Ruch społeczno-obyczajowy, wywodzi szlachtę polską od rycerskiego, koczowniczego ludu zamieszkującego ziemie Polskie; początkowo nacechowane jest dodatnio: zespół dodatnich cech odziedziczonych po przodkach: rycerskość, odwaga, szlachetność, które są przeciwieństwem dla zniewieściałego magnactwa; Sarmata stał na straży i w obronie wiary w Europie (polska przedmurzem chrześcijaństwa); jednak z czasem sarmatyzm ewoluował w kierunku znaczenia ujemnego, ze względu na nie realizowanie światłych jego założeń; np. poglądy na obowiązki społeczne wobec ojczyzny, cenienie i obrona złotej wolności szlacheckiej; teraz pojawiły się nowe cnoty: warcholstwo, pijaństwo, pieniactwo, prywata, konserwatyzm, pycha, dążenie do życia ponad stan, wyzysk chłopów graniczący z okrucieństwem

Jako idea całkiem interesująca, ale jej realizacja pozostawia wiele do życzenia (zdanie Potockiego); ostatecznie godna pożałowania postawa, która doprowadziła do upadku I Rzeczypospolitej i długoletniej niewoli narodu polskiego.