ROZKWIT WIELKICH CYWILIZACJI

STAROZYTNEGO BLISKIEGO WSCHODU

W III OTAZ II TYSIĄCLECIU P.N.E.

1.

Mezopotamia i Elam

1.1.

Warunki naturalne i krainy historyczne

Mezopotamia, czyli Międzyrzecze pochodzi od greckiego meso-potámios - „(kraj) między

rzekami”, to nizinny teren w dorzeczu Eufratu i Tygrysu. Od północy i wschodu naturalne granice

wyznacza pasmo górskie Taurusu Armeńskiego i Agrosu. Na południu dochodzi do Zatoki Perskiej,

przy czym linia brzegowa od III tysiąclecia B.C.

1

do dnia dzisiejszego znacznie się przesunęła z

powodu powiększenia się delty. W czasach Sumerów obie rzeki płynęły obok siebie i miały osobne

delty, a położone obecnie 250km od wybrzeża miasto Ur było portem. zachodnią granicę wyznaczał

Eufrat, chociaż zwłaszcza dla jego środkowego i dolnego biegu obszary na przeciwległym brzegu aż

po granice pustyń i półpustyń pozostawały związane z jej terenem. Na tak szeroko pojmowaną

Mezopotamię składały się trzy krainy geograficzne, znacznie różniące się między sobą

ukształtowaniem i warunkami klimatycznymi.

Część północno-wschodnia (na północ i wschód od Tygrysu) to dość wąskie i mocno pofałdowane

pasmo wyżyn i brzegów Zagrosu oraz Taurusu Amerykańskiego, z niewielkim obszarem nizinnym

wokół gór Dżebel Hamrin, na południe od Dolnego Zabu, ciągnie się lekko wygiętym łukiem os

Tygrysu lekko wygiętym łukiem aż po środkowy bieg rzeki Dijali. Cały ten obszar, odpowiadający

mniej więcej środkowej części Kurdystanu, miał dość chłodny klimat i największą w całej

Mezopotamii ilość opadów atmosferycznych, które w dużym stopniu zaspokajały potrzeby

miejscowego rolnictwa.

Największa część Mezopotamii - północne i środkowe obszary - to urozmaicony teren

geograficzny. Od północy pofałdowany i przechodzący stopniowo w równinny i nizinny teren ku

południu do rejonu arabskiego stepu Dżeziry. Ze względu na niewielkie opady deszczu rolnictwo

koncentruje się w dolinach rzek. Dżezira jako idealny wręcz obszar dla pasterstwa nomadycznego

stanowiła atrakcyjną siedzibę dla ludów koczowniczych i półkoczowniczych.

Obszar południowy Mezopotamii tworzył rozległą, całkowicie płaską dolinę Eufratu, Tygrysu i

częściowo Dijali. W części wschodniej i nad samą Zatoka Perską liczne jeziora, zalewy i bagna

1

B.C. -(ang. Before Christ- przed narodzeniem Chrystusa, łac. Ante Christum) odpowiednik p.n.e.

- 2 -

porośnięte trzciną i niewielkimi gajami palmowymi składały się na specyficzny obraz tych wielkich

rzek. Ryby dawały główne pożywienie mieszkającej tu ludności, a trzcina i glina służyły za

najpowszechniejszy budulec.

Od południowego wschodu Mezopotamia graniczyła z Elamem, który dzielił się na dwie krainy:

Suzjanę i Elam właściwy, zwanym przez Sumerów „Elamem górzystym”. Suzjana bezpośrednio

graniczy z Mezopotamia południową, w części północnej wyżynna i sięgająca Zagrosu, na południu

przechodzi w podobną do mezopotamskiej nizinę aluwialną. Dwie rzeki, Kercha i Karum stanowiły o

jej systemie wodnym. Dziś tereny Suzjany tworzą część prowincji irańskiej Chuzestan. Elam

właściwy obejmuje tereny południowo-zachodniego Iranu. Wraz z pasami Zgrosu ciągnie się on

daleko na południowy wschód, aż do krańca wybrzeża Zatoki Perskiej oraz irańskiej prowincji Fars.

Klimat Elamu był znacznie surowszy od klimatu Suzjany i Mezopotamii, a opady atmosferyczne SA

tu prawie trzykrotnie obfitsze.

Uświadomiwszy sobie różnice klimatyczne oraz geograficzne poszczególnych terenów obszaru

Mezopotamii i Elamu, które pomimo jedności kulturowej całego kraju, różnic ekonomicznych czy

społecznych są widoczne w epokach wcześniejszych. One też nadały kształt, z biegiem czasu, wielu

krain historycznych. Pomimo tego, że ich nazwy na przestrzeni tysiącleci ulegały modyfikacja,

możemy wyróżnić następujące krainy geograficzne:

- dla Mezopotamii: Sumer, Akad, Babilonię, Asyrię, Mitanni, Chaldeę;

- cały obszar Mezopotamii południowej od początku epoki historycznej aż do panowania Sargona

Akadyjskiego nazywamy Sumerem (od panującego tam ludu); natomiast przez pozostałą część III

tysiąclecia B.C. region ten nazywany był jako Sumero-Akad bądź Sumer i Akad;

- od początku II tysiąclecia B.C. (najazd Amorytów) do momentu powstania państwa

Hammurabiego w połowie XVIII w. B.C. (uczynił Babilon stolicą Sumero-Akadu) nazywano ten

obszar babilonia;

- w I połowie I tysiąclecia B.C. po osiedleniu się plemion chaldejskich nazywano ja Cheldeą

(Kaldu).

W początkach II tysiąclecia B.C. na terenach północno-wschodniej Mezopotamii, w widłach

Tygrysu i Górnego Zabu ukształtowała się Asyria, której rdzenne ziemie rozciągały się również w

dół Tygrysu, aż do ujścia Dolnego Zabu. Babilonia i Asyria, pomimo częstej wrogości i nieco

odmiennego składu etnicznego ludności, należała do jednego kręgu kulturowego i językowego

sumero-akadyjskiej cywilizacji Mezopotamii. pod ich wpływem pozostawała cała Mezopotamia, jak

również powstałe w połowie II tysiąclecia B.C. husyckie państwo Mitanii.

- 3 -

Podział na krainy geograficzne obszaru Elamu jest znacznie prostszy ponieważ pokrywa się z

Suzjaną i Elamem właściwym:

- dla Elamu: Awan, Anaszan, Szimaszki, Marchaszi.

Pamiętać jednak należy, że w toku zmian historycznych przez dziesięciolecia i tysiąclecia

powstawało na tym obszarze wiele mniejszych czy większych państwek, królestw czy księstw,

niekiedy będących tylko chwilowymi i nieznacznie się wpisującymi w historię tworami.

1.2.

Historia polityczna Mezopotamii do końca II tysiąclecia p.n.e.

Podział na okresy historycznych dziejów Mezopotamii wynika z uwzględnień politycznych, stanu

zachowania źródeł i związanym z tym poziomem wiedzy. Te uwarunkowania pociągają za sobą

niemożność przedstawienia zarysów politycznych obszarów północnej Mezopotamii do czasów Sargona

Akadyjskiego. Podobnie jest w przypadku Babilonii w I tysiącleciu B.C. (tzw. wieki ciemne).

Zatem od początku epoki historycznej, którą wyznaczamy od momentu pojawienia się źródeł

pisanych, możemy wyróżnić następujące okresy historyczne:

- Dżemdet Nasr

ok. 3000-2800 B.C.

- wczesnodynastyczny

ok. 2800-2350 B.C.

- staroakadyjski

ok. 2350-2210 B.C.

- gutejski

ok. 2210-2120 B.C.

- neosumeryjski

2120-2005 B.C.

BABILONIA

- starobabiloński

2005-1595 B.C.

- średniobabiloński

1595-1157 B.C.

- nowobabiloński

1157-626 B.C.

- chaldejski

626-539 B.C.

ASYRIA

- staroasyryjski

XX-XVII w. B.C.

- średnioasyryjski

XVI-935 B.C.

- 4 -

- nowoasyryjski

935-612 B.C.

a.

okres Dżemdet Nasr ok. 3000-2800 B.C.

Okres Dżemet Nasr to okres, ok. którym, możemy rozmawiać tylko pod względem gospodarczym,

teksty spisane w tym okresie są w języku sumeryjskim i to właśnie Sumerowie są ludem, przebywającym

w Mezopotamii przynajmniej od połowy IV tysiąclecia B.C. Odkrywając pismo dokonano ostatniego

kroku na drodze do powstania cywilizacji. Sama nazwa okresu pochodzi od leżącego na północny-

wschód od Babilonu stanowiska archeologicznego, gdzie po raz pierwszy natrafiono na typową dla tej

epoki ceramikę, i jest właściwie nazwą kultury Dżemdet Nasr.

W tym okresie ukształtował się podział polityczny Sumeru na poszczególne miasta-państwa, przy

czym ich zasięg terytorialny ograniczał naturalny zasięg systemu irygacyjnego. W skład każdego z takich

miast-państw wchodziło jeszcze kilka innych miejscowości. Większość z nich obejmowała swoim

zasięgiem całą południową Mezopotamię, zlokalizowanych wzdłuż głównych rzek: Sippar, Kisz, Nippur

(Nibru), Isin, Szurupapak, Uruk, Ur, Eridu, oraz z ośrodkami nad kanałem Iturun-gal: kesz, Adab,

Zabalam, Umma, Bad-it-bira, Larsa.

b.

okres wczesnodynastyczny (starosumeryjski) ok. 2800-2350 B.C.

Zachowane źródła dla tego okresu są bardzo nierównomierne. Rozpocząć możemy od pierwszego,

uwiarygodnionego własną inskrypcja królewską władcy sumeryjskiego miasta-państwa Kisz, noszącego

imię Enem-baragesi, datowanych na okres około 2700 r. B.C., uznając tego władcę za założyciela

dynastii z Kisz. Zachowane źródła potwierdzają wysoka pozycję miasta w ówczesnym świecie. W tzw.

Sumeryjskiej liście królów Kisz jest pierwszym miastem, które po potopie stało się siedzibą zesłanej przez

bogów „władzy królewskiej”. Kronika z Tummal wymienia władcę Kisz jako budowniczego świątyń oraz

władcę kontrolującego północny Sumer, środkową cześć kraju aż po Nippur

2

.

Drugim silnym ośrodkiem politycznym tej epoki było dominujące na południu Uruk. Tu z

najwybitniejszego władcę z pierwszej dynastii uznawany jest Gilgamesz, któremu udało się odeprzeć

ataki następcy a jednocześnie syna Enem-baragesiego Agi, dążącego do podboju całego Sumeru.

Zwycięstwo Gilgamesza na długie lata położyło kres dominacji Kisz, a Uruk zajęło pobliskie Ur i

sięgnęło wkrótce po Nippur, stając się na kilka pokoleń nowym hegemonem w Sumerze. W tym tez

czasie nastąpił wielki rozwój budownictwa mówców obronnych większości miast w Sumerze, co

ś

wiadczyć mogło o niestabilności wewnętrznej tego kraju.

2

Odgrywało rolę świętego miasta wszystkich Sumerów, ze świątynia głównego boga Sumeryjczyków Enlila.

- 5 -

Około 2600 r. B.C. Mesilim z leżącego na pograniczu sumeryjsko-akadyjskim Der, opanował Kisz

i jako król ponownie poddał zwierzchnictwu Kisz miasta północnego i środkowego Sumeru. A w

niedługim czasie i południowo-wschodniej części kraju.

W okresie pomiędzy 2500 a 2350 r. B.C. na pierwszy plan wychodzi miasto-państwo Lagasz,

którego włości rozciągały się wzdłuż wschodniej odnogi kanału Iturn-gal zwanej Nina-dua, opierającej

się, aż o wybrzeże Zatoki Perskiej. Ośrodek ten toczył poważne walki o dominację nad żyznymi i dobrze

nawodnionymi terenami z sąsiednim Umma. Z końcem okresu wczesnodynastycznego osłabieniu uległa

pozycja miast-państw z północy na rzecz swoich południowych sąsiadów. Świadczyć to mogło o

umacnianiu się na obszarze północnym semickich Akadów. Na uwagę zasługuje jeszcze pierwszy

odnotowany sojusz pomiędzy dwoma ośrodkami Lagasz i Ur. Jego znaczenie wyraźnie wykracza poza

standardowe ramy współpracy polityczno - gospodarcze, ponieważ określono w nim wzajemne granice

stref wpływów obu miast-państw i ich wzajemne wspieranie się przeciw przeciwnikowi z północy,

pragnącemu naruszyć panujący porządek polityczny.

Około 2370 r. B.C. władca Ummy, w obliczy zagrożenia akadyjskiego, podjął próbę zjednoczenia

ludów sumeryjskich. Pobiwszy władcę Lagasz skierował się ku południu i podbił Uruk, Ur oraz Eridu,

podejmując stanowcze kroki polityczne przeniósł stolicę do Uruk, gdzie stał się jego królem. Posunięcia

te sugerują jednoznacznie, ze chciał o n zjednoczyć państwo. Po przeszło 25 latach do walki z władcą

Uruk stanął Sargon z Akadu. Walka ta miała nie tylko na celu zmianę władcy, ale również koncepcji

politycznej i ideologicznej państwa.

c.

okres staroakadyjski ok. 2350-2210 B.C.

Według tradycji Sargon syn ogrodnika i kapłanki Isztar

3

, rozpocząć miał swoją karierę polityczną

jako podczaszy

4

na dworze króla Kisz, Ur-Zababy. Odsunął go od władzy, stanął na czele armii i ruszył

na podbój Sumeru. Mógł on stanąć do walki z potężnym władcą Uruk, reprezentując potęgę dawnego

Kisz oraz połączenie tradycji sumeryjskich i akadyjskich. Klęska Uruk dotknęła również wszystkie

miasta Sumeru. W wielu inskrypcjach możemy spotkać wzmiankę nawet o 50 pokonanych władcach, co

jednocześnie można rozumieć jako podporządkowanie sobie całego kraju. Podział kraju na namiestnictwa

(prowincje) z lokalnymi władcami sprawującymi władze w imieniu króla, ustanowienie stolicy w nowo

wybudowanym Akadzie, doprowadziło do zmian tak szerokich, iż państwo Sargona określano mianem

Sumero-Akadu. Jednak podbój Sumeru był tylko krokiem w kampaniach Sargona. W drugiej Polowie

panowania podbił zachodnią cześć Elamu, rozciągając swoje panowanie na północną Mezopotamie.

Panowanie synów Sargona to przede wszystkim bunty i powstania, które osłabiły wewnętrzną siłę

Sumero-Akadu. Wnuk Sargona, po ciężkich i długoletnich walkach z południowymi miastami Sumeru

3

Isztar (sumeryjskie Inanna) była najważniejszym żeńskim bóstwem Mezopotamii.

4

Wysoki urzędnik na dworze królewskim bądź książęcym.

- 6 -

oraz kilkoma północnymi Akadu, pokonał wreszcie przeciwników władzy akadyjskiej i zaczął

restaurować państwo i jego struktury polityczne.

Niechybnym końcem potęgi Sumero-Akadu stały się początkowo sporadyczne, a z każdym rokiem

coraz śmielsze, napady plemion górskich z Zgrosu, napierających na północne i północno-wschodnie

granice imperium. Zagrożenie przyszło również z Elamitami oraz nowo przybyłymi w rejon Dżeziry

semickimi plemionami koczowniczych Amorytów, Judejczyków i Lulubejów. Ostatecznie około 2210 r

B.C. królestwo akadyjskie upadło, a kraj pogrążył się na blisko 100 lat w chaosie.

d.

okres gutejski ok. 2210-2120 B.C.

Najazdy Gudejczyków i Lulubejów to prawdziwy ciemny wiek w historii Sumer-Akadu, ze

względów źródłowych jak i rozwoju kraju. Całkowitemu chaosowi politycznemu towarzyszył upadek

rozwoju gospodarczego i kulturalnego państwa. Najeźdźcy z Zagrosu nie przejęli miejscowego trybu

ż

ycia ani się nie zasymilowali z ludnością.

Zachowanie prymitywnego systemu władzy plemiennej na terenach podbitych, ciągłe grabieże

oraz gwałty dotknęły w największej mierze północną część państwa - Akad. Nie dziwi więc fakt, ze to na

południu właśnie pierwsze otrząsnęły się miasta sumeryjskie z marazmu i odbudowywały swoja pozycję

ekonomiczno - polityczna.

Najszybciej odbudowało się Legasz. Jego władca z II dynastii Gueda, uznał formalnie

zwierzchnictwo najeźdźców opłacając ich przy tym wielką kontrybucją, a w rzeczywistości rozciągał

swoje panowanie na południową część Sumeru. Guetyjczycy pozwolili mu na nawiązanie stosunków

handlowych z Syrią i Elamem, doprowadzając do ponownego rozkwitu Sumer, jak również do

rozciągnięcia swego panowania na miasta Uruk, Ur, Eridu, Larsę i Zabalam. Działalność II dynastii z

Lagasz była pierwszą oznaka odradzenia się Sumeru i zbliżającym się nieuchronnie końcem dominacji

najeźdźców.

Jednak według tradycji, władcą, który około roku 2120 B.C. pokonał ostatniego z królów

gueteńskich był Utu-hengal, król uzależnionego od Legasz Uruk - założyciel i jedyny przedstawiciel IV

dynastii.

e.

okres neosumeryjski 2120-2005 B.C.

Monarchia II dynastii z Ur

Panowanie Uruk nie trwało zbyt długo. Około 2113 r. B.C. Ur-Nammur przejął władzę,

zakładając III dynastię z siedzibą w Ur, gdzie głównym bogiem był Suena. Nowoutworzone państwo

zarówno pod względem politycznym, gospodarczym i społecznym nawiązywało do Sumero-Akadu, a

władca uważał się za spadkobiercę Gilgamesza i Sargona Akadyjskiego. W tym tez okresie powstaje

- 7 -

Sumeryjska lista królów mająca podkreślić wielkość władców i nawiązać w tradycji przeszłości do

poprzedników Un-Nammura podkreślając jego pochodzenie i związek z dualistycznym państwem

Sumeru i Akadu. Tekst ten potwierdzał jednocześnie ciągłość przejmowania władzy królewskiej

pochodzącej od bogów przez wszystkich władców aż do samego Ur-Nammu.

Główna zasługa tego władcy było odtworzenie ogólnokrajowych struktur administracji, odbudowa

i rozbudowa stanowiących podstawę bytu i rozwoju sieci irygacyjnych, jak również kodyfikacja prawa

zgodnego z prawem zwyczajowym. Jego podboje zamykały się w opanowaniu Legasz,

podporządkowaniu całego Sumero-Akadu.

Najwięcej jednak zasług miał syn Ur-Nammura - Szulgi - który to podbił całą Mezopotamię i

zachodni Elam, wyprawiał się za Zagroz, penetrował wybrzeże Zatoki Perskiej. Najbardziej krwawe

walki toczyły się o panowanie nad północnym i środkowym Kurdystanem o kontrolowanie północnych

szlaków handlowych oraz o dostęp do surowców pozyskiwanych z głębi Iranu i gór Azerbejdżanu.

Wpływy jego państwa sięgały aż do Syrii, Armenii i doliny Indusu. Szulgi doprowadził do perfekcji

system zarządzania i gospodarowania ziemiami podbitymi stosowany niegdyś przez władców

akadyjskich.

W państwie tym mogliśmy wyróżnić trzy terytoria w różnym stopniu uzależnione i związane z

centrum:

- rdzenny Sumero-Akad podzielony i zarządzany w sposób prowincjonalny przez cywilnych

namiestników (nesi), garnizonami wojskowymi dowodzili dostojnicy (szagina), oni również sprawowali

pieczę nad majątkiem władcy w danej prowincji;

-druga strefa imperium stanowiły obszary podbitej Mezopotamii północnej zachodniego Elamu

(Suzjana), gdzie władzę sprawowali lokalni przedstawiciele dynastii (zobowiązani dio płacenia

regularnych kontrybucji, utrzymania królewskich garnizonów, wspierania polityki zagranicznej Ur.);

- trzeci obszar państwa to większość Kurdystanu oraz rejony centralne płaskowyżu irańskiego, a

więc największy obszar pod względem terytorialnym, gdzie władzę oparto na zasadzie państw zależnych,

których władcy byli sojusznikami Ur, tłumiły bunty i pozyskiwały dla centrum droga handlu surowce.

Całość tak skonsolidowanego państwa przetrwała niedługi okres czasu, ponieważ zaledwie 20 lat

po śmierci jego organizatora do wnętrza wdzierały się kolejne ludy ościenne - Amoryci, Hutyrowie i

Elamitowie. Za panowania Ibi-Suena amoryccy najeźdźcy wyrwali potężnemu państwu kraje ościenne z

północnej Mezopotamii i gór Zagrosu i wdarli się na tereny samego Sumero-Akadu. śadne próby

pozyskania pomocy od podległych lokalnych władców nie przyniosły żadnego efektu. W piątym roku

rządów Ibi-Suena (2029-2005 r. B.C.) Amoryci zajęli Larsę - system administracji prowincjonalnej

poszedł w rozsypkę.

W roku 2005 B.C. Amoryci wraz z Elamitami zajęli stolicę. Dopełnił się kres II dynastii i państwa

Sumerów.

- 8 -

f.

okres starobabiloński 2005-1595 B.C. i staroasyryjski XX-XVII w. B.C

Mezopotamia w I połowie II tysiąclecia B.C..

Czas zmiennych hegemonii

Koniec państwa Sumeryjskiego to jednocześnie początek tworzenia się nowych państewek

amoryckich i huryckich, które walczyły ze sobą.

W Babilonii inicjatywa należała początkowo do Isin. Lokalny namiestnik uniezależnił się od Ibi-

Suena, podporządkował sobie Nippur oraz rejon dolnego Eufratu, co sprawiło, że miał strategiczną i

ideologiczną przewagę nad pozostałymi przywódcami amoryckimi. Po kilku latach wypędził garnizon

amorycki z Ur i zajął to miasto czyniąc się spadkobiercą ostatniego króla Sumerów, zapoczątkowując tym

samym II dynastie z Isin. Utworzone w ten sposób państwo objęło większą część Babilonii.

Pieczołowitość odbudowy zniszczonego Ur przez jego następców pozwoliła na zrekonstruowanie

administracji, a język sumeryjski, jakkolwiek przestawał powoli być językiem mówionym, pozostawał

jeszcze przez dziesięciolecia językiem administracji i kancelarii królewskiej.

W początkach XIX w. B.C. o prym wałczyć zaczęły ze sobą Larsa - gdzie amoryccy władcy

podporządkowali sobie całą południową część kraju - i Babilon.

Nieco inaczej potoczyły się wydarzenia w środkowej Mezopotamii, gdzie prym na blisko pół

wieku objęła Esznuna. Jej kres położył dopiero powstanie w końcu XIX w. B.C. silnego państwa

satroasyryjskiego. Jego władca Szamszi-Ada I (1813-1781 B.C.) wywodził się z rodu królewskiego z

leżącego nad środkowym Eufratem miasta Terka.

Budowę swojego imperium rozpoczął od zajęcia stolicy Asyrii, Aszur. Następnie zdobył wszystkie

ważniejsze ośrodki na północy - Mari, Terka, Karana, Ekallatum - opierając swoje granice o Eufrat na

zachodzie i górach Zagros na wschodzie. Po raz pierwszy od panowania królów z III dynastii z Ur

ś

rodkowa i północna część Mezopotamii znalazła się pod panowaniem jednego władcy. Utrzymywał on

dobre stosunki z Babilonem.

Państwo Szamszi-Adada I nie przetrwało zbyt długo. Walki wewnętrzne i spory o tro, jak również

nadciągający z południa Hammurabi położyły kres jego państwu.

Hammurabi i jego następcy

Pomimo tego, że Babilon znane było już w epoce staroakadyjsiej nie odgrywało zbyt wielkiego

znaczenia. W Cashach II dynastii z Ur znajdowała się tu siedziba jednej z mniejszych prowincji. Dynastię

amorycką w Babilonie założył w 1894 r. B.C. Sumu-abum. Jego następcom udało się utrzymać

niezależność i stopniowo w toku uporczywych wojen z sąsiadami podnieść rangę Babilonu. Ojciec

- 9 -

Hammurabiego Sin-muballit stał na czele koalicji miast północnych broniących się prze najazdami Larsy.

Jego największą zasługą było budowanie sieci umocnień w postaci twierdz i fortyfikacji oraz

wzmocnienie ekonomiczne niewielkiego państwa, co przygotowało grunt pod przyszłe sukcesy syna.

Hammurabi (1792-1750 r. B.C.) po kilku latach porządkowania sytuacji w kraju i przychylności

Szamszi-Adada I przystąpił do działań ofensywnych. Przez cztery lata walk podbił Isin i Uruk - na stałe

włączając je do swojego państwa . Następnie jego wojska skierowały się do nie potrafiącego sobie

poradzić z kryzysem i chaosem po śmierci Szamszi-Adada I. otoczony przez wrogów: Larsę, Esznunna i

Elam, Hammurabi skoncentrowal się na umacnianiu i konsolidowaniu władzy w swoim kraju.

Tak przygotowany rozpoczął swe wielkie podboje, a królestwo w przeciągu 10 lat powiększyło się

sięgając granicami od Zatoki Perskiej do Syrii i od Eufratu do Zagrosu obejmując prawie całą

Mezopotamię (po dorzecza Chabru, oraz gór Taut Abdin) i zachodni Elam (Suzjanę). W samej Babilonii

znacznie rozbudował kosztem ziem prywatnych i świątynnych system majątków królewskich, w których

obsadził żołnierzy, urzędników, wszelkich funkcjonariuszy państwa oraz zwykła ludność podległą.

Wszyscy oni uzależnieni byli od swojego władcy, co stanowiło podstawę fundamentu budowy silnego

państwa Hammurabiego.

Syn Hammurabiego Samsu-iluna miał poważne kłopoty z utrzymaniem imperium. Jeszcze w

pierwszej Połowie swego panowania utracił obszary północnej i częściowo środkowej Mezopotamii, na

rzec ludu Kasytów. Wybudował on siecz fortyfikacji w północnej części Babilonii, co zapobiegło dalszej

ekspansji Kasytów przez kilka następnych lat. Oznaczało t jednak pogodzenie się z utrata północnych

zdobyczy ojca. Sytuację pogarszały powtarzające się przez większość XVII w. B.C. bunty o charakterze

separatystycznym na południu kraju, a w szczególności w Larsie. Ostatecznie w 1595 r. B.C. potężny

najazd z dalekiej północy króla Hetytów Mursilisa I skończył się zdobyciem i złupieniem Babilonu. Po

jego wycofaniu się jeszcze w tym samym roku bezbronny kraj stał się obiektem najazdów kasyckich.

g.

okres średniobabiloński. 1595-1157 r. B.C.

Mezopotamia w II połowie II tysiąclecia B.C.

Opanowanie Babilonii przez Kasytów było bardzo szybkie i sprawne. Braki źródłowe z tego

okresu świadczyć mogą o tym, że całość administracji oraz struktury państwa Babilońskiego upadła po

dwóch najazdach hetytów i Kasytów, przy czym ci drudzy nie starali się zapewne odbudować

scentralizowanej władzy.

W Babilońskiej liście królów oraz w Sumeryjskiej liście królów zanotowano różnice w okresie

panowania władców na tym terenie. Różnice te sięgają blisko 500 lat co świadczyć może, iż równolegle

panowało tu wielu królów. Za założyciela dynastii kasyckiej uważa się Gandasza.

Generalnie po zjednoczeniu, królestwo Kaszyckie przyjmowało bardziej skonfederowaną formę,

niż ustrój państwa jednolitego. Oprócz zarządzanego przez króla samego Babilonu, istniał jeszcze Kraj

- 10 -

Nadmorski czy Kraj Górski. Administracja państwa została przekazana najwyższemu dostojnikowi po

królu w państwie i rezydującemu w Nippur guenna.

Najbardziej znanym władcą epoki średniobabilońskiej był Kurigalzu I Starszy, panujący około

1400 r. B.C. Uporał się on z wewnętrznymi sprawami kraju i rozciągną rzeczywista władzę nad

wszystkimi plemionami Kaszyckimi, nawet poza właściwą Babilonia. Zaatakował Elam i opanował

Suzjanę, przesunął granice aż do środkowego Tygrysu, wzmacniając jednocześnie swoją pozycję w samej

Asyrii. Nawiązał stosunki dyplomatyczne z Egiptem, państwem Mitanii i krajem Haiti, wprowadzając

Babilonię (Karduniasz) do grona największych potęg ówczesnego świata. Uwieńczeniem jego

działalności była budowa nowej stolicy Dur-Kurigalzu w okolicach dzisiejszego Bagdadu.

Po śmierci króla zaczęła wyrastać nowa potęga ówczesnego świata - Asyria. Ówczesny król

Kaszycki Burna-Burisz II nie mogąc przeciwstawić się zbrojnie nowej sile zaczął zabiegi dyplomatyczne.

Za panowania jego następcy Kurigalzu II Młodszego (1345-1324 r. B.C.) Kaszycka Babilonia przeżyła

ostatni okres swojej świetności. Zwycięska bitwa pod stolicą państwa i podporządkowania Elamu na

blisko 20 lat było wielkim wyczynem militarnych władcy. Próby integracji kraju nie przyniosły skutku a

walki z Asyrią do niewielkich zdobyczy nad środkowym Tygrysem.

Po śmierci władcy Babilonia coraz bardziej schodziła do roli państwa drugorzędnego. Przez blisko

dwa wieki władcy Babilonii musieli kilkakrotnie uznawać zwierzchność Asyrii to jej koniec nastąpił

dopiero po majeździe króla elamickiego Szutruk-Nahhunte II, który na przełomie 1158/1157 r. B.C.

złupił Babilonię i niszcząc całą administrację państwa.

Dzieło odnowy kraju podjął przedstawiciel II dynastii z Isin Nabuchodonozor I (1126-1105 r.

B.C.), który rozgromił Elam, zdobył asyryjskie Ekallatum zmuszając północnego sąsiada do uznania jego

zwierzchności. W efekcie działan Nabuchodonozora I państwo Kaszyckie uzyskało największy od stuleci

rozmiar terytorialny.

Już w następnym pokoleniu cała Babilonia, Mezopotamia i Syria, stały się areną najazdów

semickich Aramejczyków, Chaldejczyków i pokrewnych im ludów.

Państwo Mitanii

Jednym ze znacznych wydarzeń tego okresu było powstanie państwa Hurytów - Mitanii. Wzrost

znaczenia politycznego Hurytów zbiegł się mniej więcej w czasie z powstaniem potężnego państwa

hetytów w Anatolii oraz przejęciem władzy przez Kasytów w Babilonii. Wraz z nimi rozpowszechniło się

użycie konia jako zwierzęcia pociągowego oraz masowe użycie szybkich, lekkich, dwukołowych

rydwanów na polu walki.

Pierwszym znanym władcą Hurytów był Parattarna. Wyprawiał się on poza Mezopotamię i

sprawował kontrolę nad silnymi północnosyryjskim księstwem Alalach. Jednak tu napotkał potężnego

przeciwnika Egipt, z którym nie chciał podjąć walki. W II połowie Xv w. B.C. król Mitanii Szausztatar

- 11 -

wyprawił się na północno-wschodnie tereny Mezopotamii, oraz podbił Asyrię. Królestwo Szausztatary

rozciągało się więc od wybrzeży Morza Śródziemnego aż po góry Zagros, południowo-wschodnią

Anatolię, północna Syrię oraz całą północna Mezopotamię. Jego następca utrzymał tak ogromy karj, a po

wielu starciach z Egiptem zawarł pokój około 1420 r. B.C. rozdzielający strefy wpływów obydwu państw

w Syrii na linii Ugarit - Kadesz.

Tak potężnemu państwu zagroził jedynie najazd Hetytów z I połowy XIV w. B.C. To oraz walki

wewnętrzne w państwie Mitanii o tron ułatwiły hetytom złupienie większości kraju, opanowanie

północnej Syrii i obsadzili na tronie Mitanii swojego pobratymca. Państwo Mitanii zeszło do roli

drugorzędnej.

Państwo średnioasyryjskie

Po upadku królestwa Szamszi -Adada Ioraz śmierci jego następcy Asyria nie odgrywała znaczącej

roli w Mezopotamii. Sytuacjata zmieniła się dopiero na początku Xiv w. B.C. gry państwo Mitanii chyliło

się ku upadkowi. W niespełna 20 lat swojego panowania uczynił z małego państewka jedna z głównych

sił ówczesnego świata. Osiągnął to zarówno dzięki zwycięstwom na polu walki jak również umiejętnej

polityce - małżeństwa asyryjsko-babilońskie.

Właściwym twórca potęgi państwa był Adad-nirara I (1307-1275 r. B.C.). Opanował on cały

obszar północno-wschodniej Mezopotamii opierając granice Agrosie, a po pokonaniu Babilonu

przyłączył tereny nad Środkowym Tygrysem. Ukoronowaniem jego rzadów było podporządkowanie

sobie państwa Mitanii. Wykorzystał słabość Hetytów i opanował tereny do Eufratu z całą Mezopotamią

północną.

Apogeum swej świetności państwo średnioasyryjskie osiągnęło za panowania Tukulti-Ninurty I

(1244-1208 r. B.C.). przekroczył on Eufrat i złupił hetycką część Syrii. Największym sukcesem był

najazd na Babilonią osłabioną walkami z Elamitami.

Ostatnim władcą z tego okresu był Tiglatpilesar I. pomimo skomplikowanej sytuacji wewnętrznej

swa ekspansję skierował na północ i zachód, starając się ustabilizować ekonomikę kraju. Uderzył na

zamieszkujących górskie pogranicza Anatolii, Armenii i Mezopotamii Hurytów i Urarów, docierając do

wybrzeża Morza Czarnego, następnie ruszył na Syrię. Najazdu nie ustrzegła się również Babilonia.

- 12 -

1.3.

Elam w II i II tysiącleciu B.C.

Po okresie wspaniałego rozkwitu pod koniec epoki neolitycznej od II połowy IV tysiąclecia do

końca II tysiąclecia B.C. Elam znalazł się w cieniu Sumeru.

Historia tego kraju dzieli się na cztery okresy:

- staroelamicki

ok. 2500-1500 r. B.C.

- średnioelamicki

ok. 1500-1100 r. B.C.

- Wieki Ciemne

ok. 1100-750 r. B.C.

- neoelamicki

ok. 750-640 r. B.C.

a.

okres staroelamicki ok. 2500-1500 r. B.C.

W połowie III tysiąclecia B.C. musiała nastąpić w Elamie jakaś nowa migracja ludności

koczowniczej pochodzenia zapewne z centralnego Iranu. Jednocześnie w tym samym czasie powstała w

rejonach środkowego Zagrosu, na pograniczu północnego Elamu tajemnicza, wspomniana w Sumeryjskiej

księdze królów I dynastia z Awanu. Ona to miała pokonać I dynastię z Ur i dzierżyć władzę w Sumerze

przez 356 lat, zanim nie została jej pozbawiona przez Kisz. Pomijając jak zwykle przesadzoną lat sam

fakt skutecznej interwencji dynastii elamickiej w Międzyrzeczu około 2400 r. B.C. pozostaje bezsporny.

Ówczesny Elam pozostawał pod wpływem kulturowym Sumeru - przejęcie mezopotamskiego

pisma klinowego. Sargon Akadyjski nie mógł pominąć tak ważnego terytorium jakim był Elam w swych

podbojach.

Ponowna restauracja państwa wiąże się z dynastią z Szamiszaki, kraju leżącego na północny-

wschód od granicy Elamu właściwego, za głównym pasmem Zagrosu. Panowała ona blisko 200 lat

(2100-1900r. B.C.) będąc głównym oponentem królów neosumeryjskich w Elamie. Jednak za panowania

Szulgiego Mezopotamczycy opanowali na stałe Suzjanę - najbogatszą cześć Elamu. Później, gdy osłabła

III dynastia z Ur, najeźdźcy pod wodzą Elamitów opanowali Ur kładąc kres dogorywającemu państwu

neosumeryjskiemu i rozpoczynając 20-letni okres panowania nad południem Sumeru.

Kolejny wybitny władca, Idadu I Inszuszinak, przeniósł stolicę do Suzy, był dobrym

administratorem i budowniczym. Za jego panowania królestwo przeżyło pełny rozkwit. Już jednak w II

połowie XX w. B.C. znalazł się Elam w strefie wpływów amoryckich władców Sumero-Akadu.

Około 1900 r. B.C.nowa dynastię zapoczątkował Ebarti, którą nazwano dynastią Ebartydów. Elam

w tym czasie stanowił najwyraźniej federację, w której kilku członków rodu niemal jednocześnie

sprawowało władzę w odrębnych krainach-okręgach, Suzie, Anszan, Marchaszi lub jako wiceregenci. W

- 13 -

tej tak skomplikowanej strukturze siła władcy oraz jego państwa zależała głównie od skuteczności

egzekwowania należnych mu uprawnień oraz trwałości procesu unifikacyjnego. Dlatego Elam

przechodził tak gwałtownie i często od okresów świetności do rozdrobnienia o upadku.

Około roku 1765 B.C. udanym atakiem Elamicki opanowali ważne miasto Eszunnę wraz z całym

obszarem Mezopotamii na wschód od Tygrysu. Zorganizowanie tak wielkiej kampanii miao na celu

podbój całem Babilonii, gdyż kolejnym obiektem Elamu stał się Hammurabi. Ten jednak wyszedł ze

starcia obronną ręką i sam w kilka lat później zdobył Suzjanę.

b. okres średnioelamicki ok. 1500-1100 r. B.C.

W II połowie II tysiąclecia B.C.w Elamie rzadziły kolejno trzy dynastie zwane od imion ich

założycieli:

- Kidinuidami od Kinidu ok. 1500-1350 r. B.C.

- Igi-halkidami od Igi-halkiego ok. 1350-1200 r. B.C.

- Szutrukidami od drugiego jej władcy Szutruk-Nahhunte II ok. 1200-1100 r. B.C.

W czasach pierwszej z dynastii Elam dwukrotnie doznał porażki z rąk królów kasyckiej Babilonii. Drugi

najazd obalił dynastię Kidinuidów, a ich następcy z drugiej dynastii starali się utrzymać dobre stosunki z

Babilonią poprzez małżeństwa. Władcy Elamu mogli skupić się na wzmocnieniu wewnętrznym państwa.

Dopiero ostatni władca tej dynastii przeszedł do ofensywy. Około 1220 r. B.C. złupił najpierw pogranicze

Der, zaatakował Babilonię i zdobył Nippur. W kilka lat później powtórzył ekspedycję, jednak tym razem

spotkał się z silnym kontratakiem patronującego właśnie Babilonii króla Sayrii. W efekcie Suza została

zdobyta, a władca stracił władzę.

W pół wieku później, za panowania drugiego władcy z dynastii Szutrukidów, Elan dokonał

kolejnej inwazji na zachodniego sąsiada. Korzystając z postępującego osłabienia Kasytów najechał

Babilonię. Sukces był całkowity, zostały zdobyte i złupione wszystkie większe miasta kraju. Zostały

nawet obrabowane świątynie, a skradziono nawet posąg z zapisem praw Hammurabiego. Tym razem

skutki najazdu okazały się straszne dla panującej dynastii Kasytów, którzy utracili władzę. Przez długie

lata Elamicki utrzymywali swe wpływy nad Eufratem i Tygrysem aż do czsu, gdy odwet na nich wziął

Nabuchodonozor I, który zdobył Suzę. Niedługo po tej klęsce dobiegło końca panowanie Szutrukidów

oraz okres średnioelamicki. Państwo pogrążyło się w chaosie Wieków Ciemnych, o których nie

zachowały się prawie żadne wzmianki źródłowe.