen (DHGfP); 2-3 razy w roku uka-

zywa³ siê w Poznaniu „Deutsche Wissenschaftliche Zeitschrift in Polen”

poœwiêcony w g³ównej mierze dziejom ludnoœci niemieckiej i protestan-

tyzmu w Wielkopolsce (45% art.). Artyku³y o treœci historycznej pozosta-

j¹ce na ogó³ pod silnym wp³ywem Ostforschungen uprawianych z mocn¹

tendencj¹ polityczn¹ w Republice Weimarskiej, a póŸniej w III Rzeszy

21

pojawia³y siê równie¿ na ³amach czasopism. Obok dominuj¹cego wyraŸ-

nie nurtu nacjonalistycznego zaznacza³ siê w nich niekiedy nurt socjalde-

mokratyczny.

Ukraiñcy – najliczniejsza mniejszoœæ narodowa II RP – daleko ustê-

powali Niemcom pod wzglêdem stopnia dojrza³oœci œwiadomoœci naro-

dowej i zinstytucjonalizowanych form dzia³alnoœci. Tym niemniej ju¿

w latach 90-tych minionego wieku pojawi³y siê w Galicji Wschodniej ich

pierwsze publikacje historyczne. W okresie miêdzywojennym aktywn¹

rolê wœród ukraiñskiej inteligencji odgrywa³o dzia³aj¹ce we Lwowie To-

warzystwo Historyczne im. T. Szewczenki. Powa¿n¹ pracê naukow¹ kon-

tynuowa³ zwi¹zany z Uniwersytetem Jagielloñskim prof. Micha³ Hru-

szewski. W r. 1932 dwutomow¹ Historiê Ukrainy opublikowa³ S. Doro-

szenko.

Porównanie tych osi¹gniêæ na niwie badañ w³asnej przesz³oœci po-

zwala lepiej zrozumieæ specyfikê i niepowtarzalnoœæ historiografii ¿ydow-

skiej w Polsce. By³a ona bowiem czymœ jakoœciowo odmiennym, pe³ni¹c

funkcje nie maj¹ce odpowiednika wœród innych mniejszoœci etnicznych.

Mam tu na myœli w pierwszym rzêdzie zakres i powszechnoœæ spo³eczne-

go ruchu naukowego, wieloϾ prowincjonalnych inicjatyw rozbudzanych

celow¹, przemyœlan¹ aktywnoœci¹ JIWO w Wilnie oraz INJ – instytucji,

dla których trudno by³oby znaleŸæ paralele.

Nieprzypadkowo podczas zorganizowanego w Warszawie w r. 1933

Miêdzynarodowego Kongresu Nauk Historycznych obok oficjalnej dele-

gacji polskiej pojawili siê, nieoficjalnie jako jedyni, tak¿e przedstawiciele

20

J. S e r c z y k: Historiografia mniejszoœci niemieckiej w II Rzeczypospolitej, w: Œro-

dowiska historyczne II Rzeczypospolitej, s. 342.

21

Tam¿e, s. 344.

28

DANIEL GRINBERG

JIWO i INJ. Silnie odczuwan¹ potrzebê utrzymywania miêdzynarodowych

kontaktów manifestowa³a ju¿ jedna z pierwszych rezolucji podjêtych

w paŸdzierniku r. 1929 podczas obrad I Konferencji ¯ydowskiego Insty-

tutu Naukowego.

22

¯yczliwoœæ Maurycego Handelsmana i Tadeusza Man-

teuffla, jak równie¿ miêdzynarodowej spo³ecznoœci historyków pozwoli³a

w tym wypadku nagi¹æ regulamin do potrzeb inicjatorów tego przedsiê-

wziêcia.

23

Naturalne zwi¹zki z historiografi¹ polsk¹, m.in. poprzez ³¹cze-

nie wyk³adów w INJ z prowadzeniem w³asnych seminariów na Uniwer-

sytecie Warszawskim (M. Schorr, M. Ba³aban), zdobywanie stopni nau-

kowych na polskich uczelniach (m.in. E. Ringelblum) i przenoszenie

osi¹gniêæ badawczych historiografii polskiej na grunt dziejów ¿ydostwa

polskiego (najbardziej u¿yteczne okaza³y siê tu prace Kutrzeby z dzie-

dziny historii prawa oraz nowatorskie prace Bujaka i Rutkowskiego dla

dziejów gospodarczych i spo³ecznych), prowadzenie polemik naukowych

(np. z ujêciem historii miast polskich reprezentowanym przez Ptaœnika,

niektórymi tezami A. Brücknera), czy wreszcie wskutek publikowania

znacznej czêœci artyku³ów i ksi¹¿ek równie¿, b¹dŸ wy³¹cznie w jêzyku

polskim – wszystko to sprzyja³o nie tylko kontaktom osobistym czo³o-

wych badaczy, lecz przede wszystkim ¿ywemu obiegowi myœli i wzajem-

nemu przenikaniu siê tych dwóch, bynajmniej nie odrêbnych œwiatów.

O œrodowiskach historycznych innych mniejszoœci nie sposób powiedzieæ

tego samego.

Niema³e znaczenie mia³ równie¿ niew¹tpliwie autorytet naukowy

postaci takich jak Schorr czy Ba³aban; a wœród innych czynników –

rozs¹dny, roz³o¿ony na lata program dzia³ania zak³adaj¹cy szerok¹ edycjê

Ÿróde³, monografie szczegó³owe (zw³aszcza gmin) i stopniowe likwido-

wanie zaleg³oœci,

24

wreszcie, co mo¿e zaskakiwaæ, umiejêtnoœæ w miarê

harmonijnej wspó³pracy ludzi i oœrodków reprezentuj¹cych ró¿ne orien-

tacje ideowe i ró¿ne wizje przedmiotu badañ, co wiêcej, preferuj¹cych

odmienne metodologie.

Niekwestionowany dorobek badawczy bêd¹cy owocem stosunkowo

krótkiego okresu zorganizowanych przedsiêwziêæ zbiorowych, du¿a aktyw-

noœæ w³asna, kompleksowoœæ podejmowanych inicjatyw oraz ich czêsto

22

W. S e r c z y k: Historiografia ukraiñska w Polsce miêdzywojennej, w: Œrodowiska

historyczne II Rzeczypospolitej, s. 300.

23

A. E i s e n b a c h: Jewish Historiography, s. 471.

24

E. R i n g e l b l u m: Historia ¯ydów na VII Miêdzynarodowym ZjeŸdzie Nauk His-

torycznych w Warszawie, „Miesiêcznik ¯ydowski” 1933 nr 11-12, s. 258-260; M. B a -

³ a b a n: Historycy ¯ydzi i historycy ¿ydowscy na Wszechœwiatowym Kongresie Historycz-

nym w Warszawie 21-28 sierpnia 1933, „Nasz Przegl¹d” 1933 nr 57 (z 26 II).

FENOMEN HISTORIOGRAFII ¯YDOWSKIEJ W II RZECZYPOSPOLITEJ

29

niestereotypowy charakter (dzia³alnoœæ tzw. sammlers, szerokie szkole-

nia, nacisk na Ÿród³a wywo³ane (JIWO), rola edytorstwa) – wszystko to

pozwala mówiæ o swoistym fenomenie, nie zawsze uœwiadamianym so-

bie w pe³ni przez polskie œrodowiska naukowe. Co wiêcej, formy dzia³a-

nia i cechy charakterystyczne dla historiografii ¿ydowskiej w Polsce lat

dwudziestych i trzydziestych zapewniaj¹ jej odrêbne miejsce w historio-

grafii ¿ydowskiej tego okresu.

Zacznijmy od przypomnienia jak bardzo opóŸnione w stosunku do

pobratymców z Zachodu i Wschodu by³y inicjatywy badawcze z prze-

³omu XIX i XX w. na ziemiach polskich. Za spraw¹ Heinricha Graetza

¯ydzi niemieccy i szerzej – zachodnioeuropejscy ju¿ od lat 50-tych ubie-

g³ego wieku znaleŸli siê w strefie wp³ywów niemieckiej szko³y histo-

rycznej. Na terenie Rosji – w Petersburgu, Kijowie, Odessie póŸniej Wil-

nie, od lat 70-tych powstawaæ zaczê³y czasopisma i oœrodki specjalizu-

j¹ce siê w odtwarzaniu dziejów i zas³ug ¯ydów wschodnioeuropejskich.

Z tego nurtu wyrós³ Szymon Dubnow – kodyfikator nowego ujêcia

akcentuj¹cego zasiedzia³oœæ i odrêbnoœæ narodowo-kulturaln¹ wyznaw-

ców judaizmu na terenach dawnej Rzeczypospolitej wielu narodów.

Rozsiane szeroko na œwiecie (g³ównie w Niemczech, Austrii, Sta-

nach Zjednoczonych, Palestynie – od lat 20-tych i w Rosji Radzieckiej –

do oko³o 1928 r.) oœrodki edukacyjno-naukowe, w których zajmowano

siê w sposób systematyczny tematyk¹ ¿ydowsk¹, zwi¹zane by³y prawie

bez wyj¹tków b¹dŸ z uczelniami judaistycznymi (przy czym Instytut war-

szawski, mimo swoich ograniczeñ, nale¿a³ do nowoczeœniejszych placó-

wek tego typu, toleruj¹c materialistyczn¹ wyk³adniê dziejów gospodar-

czych Schipera, odwo³ania Arie Tartakowera do najmodniejszych tren-

dów w socjologii i szeroki wachlarz opinii prezentowanych na ³amach

zwi¹zanego z Instytutem pisma ”Miesiêcznik ¯ydowski” 1930-1935),

b¹dŸ z redakcjami du¿ych przedsiêwziêæ wydawniczych o charakterze

encyklopedyczno-s³ownikowym. Rysem charakterystycznym dla owoców

ich dzia³alnoœci by³ pewien tradycjonalizm w samym wyborze tematów

jak równie¿ formach ich ujêcia. Tematy te rozpatrywane by³y ponadto

czêsto w oderwaniu od swojego powszechnodziejowego kontekstu.

Na tym tle historiografia ¿ydowska na ziemiach polskich lat miêdzy-

wojennych wyró¿nia siê nie tylko skal¹ iloœciow¹; obfitoœci¹ i ró¿no-

rodnoœci¹ gatunkow¹. Odznacza siê nowoczesnoœci¹ spojrzenia, œwiec-

kim podejœciem nawi¹zuj¹cym do najlepszych wzorów Dubnowa i auto-

rów niemieckich, w³¹czaniem dorobku innych nauk spo³ecznych, du¿ym

zainteresowaniem okazywanym, nie eksplorowanej dot¹d, problematy-

ce spo³eczno-gospodarczej i demograficznej, szerszym, choæ nie w pe³ni

30

DANIEL GRINBERG

zadowalaj¹cym uwzglêdnianiem t³a ogólnego, znacznie g³êbszym pojmo-

waniem dziejów kulturalnych (J. Szacki, I. Schiper).

Uderza w niej zarazem bardzo s³abe zainteresowanie dziejami dias-

pory ¿ydowskiej, poza Polsk¹, w œredniowieczu i czasach nowo¿ytnych.

Wzorem metodologicznym s¹ szczegó³owe studia zwi¹zane z histori¹

lokaln¹ poszczególnych gmin; studia oparte na Ÿród³ach w³asnych wy-

tworzonych przez te gminy, skonfrontowanych jednak z zachowanymi

aktami grodzkimi. Pod wzglêdem bazy Ÿród³owej i doskona³oœci warszta-

towej stoj¹ one nieporównanie wy¿ej ni¿ ich pierwsze dziewiêtnasto-

wieczne odpowiedniki. Stan równowagi tak rozumianym badaniom histo-

rycznym zapewnia³ s³abszy, ale przybieraj¹cy na znaczeniu nurt opraco-

wañ o charakterze syntetycznym.

Jest to historiografia wyra¿aj¹ca rozwiniêt¹ samoœwiadomoœæ odrêb-

noœci i specyfiki losów historycznych ¿ydostwa polskiego. W wiêkszoœci

swoich dokonañ wykracza ona daleko poza horyzont zabarwionych siln¹

tendencj¹ polityczn¹ b¹dŸ religijn¹ apologetycznych opracowañ z dzie-

wiêtnastego wieku. Ilustruje ten etap w rozwoju œwiadomoœci narodowej,

w której w³asna przesz³oœæ przestaje byæ przedmiotem publicystycznych

b¹dŸ amatorskich zainteresowañ. Staje siê natomiast samodzieln¹ i upra-

wian¹ w sposób profesjonalny dojrza³¹ dziedzin¹ badañ naukowych.

Nie oznacza to bynajmniej braku tendencyjnoœci politycznej znacz-

nej czêœci opracowañ. Tony krytyczne wobec ró¿nych aspektów w³asnej

przesz³oœci wi¹¿¹ siê czêsto œciœle z ideologicznymi i politycznymi uwi-

k³aniami poszczególnych autorów. Dla przyk³adu, historiografia marksis-

towska, ze swoj¹ uwodzicielsk¹ prostot¹ interpretacyjn¹, stwarza³a siln¹

pokusê zast¹pienia budz¹cych niedosyt solidarystycznych schematów

odziedziczonych po poprzednikach, równie schematycznymi ujêciami kla-

sowymi. Œrednie i najm³odsze pokolenie historyków ¿ydowskich czyn-

nych zawodowo w latach miêdzywojennych, mimo zró¿nicowanych opcji

politycznych (Bund, Poalej Syjon, Ha Shomer Ha-cair, komunizm) od-

wo³ywa³o siê chêtnie do takiej terminologii. Wp³ywy marksizmu – mocno

uwydatnione u Schipera, Mahlera czy nawet Ringelbluma – by³y, ogólnie

rzecz bior¹c, widoczniejsze ni¿ w historiografii polskiej tego okresu.

Na „pokoleniowoœæ” – rolê cyklicznych przemian duchowych –

w ewolucji ¿ycia umys³owego ¯ydów polskich XIX i XX stulecia zwra-

cano ju¿ wielokrotnie uwagê

25

. Wiele z tych przemian uwarunkowanych

by³o rotacj¹ pokoleñ dokonuj¹c¹ siê w kulturze polskiej. Dla przyk³adu

na pokolenie Ba³abana i Schorra – najstarsze z aktywnych naukowo po

25

Por. np. M. B i d e r m a n: jw., wstêp.

FENOMEN HISTORIOGRAFII ¯YDOWSKIEJ W II RZECZYPOSPOLITEJ

31

r. 1918 – oddzia³ywa³y wci¹¿ jeszcze bardzo silnie wzory neoromantycz-

ne. Neoromantyzm wywar³ zreszt¹ istotny, wci¹¿ jeszcze niedoceniany

wp³yw na ca³e piœmiennictwo syjonistyczne tego okresu.

Inn¹ z najistotniejszych cech charakteryzuj¹cych historiografiê ¯y-

dów polskich jest jej wielojêzycznoœæ uwydatniaj¹ca zró¿nicowanie form

i postaci audioidentyfikacji narodowej. Publikowano, wyk³adano i dys-

kutowano zasadniczo w 3 g³ównych jêzykach: po polsku, w jidysz i po

hebrajsku. Wiek dwudziesty, mimo niekwestionowanych postêpów polo-

nizacji, w dziedzinie historii przyniós³ raczej umocnienie siê wp³ywów

jêzyka jidysz. Nie tylko dlatego, ¿e badania nad przesz³oœci¹ przesta³y

byæ domen¹ asymilatorów oraz monografistów hebrajskich. Sta³o siê tak

g³ównie za spraw¹ koncepcji promieniuj¹cych z ¯ydowskiego Instytutu

Naukowego w Wilnie i zwi¹zanych z nim wydawnictw periodycznych

takich jak „Historisze Szriften”, miesiêcznik „JIWO bleter” czy zwi¹zane

z nim duchowo warszawskie „Blatter far geszichte” (pod red. Mahlera)

czy „Lodzer wisenszaftliche szriften” zapocz¹tkowane w £odzi w r. 1938

przez Filipa Friedmana.

G³ównie w jidysz pisa³ i publikowa³ swoje prace Jakub Szacki. Na-

tomiast Ba³aban, Schiper czy Ringelblum starali siê o mo¿liwie szeroki

kr¹g czytelników, „obs³uguj¹c” bardziej równomiernie jêzyk polski i ¿y-

dowski. Instytut Nauk Judaistycznych zgodnie z tradycjami preferowa³

jêzyk hebrajski i polski.

Dziêki publikacjom w jêzyku polskim, iloœciowo prawdopodobnie

nie dorównuj¹cym udzia³owi ksi¹¿ek i artyku³ów napisanych w jidysz,

zepchniêta na margines zainteresowañ nauki polskiej problematyka dzie-

jów ludnoœci wyznania moj¿eszowego uzyska³a glejt równouprawnienia

i szansê oddzia³ywania na stan poinformowania wszystkich konsumen-

tów kultury. G³ówna walka za poœrednictwem wybranego jêzyka przeka-

zu toczy³a siê jednak o stan œwiadomoœci samych œrodowisk ¿ydowskich

i one, naturalnie, by³y zasadniczym adresatem.

Jeœli na dorobek historiografii polsko-¿ydowskiej spojrzymy z po-

równawczej i jakoœciowej perspektywy, jej najw³aœciwsze lub, ostro¿niej,

najambitniejsze dokonania, za które w moim mniemaniu, zdaj¹c sobie

sprawê z kontrowersyjnoœci takiego wyboru, uznaæ mo¿na Schipera,

Szackiego i Ringelbluma, mieszcz¹ siê w jednym szeregu z czo³owymi

pracami polskich historyków spo³ecznych i gospodarczych tego okresu.

Bior¹c jednak pod uwagê niski punkt startowy, brak opracowañ cz¹st-

kowych i koniecznoϾ wykonania ogromnych kwerend archiwalnych,

schyliæ nale¿y czo³a przed osi¹gniêtymi w krótkim czasie rezultatami.

32

DANIEL GRINBERG

Prezentuj¹c w r. 1930 podczas obrad sekcji II (Historia Dawnej

Rzeczypospolitej) V Powszechnego Zjazdu Historyków Polskich referat

na temat Zadania i potrzeby historiografii ¿ydowskiej w Polsce Majer

Ba³aban nawi¹za³ do wczeœniejszego o 30 lat wyst¹pienia M. Schorra.

Mocno akcentowa³ istniej¹ce wci¹¿ braki – „smutny” stan zachowania

Ÿróde³ i jednostronnoœæ prowadzonych dot¹d badañ – a tak¿e zasadniczy

fakt, ¿e dzieje ¯ydów w Polsce s¹ ograniczon¹ czêœci¹ polskiej historii.

Rezolucja przyjêta przez Zjazd ten punkt widzenia bardzo rozmydla³a.

W osiem lat póŸniej ten sam Ba³aban w numerze specjalnym warszaw-

skiego „G³osu Gmin ¯ydowskich” wydanym z okazji 20-lecia Polski

odrodzonej, z du¿o wiêkszym ju¿ optymizmem ocenia³ dotychczasowe

dokonania. Podkreœla³ du¿y postêp w takich dziedzinach jak dawne insty-

tucje samorz¹dowe, historia ruchów mistycznych, udzia³ ¯ydów polskich

w powstaniach narodowych, ekonomiczne warunki bytu. Uwypukla³ za-

razem widoczny postêp organizacyjny.

26

Up³yw czasu os³abi³ tak¿e pierwotny krytycyzm Filipa Friedmana.

Zg³oszonemu przezeñ w r. 1933 ambitnemu projektowi zjazdu history-

ków ¿ydowskich dla powo³ania miêdzynarodowej organizacji „¿ydow-

skiej nauki historycznej”

27

towarzyszy³a ostra ocena stanu istniej¹cego.

£ódzki autor wydobywa³ w niej na plan pierwszy chaotycznoœæ poczy-

nañ, nierównomiernoœæ w stopniu opracowania poszczególnych epok i za-

gadnieñ, niedostatek ujêæ scalaj¹cych. Wiêkszoœæ z tych ocen nie po-

wtórzy³, co prawda, w syntetycznym studium pisanym z powojennej per-

spektywy,

28

nie ulega jednak w¹tpliwoœci, i¿ nawet jeœli by³y wówczas

nieco przesadzone, s¹ mimowolnie piêknym œwiadectwem ambicji ba-

dawczych i wysokich standardów pracy naukowej funkcjonuj¹cych w je-

go œrodowisku.

Opinie Friedmana zdaj¹ siê pasowaæ znacznie lepiej do stanu istniej¹-

cego obecnie. Oceniana z dzisiejszej perspektywy historiografia ¿ydow-

ska w II Rzeczypospolitej, której nag³y kres po³o¿y³a agresja hitlerowska

z wrzeœnia 1939 r., œwieci samodzielnym blaskiem o du¿ej intensyw-

noœci. Wysoki presti¿, jakim cieszy³a siê ju¿ w latach miêdzywojennych,

i powojenne kariery naukowe jej ocalonych przedstawicieli w czo³owych

oœrodkach naukowych ca³ego œwiata s¹ koronnym dowodem, i¿ nie ule-

gamy w jej ocenie mitologizacyjnym z³udzeniom.

26

M. B a ³ a b a n: Nauka ¿ydowska, s. 284.

27

F. F r i e d m a n, O zjazd historyków ¿ydowskich i wszechœwiatow¹ organizacjê

¿ydowskiej nauki historycznej, „Miesiêcznik ¯ydowski” 1933 nr 3, s. 275-284.

28

Ph[F.] F r i e d m a n, Roads to Extinction. Essays on the Holocaust, New York 1980.