Krzyż i miecz - to znaczące symbole ideałów średniowiecznego człowieka;
dwa










Krzyż
i miecz - to znaczące symbole ideałów średniowiecznego człowieka; dwa ośrodki kształtujące kulturę duchową epoki -
kościół i dwór - eksponowały różne wizje wartości życia ludzkiego. Pierwszy, poprzez nadanie egzystencji
człowieka charakteru w pełni duchowego i religijnego, zmierzał ku idei
ascezy, drugi - akcentując pojęcie
honoru jako najwyższego dobra ziemskiego
głosił zasadę bezwzględnej wierności
wobec Boga i Suwerena oraz postawę czynnej zbrojnej obrony Wiary i Władcy,
kształtował ideały rycerskie. Zarazem
jednak w kulturze średniowiecznej następowało częste zespalanie ideałów
rycerskich i religijnych, idea wiary sankcjonowała bowiem sens i wartość czynu
rycerskiego (np. idea wojny świętej o grób Chrystusa). Tytułowy bohater "Pieśni o Rolandzie",
arcydzieła francuskiej epiki rycerskiej (chansons de geste) z przełomu XI i XII
wieku, ginie w bohaterskiej walce z niewiernymi Saracenami. Roland poprzez swą
rycerską śmierć wyraża bezwzględną wierność Bogu, władcy oraz "słodkiej
Francji". We francuskim średniowiecznym cyklu królewskim postacią
centralną jest również Karol Wielki.
Osoba króla - śnieżnobrodego, pełnego potęgi i majestatu, Suwerena
sprawiedliwego i wiernego ideom rycerskim - staje się ucieleśnieniem władcy
doskonałego. W literaturze polskiej, z
uwagi na odmienne od zachodnioeuropejskich dziejów uwarunkowania historyczne,
epika rycerska nie rozwinęła się w postaci osobnego

gatunku.
Jej wpływ jednak na nasze piśmiennictwo jest bezsporny, czego dowodem staje się
łacińska kronika Galla Anonima. Autor, tworząc "gesta", czyli opis
czynów Bolesława Krzywoustego, ukazał zarazem wizerunek władcy idealnego.

Bolesław
to król rycerski, sprawiedliwy, władca chrześcijański wojujący z pogaństwem
(Pomorzanami), strzegący

suwerenności
państwa, obdarzony od dzieciństwa wszelkimi cnotami. W kręgu kultury dworskiej rozwinęła się także literatura
poświęcona miłości. Średniowieczny francuski romans "Dzieje Tristana i
Izoldy" to urzekająca opowieść o miłości, do której kochankowie zostali
zmuszeni fatalną siłą czarodziejskiego napoju. Uczucie łączące Tristana i
Izoldę łamie normy moralne i religijne, bowiem namiętność przewyższa poczucie
obowiązku wierności królowi i małżonkowi. Miłosne uniesienia i etyczne udręki,
poczucie winy i poddanie się przeznaczeniu, doznania bólu i pełni szczęścia,
subtelna, głęboko

psychologiczna
prawda o naturze człowieka wyrażona w "Dziejach Tristana i Izoldy"
inspiruje artystów po dzień dzisiejszy do reinterpretacji średniowiecznego
tematu. Francuski romans miłosny przynosi również plastyczną wizję przyrody i
natury. Uczucia bohaterów rozwijają się bowiem wobec urzekającej, naturalnej
urody świata. Równolegle do romansu rozwijała się we Francji liryka miłosna
tworzona przez trubadurów: poetów i kompozytorów w jednej osobie. Z tego kręgu
wywodzą się

ideały
dworskiej miłości oraz kultu kobiety. Również i w Polsce, w późnej fazie
średniowiecza, pojawiły się utwory inspirowane kulturą dworską. Z początków XV
wieku pochodzi wiersz anonimowego autora Słoty "O zachowaniu się przy
stole". W tym literackim zabytku języka polskiego wyróżnić można dwa
motywy tematyczne: pierwszy opowiada o sposobach kulturalnego dworskiego
biesiadowania, drugi natomiast stanowi dworną pochwałę kobiety. Z końca XV
wieku pochodzą także dwa utwory nawiązujące do wzorów francuskiej liryki
miłosnej: "Przesłanie miłosne" oraz "List miłosny".

U
średniowiecznych źródeł teocentrycznego poglądu na świat leży idealistyczna
filozofia św. Augustyna, według której Bóg jest nie tylko przyczyną świata, ale
także jego kierownikiem i sędzią, zaś człowiekowi szczęście może dać jedynie

zespolenie
z Najwyższym. Średniowieczna postawa ascetyzmu ma głębokie uwarunkowania
filozoficzne: dążenie do Boga, które leży w naturze człowieka, wymaga
odrzucenia znikomych dóbr świata materialnego. "Mistrzami" ascezy
byli bohaterowie średniowiecznych wierszowanych legend o świętych. Legendy te
miały zarazem charakter parenetyczny (pareneza - przykład), pokazywały wzory
takiego życia, które prowadzi do szczęścia wiecznego, a więc do Boga.

Z
drugiej połowy XV wieku pochodzi literacki zabytek języka polskiego
"Legenda o świętym Aleksym". Pokazuje ona te etapy życia ludzkiego,
które decydują o szczęściu wiecznym i świętości: rezygnację z życia rodzinnego,
zachowanie

czystości,
odrzucenie przywilejów i bogactw, umartwienie ciała, świadome samoponiżenie,
służbę bliźniemu. Negacja wartości cielesnych, ziemskich, materialnych
prowadziła twórców średniowiecznych do fascynacji śmiercią. Temat

ten
pojawiał się tak w literaturze, jak ikonografii (malarstwie), najbardziej zaś
popularnym jego ujęciem były tańce śmierci (danse macabre). Memento mori -
pamiętaj o śmierci, o jej powszechności i konieczności - hasło to rozwijanebyło
w licznych utworach średniowiecznych. W zabytkach językowych literatury
polskiej najpełniej wyraziło się w XV-wiecznej "Rozmowie mistrza Polikarpa
ze śmiercią". Kult świętych i
Matki Bożej w literaturze i sztuce średniowiecza ma także filozoficzne
uwarunkowania; wynikał z potrzeby zachowania hierarchicznej, odpowiadającej
wzorom feudalnym, struktury świata duchowego. Święty Tomasz z Akwinu, którego
filozofia stanowi szczytne osiągnięcie średniowiecznej scholastyki, dokonał
rozróżnienia stworzeń według stopnia doskonałości. Kolejne stopnie
hierarchiczne były to: złożone ciała nieorganiczne, rośliny, zwierzęta, ludzie.
Pomiędzy Bogiem a stworzeniem, w myśl koncepcji Akwinaty, musi jednak istnieć
ciągłość. Ponad człowiekiem znajdują się więc istoty o czystej inteligencji,
czyli anioły. Hierarchię tę wieńczy Bóg: jedyny byt, który

istnieje
sam przez się; wszystkie inne są bytami zależnymi. Żywot ludzki wydawał się
więc w średniowieczu

nieporównywalny
z kondycją Boga. W modlitwach poszukiwano pośredników, orędowników, którym
nieobca była ludzka egzystencja, a którzy zarazem osiągnęli wyższy od człowieka
stopień duchowej doskonałości. Stąd niezwykle rozpowszechniony w
średniowiecznej Europie nurt pieśni maryjnych. Właśnie Maryja, kobieta i matka
zarazem, której pełne tragizmu dzieje macierzyńskie wydawały się zawsze
człowiekowi szczególnie bliskie, stawała się orędowniczką ludzkich próśb i
pełnych nadziei modlitw kierowanych ku Bogu. Kult Maryi - kobiety, Matki Bożej
odnaleźć możemy w najstarszym

polskim
zabytku językowym - "Bogurodzicy" (schyłek XIV w.). Podobnie
wspomniany już kult świętych wynikał z hierarchicznego rozumienia świata i
związanych z nim kwestii duchowych. Święty bowiem to ten, który kiedyśbył
człowiekiem, jednym z wielu. Wyniesiony na ołtarze, szczególnie bliskiBogu, a
zarazem głęboko rozumiejący egzystencję człowieka, stawał się, w rozumieniu średniowiecznych filozofów i
pisarzy, duchem mediacyjnym pomiędzy Absolutem a Stworzeniem.