Dytyramb – oda lub pieśń pochwalna o charakterze patetycznym, wzniosłym, niekiedy

tragicznym; W liryce starożytnej Grecji był uroczystą pieśnią ku czci Dionizosa śpiewaną przez

chór z towarzyszeniem fletu i tańca. Topos ( miejsce wspólne) – powtarzający się motyw, który

często występuje w obrębie literatury i sztuki danej kultury, cywilizacji. do najstarszych

toposów należy motyw wędrowny, na którym opiera się Homerowa Odyseja. Katharsis

( oczyszczenie) – jedna z podstawowych cech tragedii, zwłaszcza starożytnej (antycznej).

Pojęcie utworzył i zdefiniował Arystoteles. Uznał on, że celem sztuki jest wzbudzenie u widza

uczuć litości i trwogi, aby przez to następnie oczyścić te doznania. Eksodos (wyjście) pieśń

śpiewana przez chór na zakończenie tragedii; końcowa część dramatu zawierająca rozwiązanie

akcji, intrygi. Parodos – w teatrze greckim tak nazywano boczne przejście dla chóru.

Znajdowało się pomiędzy frontową ścianą skene przylegającą do orchestry a theatronem.

Parodos to również pieśń wejściowa chóru, który pozostaje już do końca utworu na scenie.

Metonimia (zamiennia) – figura retoryczna mająca na celu zastąpienie nazwy jakiegoś

przedmiotu lub zjawiska nazwą innego, pozostającego z nim w uchwytnej zależności.

Heksametr – najstarsze znane metrum europejskiej poezji epickiej. Heksametrem napisane są

dwie najstarsze greckie epopeje Iliada i Odyseja Homera. Heksametr jest wierszem

iloczasowym i izochronicznym. Każdy wers składa się dokładnie z 24 jednostek długości

brzmienia, tak zwanych mor. Menady (alternatywne nazwy to bakchantki lub bachantki) w

mitologii greckiej trackie bachantki, które tworzyły orszak Dionizosa, podczas jego podróży z

Lidii do Grecji. Parki – w mitologii rzymskiej personifikacje przeznaczenia: Nona, Decima i

Morta. Były córkami Zeusa i Temidy, prządkami życia ludzkiego;Atropos (Nieubłagana)

przecina nożycami pasmo życia; Kloto (Prządka)-ze swej wiedzy wyciąga nić stworzenia i

Lachezis (Obdarzająca) kontynuuje pracę Kloto. W późniejszym okresie utożsamione z

greckimi Mojrami. Starki (graje)-trzy siostry mieszkajace w jaskini, mialy tylko jedno oko i

jeden zab, ktore sobie wzajemnie pozyczaly, wskazaly Perseuszowi miejsce pobytu Gorgon.

Gorgony – groźne siostry z mitologii greckiej o przerażającym wyglądzie. Przedstawiane jako

postacie skrzydlate, ze szponami, ostrymi kłami i włosami w postaci jadowitych węży.

Początkowo była tylko jedna gorgona, później pojawiły się trzy – Steno, Euriale i Meduza.

Porwanie Sabinek - to legendarny epizod z najstarszej historii Rzymu, który opisuje porwanie

kobiet z plemienia Sabinów, jednego z najstarszych plemion w środkowej Italii. Urania

( Niebiańska) – mit. gr. muza astronomii (łącznie z astrologią). Uchodziła za córkę boga Zeusa i

tytanidy Mnemosyne. W sztuce starożytnej Grecji najczęściej przedstawiano ją z atrybutami –

cyrklem i kulą nieba – symbolizującymi dziedzinę nauki, której patronowała. Polihymnia,

Polymnia ( bogata w pieśni) - w mitologii greckiej jedna z dziewięciu Muz. Muza śpiewu

chóralnego i tańca zbiorowego, czasem określana jako muza retoryki i pantomimy, córka Zeusa

i Mnemosyne. Przedstawiana bez atrybutu, ale zawsze głęboko zamyślona. Melpomene

( Śpiewająca) – muza tragedii w mitologii greckiej. Przedstawiano ją z maską tragiczną i

wieńcem z winorośli. Terpsychora ( Kochająca taniec) – muza tańca i pieśni chóralnej w

mitologii greckiej. Przedstawiano ją często w tanecznej pozie z lirą i plektronem. Epimeteusz

(gr. wstecz myślący) – w mitologii greckiej, syn Japeta oraz brat Atlasa, Prometeusza, i

Menojtiosa, ojciec Pyrry. Mimo ostrzeżeń Prometeusza poślubił Pandorę, która była zesłaną

przez bogów pierwszą kobietą. Za jej namową otworzył jej puszkę i tym sprowadził na

ludzkość wszelkie nieszczęścia. Greckie Charyty, rzymskie Gracje – boginie wdzięku,

piękności i radości. Lubiły zabawy, opiekowały się szczególnie piękną młodzieżą. Lubiły

towarzystwo boga wina Dionizosa. Atrybuty: róża, mirt, instrumenty muzyczne, jabłko lub

flakonik z wonnym olejkiem, czasem kłosy lub maki. Harpie w mitologii greckiej to

uskrzydlone bóstwa wiatrów, najlepiej znane jako stworzenia kradnące jedzenie Fineusowi.

Proteusz – syn boga Posejdona w mitologii greckiej. Był bóstwem morskim, na zlecenie

Posejdona opiekował się jego trzodą fok. Bóg mórz południowych. Proteusz miał dar

przepowiadania przyszłości i zdolność zmieniania swej postaci.

Laokoon, Laokos – postać z mitologii greckiej. Mit o Laokoonie uwieczniono w słynnej

rzeźbie, znanej jako Grupa Laokoona. Podczas oblężenia Troi Laokoon ostrzegał Trojan o

niebezpieczeństwie, jakim był drewniany koń. Rzucił oszczepem w bok konia, by pokazać

Trojanom, że jego boki głucho dźwięczą. Gdy składał ofiarę Posejdonowi, prosząc go o

zesłanie burzy na wrogą flotę, z morza wyszły dwa ogromne węże, zabijając Laokoona i jego

dwóch synów. Adonie - Były to uroczystości upamiętniające śmierć i zmartwychwstanie

Adonisa. Pierwotnie były to lamenty, ale z czasem przerodziły się w wielkie uroczystości z

inscenizacjami zaślubin Adonisa i Afrodyty oraz z zakładaniem tzw. " ogródków Adonisa".

Były to wazy lub skrzynie z ziemią, w których sadzono rośliny i podlewano je ciepłą wodą, by

szybciej wzeszły i równie szybko umierały. Beczka Danaid – według mitologii greckiej

beczka z przedziurawionym dnem, którą Danaidy musiały napełniać po śmierci w Tartarze za

zabicie swoich mężów. Beczka Danaid jest określeniem bezowocnego i niekończącego się

trudu. Archetyp – elementy strukturalne nieświadomości wspólne wszystkim ludziom na

świecie. Archetypy występują w nieświadomości zbiorowej i nieswiadomości indywidualnej.

Są wielkościami dynamicznymi: zdolne są do przemian i rozwoju. Konflikt tragiczny polega

na zderzeniu dwóch racji, które zawsze są równorzędne. Kończy się obustronną porażką oraz

walką z losem człowieka skazanego na porażkę (Król Edyp). Np. dylemat Antygony w tragedii

Sofoklesa, gdzie zaprezentowany jest konflikt między prawem boskim (nakazem chowania

zmarłych) a prawem państwowym (Kreon zabronił pochować Polinejkesa jako zdrajcę

ojczyzny). Epitet stały, tzn. określenie zawsze odnoszone do tego samego zjawiska. Ten rodzaj

epitetu występował przede wszystkim w poezji antycznej i epopejach (np. "szybkonogi

Achilles"). Epitety stałe są charakterystyczne dla stylu homeryckiego, ze względu na ich

obecność w eposach Homera. Epitety stałe to powtarzające się określenia, które uwypuklają

główną cechę bohatera lub zjawiska. Inwokacja – rozbudowana apostrofa otwierająca utwór

literacki, zazwyczaj poemat epicki, w której zwykle autor zwraca się do muzy, bóstwa lub

duchowego patrona z prośbą o natchnienie, pomoc w tworzeniu dzieła. Proskenion - w

starożytnym teatrze powierzchnia sceny znajdująca się na podniesieniu, na której odgrywały się

główne sceny sztuki. Proskenion pojawił się w IV i III w. p.n.e. a w II w. p.n.e. upowszechnił

się. Miecz Damoklesa, przenośnie: wyrok losu, niebezpieczeństwo, zagrożenie nieubłaganie

wiszące nad człowiekiem. Określenie wywodzi się od losu jaki spotkał Damoklesa, dworzanina

tyrana Syrakuz - Dionizjosa Starszego. Morfeusz – w mitologii greckiej bóg marzeń sennych.

Postać o wielkiej mądrości. Jego ojcem był Hypnos, bóg snu, znaleźć się w objęciach

Morfeusza - zasnąć Chimera – w mitologii greckiej ziejący ogniem potwór, dziecko Tyfona i

Echidny. Przyjmuje się najczęściej, że miała głowę lwa, ciało kozy i ogon węża. Medea

(Medeia) – w mitologii greckiej czarodziejka, córka Ajetesa (króla Kolchidy), wnuczka

Heliosa. Żona Jazona, któremu pomogła zdobyć złote runo. Amazonki - naród albo plemię

wojowniczych kobiet w mitologii greckiej. Ojcem lub praojcem Amazonek był Ares.

Zamieszkiwały wybrzeża Morza Czarnego lub Trację. Powielana w mitologii legenda głosiła,

że Amazonki usuwały swoją prawą pierś, aby mieć większą swobodę w napinaniu cięciwy łuku

lub rzucaniu dzidą. Gniew, bogini, opiewaj Achilla, syna Peleusa... Tak rozpoczyna się Iliada,

której głównym motywem, zapowiedzianym w inwokacji, jest opowieść o tym, jak największy

grecki wojownik – Achilles (syn Tetydy i Peleusa, ojciec Neoptolemosa) – w gniewie porzuca

walkę z Trojańczykami, po tym, jak Agamemnon (brat Menelaosa, mąż Klitajmestry, ojciec

Ifigenii) odbiera mu brankę Bryzejdę. Carpe diem (łac. dosłownie - "chwytaj (skub) dzień") -

sentencja pochodząca z poezji Horacego, zawarta w Pieśniach (1, 11, 8). "Chwytaj dzień, bo

przecież nikt się nie dowie, jaką nam przyszłość zgotują bogowie...". Odwołuje się ona do

epikureizmu, w którym teraźniejszość jest ważniejsza od przyszłości. Non omnis moriar (łac.

Nie wszystek umrę…) słowa z pieśni Horacego Exegi monumentum... ( Wybudowałem pomnik

trwalszy niż ze spiżu) i symbol nieśmiertelności idei – w przeciwieństwie do materii. „Rzecz to

piękna zaprawdę, gdy (…), ginie człowiek odważny, walcząc w obronie ojczyzny” –

Tyrteusz. Słowa te oddają w najlepszym stopniu znaczenie słowa patriotyzm. Wiąże się on z

umiłowaniem ojczyzny, dumą z jej tradycji i kultury oraz spełnianiem obywatelskich

powinności. Każdemu działaniu, na każdym szczeblu towarzyszyć powinna odpowiedzialność

za losy kraju.

Król Edyp spełnia wymogi tragedii antycznej w następujący sposób: 1. Zachowanie zasady

trzech jedności: czasu (akcja ciągła, prawdopodobnie rozgrywa się w ciągu jednego dnia), akcji

(został podjęty jeden wątek – niezawinionej zbrodni Edypa), miejsca (dzieje się przed pałacem

w Tebach). 2. Fabuła została zaczerpnięta z mitu tebańskiego i jest realizacją stałego tematu.

Fabuła zasadza się na konflikcie tragicznym. 3. Utwór został podzielony według tradycyjnego

schematu: prologos (wprowadzenie w akcję), parodos (wejście chóru), epeisodiony (jednostka

kompozycyjna tragedii – monolog albo dialog aktorów) i stasimony (pieśni chóru komentujące

zdarzenia z wcześniejszej sceny), exodos (wyjście chóru). 4. W kolejnych epeisodionach na

scenie znajduje się jednocześnie maksymalnie trzech aktorów. Przypomnijmy, że to Sofokles

jako pierwszy w historii teatru greckiego wprowadził na scenę trzeciego aktora. Wcześniej

mogło być ich tylko dwóch. 5. Sceny drastyczne (takie jak wyłupienie sobie oczy przez Edypa

czy samobójstwo Jokasty) nie są ukazane bezpośrednio na scenie, ale relacjonują je osoby

trzecie, np. sługa, posłaniec. 6. Występuje chór, komentujący kolejne zdarzenia. 7. Akcja

tragedii nieuchronnie zmierza do katastrofy głównych bohaterów. Prawie że od początku

pojawiają się symptomy tragicznego finału. Już w drugiej scenie Terezjasz wskazuje Edypa

jako na mordercę i winnego kazirodztwa, ale przed przyjęciem tej prawdy powstrzymują króla

logiczne przesłanki. Kolejne przesłanki wzmagają lęk głównego bohatera przed prawdą, ale

jednocześnie uzyskują logiczne wytłumaczenie. Aż do uzyskania ostatecznego dowodu,

prawda o losie bohatera nie jest jasna (przynajmniej w jego oczach).

Iliada jako epos posiada następujące cechy: 1. rozbudowana, wielowątkowa fabuła, mająca

charakter epizodyczny (tzn. składająca się z często niezależnych od siebie wydarzeń, luźno

zespolonych, nie powiązanych relacjami przyczynowo-skutkowymi); pojawiają się wydarzenia

w ogóle nie związane z akcją, np. opis tarczy Achillesa; 2. ukazywanie dziejów legendarnych

lub historycznych bohaterów w momentach przełomowych dla danej społeczności – wojna

trojańska była właśnie takim wydarzeniem; 3. obecność bohatera zbiorowego – dwa obozy:

Grecy i Trojańczycy; 4. inwokacja na początku utworu – rozwinięta apostrofa umieszczona na

początku utworu; w przypadku Iliady jest to apostrofa do Muzy (bogini), a tematem utworu jest

gniew Achillesa: Gniew Achilla, bogini, głoś, obfity w szkody... 5. rozbudowane, bardzo

szczegółowe, reliastyczne opisy, powodujące retardację; w Iliadzie są to opisy bitew

(batalistyczne), przedmiotów, zwłaszcza elementów uzbrojenia, sytuacji, wyglądów i inne; 6.

narrator trzecioosobowy, wszechwiedzący i obiektywny, zachowujący jednolity dystans wobec

opowiadanych wydarzeń, ujawniający przy tym często swoją obecność w bezpośrednich

wypowiedziach do odbiorców; 7. paralelizm dwóch płaszczyzn fabularnych – świata bogów i

świata ludzi; w Iliadzie bogowie wpływają na to, co dzieje się w świecie ludzi, np. interwencja

Ateny pomaga Achillesowi w walce z Hektorem, Afrodyta wynosi Parysa z pola walki podczas

pojedynku z Menelaosem. 8. porównania homeryckie – bardzo rozbudowane, tworzące

oddzielne scenki, 9. patetyczny styl, 10. występowanie stałych epitetów (np. „szybkonogi

Achilles”) 11. heksametr jako miara wierszowa;