Z WARSZTATU KONSERWATORA
Sztuka rozwarstwiania
malowideł sztalugowych
istoria rozwarstwiania malowi- faktu, iż zamalowując kompozycję Zabieg rozwarstwiania malowideł
deł sztalugowych ma swój po- pierwotną, postępuje niezgodnie z za- sztalugowych staje się dobrym rozwią-
Hczątek w latach dwudziestych sadami etyki twórcy. zaniem dla wielu wcześniejszych kon-
XX w. Tak więc dorobek konserwato- Konserwacja obrazu, którego cepcji działania w takich przypadkach.
rów w tej dziedzinie, w porównaniu pierwotna kompozycja malarska zo- Mowa tu o dokumentowaniu w formie
z dokonaniami w rozwoju metodyki stała zasłonięta przez nowe malowi- rysunkowej i fotograficznej póz
niejszej
przenoszenia malowideł ściennych, dło, wymaga starannego przemyśle- warstwy malarskiej, które stanowiło
jest skromny. W ciągu tych ponad nia. Konserwator musi rozwiązać przepustkę do usunięcia przemalowa-
osiemdziesięciu lat udało się jednak niezwykle trudny problem: w jaki nia; podobną funkcję spełniała i nadal
rozwinąć w znaczny sposób metodykę sposób przeprowadzić zabiegi, aby spełnia (niestety) kopia malarska.
postępowania względem obiektów, proponowane postępowanie nie było Rozwarstwianie malowideł szta-
które z upływem czasu uległy istotnym wynikiem wyłącznie emocjonalnych lugowych należy do działań bardzo
przekształceniom formalnym i este- odczuć. Jest to, moim zdaniem, duże trudnych i niezwykle odpowiedzial-
tycznym. Przekształcenia te wynikały zagrożenie dla dzieł, które przejawia nych. A
ączy się ze znacznym ryzy-
najczęściej ze zmian upodobań i gu- się w doborze (subiektywnych) kryte- kiem, dlatego decyzja o rozdzieleniu
stów artystów oraz właścicieli, a także riów oceny ich wartości artystycznej, malowideł musi być podjęta rozważ-
z odmiennych funkcji, jakie spełniały będącej niesłusznie w wielu wypad- nie. Chodzi nie tylko o ocenę możli-
te obiekty pierwotnie. Mówimy tu kach wyznacznikiem dalszego postę- wości technicznych wykonania zabie-
o przypadkach, w których podobrazie powania. W dążeniu do odsłonięcia gu, lecz także o ważne kwestie natu-
było wspólnym podłożem dla kilku oryginalnego malowidła często zapo- ry etycznej w pracy konserwatora.
malowideł, często charakteryzujących mina się, iż chęć ta nie usprawiedli- Polskie doświadczenia w dziedzi-
się odmienną ikonografią, stylistyką wia w żaden sposób działań, prowa- nie rozwarstwiania malowideł sztalu-
oraz techniką wykonania. Autor póz
- dzących do usunięcia póz
niejszej gowych na drewnie sięgają połowy
niejszej kompozycji nie uwzględniał warstwy malarskiej. lat siedemdziesiątych XX w., kiedy
2
1.2.3.  Św. Roch (XIX w.), obraz olejny na podobraziu drewnianym, własność parafii
Bożego Ciała w Wielgiem koło Zwolenia; lico malowidła, stan przed rozwarstwieniem (1),
mechaniczny sposób rozwarstwiania rozmiękczonej i zabezpieczonej warstwy
malarskiej od malowidła pierwotnego  Św. Trójca
(zabieg wykonany przez Martę Lempart-Geratowską w 2000 r.) (2) oraz transfer
malowidła (oddzielona warstwa malarska po osadzeniu na nowym podłożu)
po wykonaniu konserwacji estetycznej (3)
1
SPOTKANIA Z ZABYTKAMI nr 4 " 2007
14
Z WARSZTATU KONSERWATORA
 metoda wykorzystująca siłę
skurczu kleju licowania  metoda
 sucha , zwana również metodą  to-
ruńską .
Rozważając zagadnienie związane
z możliwościami i ograniczeniami, ja-
kie niesie ze sobą zabieg rozwarstwia-
nia, należy stwierdzić, iż nie da się
jednoznacznie określić warunków ko-
niecznych do podjęcia decyzji o jego
przeprowadzeniu. Na podstawie do-
tychczasowych doświadczeń można
jedynie sformułować te warunki, któ-
re sprzyjają rozdzieleniu malowideł,
dając względną gwarancję bezpie-
czeństwa obu dziełom. Ostrożność ta
wynika z nabywania wciąż nowych
doświadczeń konserwatorskich. To,
co kiedyś uważano za konieczne przy
podejmowaniu ostatecznej decyzji
(choćby konieczność zróżnicowania
spoiw przenoszonych malowideł),
obecnie zostało zweryfikowane dzięki
postępowi techniki i doskonaleniu
metod rozwarstwiania.
W chwili obecnej mamy już spore
doświadczenie w dziedzinie rozwar-
stwiania malowideł wykonanych na
podłożu drewnianym, natomiast ma-
lowidła występujące na podobraziu
płóciennym skutecznie opierają się
naszym działaniom, chociaż możemy
już mówić o pewnych sukcesach.
Podjęcie decyzji o możliwości wy-
konania zabiegu rozwarstwienia malo-
wideł sztalugowych wymaga w pierw-
szej kolejności starannego przygoto-
wania teoretycznego, polegającego na
zapoznaniu się z opracowanymi meto-
dami rozdzielania malowideł. Za każ-
3
dym razem należy je rozpatrywać
w kontekście budowy technologicznej
to nastąpił znaczący rozwój metod wych na podobraziu drewnianym
oraz stanu zachowania obiektu, w sto-
rozwarstwiania poza granicami na- charakteryzują się różnym sposobem
sunku do którego zastosowano zabieg.
szego kraju. Ta dziedzina konserwa- oddziaływania na przenoszoną war-
Należy jednak podkreślić, iż dopiero
cji znalazła się w centrum zaintereso- stwę malarską oraz na międzywar-
możliwość praktycznego zapoznania
wania dwóch ośrodków kształcących stwę oddzielającą obydwa malowi-
się z techniką prowadzenia zabiegu da-
konserwatorów-restauratorów dzieł dła. W układzie chronologicznym są
je właściwy obraz całego, skompliko-
sztuki  Wydziału Konserwacji i Re- to następujące metody:
wanego przedsięwzięcia.
stauracji Dzieł Sztuki ASP w Krako-  metoda oparta na rozmiękcza-
Dalszym etapem działania jest ana-
wie oraz Instytutu Zabytkoznawstwa niu przenoszonego malowidła z póz
-
liza budowy technologicznej obiektu,
i Konserwatorstwa UMK w Toruniu niejszym założeniem licowania;
polegająca m.in. na wykonaniu zdjęć
 które podjęły (niezależnie od sie-  metoda polegająca na rozmięk-
w świetle analitycznym (ze szczegól-
bie) badania w tym kierunku w ra- czeniu międzywarstwy poprzez war-
nym uwzględnieniem zdjęć rentge-
mach prowadzonych prac magister- stwę licowania;
nowskich) oraz pozostałych analiz po-
skich. Dzięki temu możemy prezen-  metoda rozwarstwiania, w któ-
zwalających określić poszczególne na-
tować obecnie istotny dorobek w tej rej przenoszone malowidło rozmięk-
warstwienia pod względem ich skła-
dziedzinie, przedstawiając polskie czane jest przez warstwę licowania;
du. Niezwykle ważną rolę odgrywa
dokonania obok pionierskich realiza-  metoda rozwarstwiania malowi-
dokładna analiza nie tylko spoiw
cji rosyjskich, greckich i włoskich. deł przez rozmiękczenie międzywar-
warstw malarskich, które są przed-
Opracowane do tej pory metody stwy zaprawy oddzielającej obydwa
miotem zainteresowania, ale także na-
rozwarstwiania malowideł sztalugo- malowidła;
warstwień znajdujących się w ich bez-
SPOTKANIA Z ZABYTKAMI nr 4 " 2007
15
Z WARSZTATU KONSERWATORA
pośrednim sąsiedztwie. Do chwili Należy podkreślić niezwykłe zna- skłaniam się do stwierdzenia, iż obec-
obecnej nie stwierdzono, aby przeno- czenie występowania warstw rozdzie- ność werniksu w znaczący sposób uła-
szona warstwa malarska musiała mieć lających malowidła, które stanowią twia rozwarstwienie, a jego brak mo-
pewną minimalną grubość. Na pod- zasadniczo granicę podziału. Jeszcze że nawet zniweczyć cały zabieg. War-
stawie dotychczasowych doświadczeń do niedawna sądziłam, iż jest obojętne to również przypomnieć, iż między-
można przyjąć, iż grubość oddzielane- czy pomiędzy rozdzielanymi malowi- warstwa pełni często funkcję podkła-
go malowidła nie stanowi kryterium dłami występuje jako dodatkowa war- du kolorystycznego pod póz
niejsze
warunkującego przeprowadzenie za- stwa oddzielająca werniks. Po do- malowidło, co nie ułatwia zabiegu
biegu (z powodzeniem dokonywano świadczeniach w trakcie rozwarstwia- rozwarstwienia. Uszkodzenie tej war-
przeniesienia warstw malarskich, któ- nia malowideł  olejnego i tempero- stwy może być słusznie odbierane jako
rych grubość wynosiła od 0,01 do wego  na diakońskich wrotach po- zniszczenie kompozycji malarskiej.
0,05 mm). Podobne uwagi dotyczą chodzących z nieistniejącej cerkwi Mianem  warstwy oddzielającej
również grubości warstw oddzielają- w Opace, prowadzonego w ramach określa się też zanieczyszczenia wy-
cych obydwa malowidła, bez względu pracy magisterskiej przez Małgorzatę stępujące pomiędzy rozdzielanymi
na to, czy jest to werniks, warstwa far- Śliz w Pracowni Przenoszenia Malo- malowidłami, wskazując na ich pozy-
by czy zaprawy. wideł Sztalugowych ASP w Krakowie, tywny wpływ przy rozdzielaniu. Na-
leży jednak zachować ostrożność
i nie przeceniać roli tego rodzaju
Rozwarstwienie malowideł sztalugowych 6. Rozwarstwienie dwóch malowideł znajdu-
R
o
z
w
a
r
s
t
w
i
e
n
i
e
m
a
l
o
w
i
d
e
ł
s
z
t
a
l
u
g
o
w
y
c
h
warstw, które pod względem składu
realizacje w Polsce jących się na ikonie z Cewkowa: olejnego
r
e
a
l
i
z
a
c
j
e
w
P
o
l
s
c
e
nie są jednorodne.
 Chrystus Eucharystyczny (2 poł. XIX w.) od
1. Rozwarstwienie dwóch malowideł, wyko- temperowego  Chrystus Arcykapłan (prze- W trakcie analizy budowy obiektu
nanych na podłożu drewnianym: olejnego łom XVII i XVIII w.), ze zbiorów Fundacji św.
mamy możliwość określenia jego stanu
 Św. Piotr (3 ćw. XVII w.) od temperowego Włodzimierza Chrzciciela Rusi Kijowskiej
zachowania i te dwa elementy  budo-
 Św. Filip (3 ćw. XVI w.), ze zbiorów Muzeum z siedzibą w Krakowie (praca magisterska
Warmii i Mazur w Olsztynie (praca magister- wykonana przez Agnieszkę Trzos pod kierun- wa technologiczna i stan zachowania 
ska wykonana przez Ewę Derkacz pod kie- kiem prof. Zofii Medweckiej, WKiRDS ASP
stanowią podstawowe kryterium przy
runkiem doc. Zofii Wolniewicz, Instytut Zabyt- w Krakowie, 1998 r.).
podejmowaniu, w pierwszym momen-
koznawstwa i Konserwatorstwa Uniwersytetu
cie, decyzji o zabiegu rozwarstwienia,
Mikołaja Kopernika  dalej IZiK UMK w Toru- 7. Rozwarstwienie dwóch malowideł wykona-
niu, 1976 r.). nych na podłożu drewnianym: olejnego  Sal- a następnie o wyborze metody. Z pew-
vator Mundi (3 ćw. XVII w.) od temperowego
nością należy odradzać rozwarstwianie
2. Rozwarstwienie dwóch malowideł wykona-  Apostoł (3 ćw. XVI w.), ze zbiorów Muzeum
w wypadku, gdy doszło do degradacji
nych na podłożu drewnianym: olejnego  Św. Warmii i Mazur w Olsztynie (praca magister-
Bartłomiej (3 ćw. XVII w.) od temperowego ska wykonana przez Magdalenę Poray-Zbro- spoiwa warstw malarskich lub zaprawy
 Św. Tomasz (3 ćw. XVI w.), ze zbiorów Mu- żek pod kierunkiem prof. Zofii Medweckiej,
(adhezja zaprawy do podłoża nie po-
zeum Warmii i Mazur w Olsztynie (praca ma- WKiRDS ASP w Krakowie, 2000 r.).
winna być znacznie osłabiona). Spęka-
gisterska wykonana przez Tadeusza Bileckie-
nia, spęcherzenia nie stanowią najczę-
go i Jakuba Kamykowskiego pod kierunkiem 8. Rozwarstwienie dziewiętnastowiecznego
prof. Zofii Medweckiej, Wydział Konserwacji malowidła olejnego, wykonanego na podłożu
ściej przeszkody do rozwarstwienia.
i Restauracji Dzieł Sztuki Akademii Sztuk drewnianym  Św. Roch od manierystyczne-
Nie ogranicza wykonania zabiegu także
Pięknych  dalej WKiRDS ASP w Krakowie, go malowidła temperowego  Św. Trójca ,
zły stan zachowania podobrazia drew-
1976 r.). własność parafii rzymskokatolickiej w Wiel-
giem koło Zwolenia (przewód kwalifikacyjny nianego  pęknięcia desek czy degrada-
3. Rozwarstwienie dziewiętnastowiecznego I stopnia, Marta Lempart-Geratowska, opie-
cja drewna przez owadzie szkodniki.
malowidła temperowego  Ostatnia Wieczerza kun naukowy prof. Zofia Medwecka, WKiRDS
Dosyć powszechnie uważa się, że
z malowanej temperą ikony z pierwszej połowy ASP w Krakowie, 2000 r.).
istnienie naturalnych odspojeń po-
XVI w.  Św. Paraskewia Tyrnowska , ze zbio-
rów Muzeum Budownictwa Ludowego w Sa- 9. Rozwarstwienie dwóch malowideł olejnych
między malowidłami jest argumen-
noku (praca magisterska wykonana przez Jó- wykonanych na podłożu drewnianym:  Me-
tem przemawiającym za ich rozdzie-
zefa Kucabę pod kierunkiem prof. Zofii Me- mento mori (przełom XVIII i XIX w.) i  Św. Je-
leniem. Jest to z pewnością ważna in-
dweckiej, WKiRDS ASP w Krakowie, 1984 r.). rzy (1663 r.), ze zbiorów Muzeum Katedral-
nego na Wawelu (praca magisterska wyko- formacja, świadczy o osłabieniu wza-
4. Rozwarstwienie dwóch malowideł olejnych nana przez Annę Sękowską pod kierunkiem
jemnego przylegania warstw, lecz
wykonanych na podłożu drewnianym:  Matka adj. Marty Lempart-Geratowskiej, WKiRDS
niewiele mówi o stopniu odspojenia
Boska Szkaplerzna i  Św. Izydor Oracz , da- ASP w Krakowie, 2001 r.).
i obszarze, który ono zajmuje. Bardziej
towanych na XIX w., z dwustronnie malowane-
go feretronu z przedstawieniem na awersie 10. Rozwarstwienie dwóch malowideł, wykona-
odpowiedni układ istnieje wtedy, gdy
 Ofiarowania przez Matkę Boską szkaplerza nych na podobraziu płóciennym: olejnego  Agi-
przyleganie nawarstwień nie jest w wi-
św. Szymonowi Stock , a na rewersie  Eksta- tator (1975 r.) od akrylowego  Dygnitarz w po-
doczny sposób zróżnicowane.
zy św. Teresy i św. Józefa , wykonanych lu , ze zbiorów WKiRDS ASP w Krakowie (pra-
w technice temperowej w 1690 r., wł. prywat- ca magisterska wykonana przez Annę Rydzew- Oceniając możliwości przeprowa-
na (praca magisterska wykonana przez Martę ską pod kierunkiem adj. Marty Lempart-Gera-
dzenia zabiegu rozwarstwienia malo-
Lempart pod kierunkiem prof. Zofii Medwec- towskiej, WKiRDS ASP w Krakowie, 2003 r.).
wideł należy pamiętać, iż każdy obiekt
kiej, WKiRDS ASP w Krakowie, 1987 r.).
11. Rozwarstwienie dziewiętnastowieczne-  to indywidualny przypadek, stąd ko-
5. Rozwarstwienie dwóch malowideł wykona- go malowidła temperowego  Ostatnia Wie-
nieczność wykonania prób i traktowa-
nych na podłożu drewnianym: olejnego  Św. czerza z malowanej temperą ikony  Złoże-
nia z rezerwą nawet pozytywnych ich
Szymon (3 ćw. XVII w.) od temperowego nie do grobu (koniec XVII w.), ze zbiorów
 Św. Szymon (3 ćw. XVI w.), ze zbiorów Mu- Muzeum-Zamku w A
ańcucie (praca wykona- rezultatów. Ponadto rozdzielenie ma-
zeum Warmii i Mazur w Olsztynie (praca ma- na w ramach stypendium Gaude Polonia
lowideł zakończone sukcesem stanowi
gisterska wykonana przez Annę Makać pod przez Violettę Radomską pod kierunkiem
dopiero początek trudnej drogi do je-
kierunkiem prof. dr Marii Roznerskiej, IZiK prof. Mariana Paciorka, WKiRDS ASP w Kra-
go ekspozycji i nowej aranżacji. Przy-
UMK w Toruniu, 1991 r.). kowie, 2004 r.).
gotowanie zdjętego płata malowidła
SPOTKANIA Z ZABYTKAMI nr 4 " 2007
16
Z WARSZTATU KONSERWATORA
 często kruszą się w trakcie zabiegu
lub pozostają na odwrociu przenie-
sionego płata malowidła.
Omawiając zagadnienie ograni-
czeń metodyki rozwarstwiania, nale-
ży także wspomnieć o kompozy-
cjach, które składają się z części ma-
larskiej oraz złotego lub srebrnego
tła. Jest to bardzo trudne wyzwanie,
które zmusza do stosowania łączo-
nych metod rozwarstwiania (bez
względu na to, czy wspomniany
układ warstw stanowi pierwotną czy
też póz
niejszą kompozycję).
Dużą przeszkodą przy rozwar-
stwianiu malowideł jest stwierdzenie,
że obraz był wcześniej konserwowany.
Występowanie impregnatu, śladów
miejscowego podklejania czy utrwala-
nia powierzchni malowidła może
znacznie ograniczyć możliwość prze-
prowadzenia zabiegu. Podejmując te-
go typu działania konserwatorskie, na-
leżałoby zastanowić się, czy nie zamy-
kamy tym samym drogi do rozdziele-
nia warstw w póz
niejszym czasie.
Warto również wspomnieć o aspek-
cie etycznym takich działań, szczegól-
nie wówczas, gdy mamy do czynienia
z dwoma malowidłami tego samego
artysty. Dwukrotnie proponowano
mi wykonanie takiego zabiegu. Cho-
dziło o dzieła bardzo wybitnych ma-
larzy, których obrazy osiągały wyso-
kie ceny na rynku sztuki. Wydaje się,
iż propozycja ich rozdzielenia wyni-
kała ze względów czysto komercyj-
nych. W takiej lub podobnej sytuacji
przy podejmowaniu ostatecznej decy-
zji konserwatorowi powinna towa-
4
rzyszyć świadomość, że przez daleko
idącą ingerencję w obiekt, a tym sa-
4.  Św. Trójca (ok. 1600 r.), malowidło temperowe odsłonięte po przeniesieniu malowidła
mym w zamysł twórcy, przekracza
 Św. Roch
swoje kompetencje.
(zdjęcia: 1-3  Marta Lempart-Geratowska, 4  Jacek Kubiena)
Konserwator powinien zdawać
sobie sprawę ze złożoności zabiegu
do osadzenia, dobranie odpowiednie- Istotną trudnością przy rozwar- rozwarstwiania i jego wpływu na
obiekt, na przenoszoną warstwę ma-
go, nowego podobrazia oraz zapew- stwianiu malowideł sztalugowych
larską oraz na pozostałe nawarstwie-
nienie odwracalności zabiegu pozwala jest ich format. Bez względu bowiem
w końcu na ostateczną ocenę całości na metodę rozwarstwiania duże wy- nia. Świadomość tego powinna skła-
przedsięwzięcia. miary malowidła zmuszają do dziele- niać do rozważenia w przyszłości
Ograniczeniem w przeprowadze- nia go na fragmenty, co utrudnia dal- istoty zachodzących procesów.
niu zabiegu rozwarstwienia jest ro- sze postępowanie przy ich opracowy- Rozwarstwianie malowideł sztalu-
gowych  to jedna z metod stosowa-
dzaj podobrazia. Do tej pory wszyst- waniu i osadzaniu.
kie polskie i europejskie publikowa- Przeszkodą w wykonaniu zabiegu nych w konserwacji w szczególnych
ne realizacje w tym zakresie dotyczy- rozwarstwienia są również występują- przypadkach. Należy o tym pamiętać,
ły zabiegów wykonywanych na ce na pierwotnym malowidle laserun- aby nie spotkać się z zarzutem, iż na-
obiektach na podłożu drewnianym. ki na foliach metalowych oraz malo- sze działanie służy wyłącznie prezen-
Pomimo pewnych sukcesów w dzie- wane na złoconych czy srebrzonych
towaniu własnych umiejętności i jest
dzinie rozwarstwiania malowideł na partiach elementy kompozycji (np.
tym samym  sztuką dla sztuki .
podłożu płóciennym należy ono do ornamenty szat, draperii oraz napisy).
przedsięwzięć bardzo trudnych. Ulegają one bardzo łatwo odspojeniu
Marta Lempart-Geratowska
SPOTKANIA Z ZABYTKAMI nr 4 " 2007
17