Tom 56 2007
Numer 3 4 (276 277)
Strony 237 245
Sławomir Sowa, anna Linkiewicz, magdaLena ŻurawSka,
katarzyna greLewSka
Instytut Hodowli i Aklimatyzacji Roślin Radzików
Zakład Biotechnologii i Cytogenetyki Roślin
Laboratorium Kontroli GMO
05-870 BÅ‚onie
E-mail: [e-mail]
MOŻLIWOŚCI ANALIZ GMO W ŚWIETLE OBOWI
ZUJ
CEGO PRAWA ORAZ ROLA
LABORATORIÓW REFERENCYJNYCH DS. GMO W POLSCE
WPROWADZENIE
Wykorzystanie genetycznie zmodyfiko- kwestii zwiÄ…zanych z wykorzystaniem GMO.
wanych organizmów (GMO) w badaniach Kontrowersje w społeczeństwie europejskim
naukowych, przemyśle, produkcji żywności wywołują szczególnie aspekty związane ze
i pasz sukcesywnie zwiększa się od lat 70. stosowaniem GMO w środowisku, dlatego
ubiegłego wieku, kiedy to otrzymano pierw- Unia Europejska poświęciła wiele uwagi bez-
sze transgeniczne bakterie i lat 80., gdy pieczeństwu stosowania GMO w środowisku
przeprowadzono pierwsze doświadczenia z oraz ocenie zagrożeń wynikających z użycia
transgenicznymi roślinami i zwierzętami. W GMO w produkcji. Działania te objęły aspek-
ciągu ostatnich 11 lat mamy na świecie do ty legislacyjne, ale także praktyczne np. pole-
czynienia z uprawą roślin GMO na masową gające na finansowaniu i prowadzeniu pro-
skalę. Uprawy te w 2006 r. zajmowały obszar gramów badawczych. Oba te działania będą
102 mln ha na świecie i 68 tys. ha w UE. szerzej omówione. Konieczność analizowania
Europejskie prawo gwarantuje konsumento- GMO wynika z obowiÄ…zujÄ…cych w UE przepi-
wi możliwość wyboru i pełną przejrzystość sów prawnych.
Prawo reguLuJ
ce wytwarzanie i StoSowanie gmo
Regulacje prawne dotyczÄ…ce GMO obo- Dyrektywa 90/219/WE w sprawie ograni-
wiÄ…zujÄ…ce w Polsce majÄ… swoje z
ródła za- czonego stosowania mikroorganizmów zmo-
równo w prawie międzynarodowym, euro- dyfikowanych genetycznie dotyczy działania
pejskim, jak i polskim. Wśród międzynaro- polegającego na genetycznym modyfikowa-
dowych aktów należy wymienić podpisaną niu mikroorganizmów, prowadzeniu kultur
w 1992 r. Konwencję z Rio de Janeiro o GM mikroorganizmów a także ich transpor-
bezpieczeństwie biologicznym oraz Protokół cie, niszczeniu, usuwaniu czy jakimkolwiek
Kartageński utworzony w 2000 r., który po- innym używaniu. W czasie zamkniętego uży-
wstał w ramach Konwencji o Różnorodności cia GMM stosuje się odpowiednie zabezpie-
Biologicznej. W prawie europejskim znaj- czenia majÄ…ce na celu ograniczenie ich kon-
dziemy rozporządzenia, które są stosowane taktu z ludz
mi i środowiskiem naturalnym
bezpośrednio w każdym kraju członkowskim w celu zapewnienia bezpieczeństwa. Każdy
oraz dyrektywy, których postanowienia nale- użytkownik GMM musi przeprowadzić ocenę
ży implementować do prawa krajowego. ryzyka przed przystąpieniem do zamkniętego
Sławomir Sowa i wspólaut.
238
użycia. Efektem oceny ryzyka jest zaklasyfi- z obrotu jeśli stwierdzi się jakikolwiek ne-
kowanie planowanego działania do jednej z gatywny skutek dla środowiska czy zdrowia
czterech klas ryzyka (znikomego, niskiego, człowieka.
umiarkowanego i wysokiego). Do każdej z Rozporządzenie 1946/2003 w sprawie
klas ryzyka przypisany jest odpowiedni po- transgranicznego przemieszczania organi-
ziom zamknięcia określający stopień zabez- zmów genetycznie zmodyfikowanych związa-
pieczenia. Zabezpieczenia te określają wyma- ne jest z implementacją postanowień Proto-
gania, jakie muszą spełniać laboratoria wyko- kołu Kartageńskiego w sprawie Bezpieczeń-
nujące prace typu zamkniętego użycia. stwa Biologicznego. Zgodnie z protokołem
Dyrektywa 2001/18/WE w sprawie zamie- ustanowiono wspólny system zgłoszeń oraz
rzonego uwalniania do środowiska organi- informacji w odniesieniu do transgraniczne-
zmów zmodyfikowanych genetycznie, doty- go przemieszczania LMO (żywych zmodyfi-
czy nie tylko zamierzonego uwalniania GMO kowanych organizmów). Ma to na celu za-
do środowiska w celach eksperymentalnych pewnienie odpowiedniego poziomu ochrony
ale także wprowadzania produktów GM do w odniesieniu do bezpiecznego przemiesz-
obrotu. Działania zamierzonego uwolnienia czania, przekazywania oraz wykorzystywania
GMO do środowiska w celach eksperymen- LMO, które powodować by mogło szkodliwe
talnych są konieczne aby badać GMO przed skutki dla zachowania oraz zrównoważone-
wprowadzeniem do obrotu. Badania takie go wykorzystania różnorodności biologicz-
pozwalają na właściwą ocenę ryzyka i powin- nej, oraz potencjalne zagrożenia dla zdrowia
ny być przeprowadzone w różnych krajach ludzkiego.
UE ze względu na warunki środowiskowe, Podstawowym polskim aktem prawnym
a także systemy produkcji rolnej. Wprowa- regulującym kwestie związane z wykorzysty-
dzanie do obrotu GMO dotyczy odpłatnego waniem GMO w Polsce jest ustawa z dnia
lub bezpłatnego udostępniania go osobom 22 czerwca 2001 r. o organizmach genetycz-
trzecim. Dobrym przykładem może być ma- nie zmodyfikowanych, która reguluje:
teriał siewny odmian genetycznie zmodyfi-  zamknięte użycie organizmów gene-
kowanych kukurydzy wpisanych do Wspól- tycznie zmodyfikowanych;
nego Katalogu roślin uprawnych. Państwa  zamierzone uwalnianie GMO do środo-
członkowskie nie mogą zabraniać, ograniczać wiska, w celach innych niż wprowadzanie
lub hamować wprowadzania do obrotu tych do obrotu;
GMO jako produktu i w produktach, które  wprowadzanie do obrotu produktów
spełniają wymagania tej Dyrektywy, chyba GMO;
że  pojawią się nowe informacje związane z  wywóz za granicę i tranzyt produktów
bezpieczeństwem produktu . GMO;
Rozporządzenie 1829/2003/WE w spra-  kompetencje organów administracji
wie zmodyfikowanej genetycznie żywności rządowej do spraw GMO.
i paszy reguluje kwestie związane z ich wy- Organem właściwym do spraw GMO zgod-
korzystywaniem i wprowadzaniem do obro- nie z ustawą o GMO jest minister właściwy
tu. Genetycznie zmodyfikowana żywność nie do spraw środowiska. Minister ma do pomocy
może mieć szkodliwego wpływu na zdrowie Komisję do spraw GMO, która jest organem
ludzi, zwierząt, czy na środowisko, wprowa- opiniodawczo-doradczym. W jej skład wcho-
dzać konsumentów w błąd, czy też odbiegać dzą przedstawiciele innych resortów (m.in.
od jej niezmodyfikowanych odpowiedników ministerstwa rolnictwa, zdrowia, nauki) oraz
w taki sposób, żeby jej spożycie powodowa- eksperci z różnych dziedzin, a także przed-
łoby niekorzystne skutki dla konsumentów. stawiciele przedsiębiorców i pozarządowych
RozporzÄ…dzenie 1830/2003 dotyczÄ…ce organizacji ekologicznych. KontrolÄ™ nad prze-
możliwości śledzenia i etykietowania orga- strzeganiem przepisów ustawy sprawują także
nizmów zmodyfikowanych genetycznie oraz inspekcje, które zgodnie z planem działań lub
możliwości śledzenia żywności i produktów na wniosek ministra kontrolują w Polsce dzia-
paszowych wyprodukowanych z organizmów łania związane z GMO. Są to: Państwowa In-
zmodyfikowanych genetycznie. Wszystkie spekcja Sanitarna, Inspekcja Ochrony Roślin i
produkty GM powinny być etykietowane, Nasiennictwa, Inspekcja Ochrony Środowiska,
a ich obrót łatwy do śledzenia, czemu słu- Inspekcja Weterynaryjna, Inspekcja Handlo-
ży przypisanie każdemu GMO unikatowego wa, Państwowa Inspekcja Pracy, Organy admi-
ośmiocyfrowego identyfikatora. Monitoro- nistracji celnej, Inspekcja Jakości Handlowej
wanie produktów umożliwia ich wycofanie Artykułów Rolno-Spożywczych.
Możliwości analiz GMO w świetle obowiązującego prawa
239
Rząd Polski ogłosił w kwietniu 2006 r. ten będzie obowiązywał od sierpnia 2008 r.
Ramowe Stanowisko Polski dotyczące orga- Zakazy te wprowadzają odstępstwa od Dy-
nizmów zmodyfikowanych genetycznie. Sta- rektywy 2001/18/WE, co jest niezgodne z
nowisko to dopuszcza działania zamknięte- prawem unijnym. Poważny problem stano-
go użycia GMO oraz import żywności gene- wi znalezienie niemodyfikowanych kompo-
tycznie zmodyfikowanej. Rząd Polski opo- nentów do produkcji pasz. Udział soi nie-
wiada się jednak przeciwko wprowadzaniu zmodyfikowanej w światowym handlu jest
do obrotu pasz genetycznie zmodyfiko- niewielki i wynosi 5-10 %, a obecna różni-
wanych, zamierzonemu uwolnieniu GMO ca ceny między śrutą sojową zmodyfikowa-
do środowiska w celach eksperymental- ną genetycznie, a śrutą wyprodukowaną w
nych, wprowadzaniu do obrotu produktów systemie konwencjonalnym wynosi 32-40
GMO zgodnie z Dyrektywą 2001/18/WE USD/t (ok. 10%) w zależności od kraju po-
oraz wprowadzaniu do upraw genetycznie chodzenia.
zmodyfikowanej kukurydzy, rzepaku, bura- Rada Ministrów przyjęła 13 lutego 2007
ka cukrowego, ziemniaka i soi. RealizujÄ…c r. projekt nowej ustawy  Prawo o orga-
postanowienia tego stanowiska wprowa- nizmach genetycznie zmodyfikowanych
dzono w Polsce zakaz rejestracji odmian która ma uregulować kwestie wykorzysty-
genetycznie zmodyfikowanych oraz zakaz wania GMO w Polsce. Ustawa przewiduje
wprowadzania do obrotu materiału siewne- wprowadzenie zakazu prowadzenia upraw
go odmian genetycznie zmodyfikowanych roślin genetycznie zmodyfikowanych z wy-
(nowelizacja ustawy o nasiennictwie z 27 jÄ…tkiem stref wskazanych do prowadzenia
kwietnia 2006). Wprowadzono również za- takich upraw. Kontrowersyjny zapis mówi,
kaz wytwarzania, wprowadzania do obrotu że rada gminy na terenie której dana strefa
i stosowania w żywieniu zwierząt pasz ge- ma zostać utworzona lub Minister Środowi-
netycznie zmodyfikowanych (Ustawa z dnia ska będą mogli sprzeciwić się powstaniu
2 lipca 2006 o paszach), przy czym przepis takiej strefy.
HarmonizacJa i StandaryzacJa metod anaLiz gmo
Polskie, jak i unijne regulacje prawne musi spełniać każda metoda są określone
wymagajÄ… analizowania GMO, nie tylko ze na podstawie konsultacji i dyskusji prowa-
względu na wymogi znakowania produk- dzonych w ramach ENGL  pan-Europej-
tów, ale również na konieczność śledzenia skiej sieci państwowych i regionalnych la-
GMO po wprowadzeniu do obrotu. Po- boratoriów kontroli GMO.
nieważ na świecie stosowanych jest wiele W Rozporządzeniu Komisji nr
metod służących do detekcji i ilościowej 1981/2006/WE zostały wyznaczone krajo-
oceny GMO, często wyniki takich analiz we laboratoria referencyjne wspomagające
nie mogą być porównywane. W Europie za wspólnotowe laboratorium referencyjne w
wprowadzenie jednolitych i zharmonizo- badaniu i uwierzytelnianiu metod wykrywa-
wanych metod analiz GMO odpowiedzial- nia i identyfikacji GMO. W Polsce funkcje te
ne jest powołane przez JRC (ang. Joint Re- pełnią:
search Center) Wspólnotowe Laboratorium  Instytut Biochemii i Biofizyki PAN, La-
Referencyjne (ang. Community Reference boratorium Analiz Modyfikacji Genetycznych
Laboratory  CRL). PodstawowÄ… rolÄ… CRL Instytutu Biochemii i Biofizyki PAN (GMO-
jest walidacja procedur detekcji i ilościo- IBB), Warszawa;
wego oznaczania genetycznie zmodyfikowa-  Instytut Hodowli i Aklimatyzacji Roślin
nych organizmów, a także harmonizacja ich (IHAR); Laboratorium Kontroli Genetycznie
wprowadzania. Zanim jakiekolwiek GMO Modyfikowanych Organizmów, Błonie;
zostanie dopuszczone na rynek UE, zapro-  Instytut Zootechniki (National Feed
ponowana przez podmiot wprowadzajÄ…cy Laboratory  NFL), Lublin;
metoda jego oznaczania jest sprawdzana i  Państwowy Instytut Weterynaryjny, Pu-
walidowana przez CRL. Walidacja ta pro- Å‚awy;
wadzona jest wspólnie z ENGL (Europej-  Regionalne Laboratorium Badań Żyw-
ską Siecią Laboratoriów GMO). Szczegóło- ności Genetycznie Modyfikowanej (RLG), In-
we kryteria akceptacji metod i zasady jakie spekcja Sanitarna, Tarnobrzeg.
Sławomir Sowa i wspólaut.
240
Od kiedy obowiązywać zaczęły w euro- nesienia w zakresie GMO poddano próbie,
pejskim prawie dwie nowe regulacje doty- gdy w 2006 r. zatrzymano w Rotterdamie
czące GMO  rozporządzenie 1829/2003/WE ładunek ryżu ze Stanów Zjednoczonych, w
i 1830/2003/WE bardzo ważną rolę w har- którym urzędnicy wykryli obecność niedo-
monizacji metod odgrywa Instytut Materia- zwolonej na rynku unijnym odmiany ryżu
łów Odniesienia i Pomiarów (IRMM) w Geel genetycznie modyfikowanego LL Rice 601.
w Belgii, w którym opracowuje się certyfi- Laboratoria wszystkich krajów członkow-
kowane materiały odniesienia do żywności skich sprawdzały transporty ryżu i swoje
i dodatków do pasz oraz Instytut Zdrowia i rynki przy użyciu metody zwalidowanej
Ochrony Konsumentów (IHCP) w Isprze we przez CRL i ENGL.
Włoszech, zajmujący się między innymi za- Równocześnie prowadzone są projekty
gadnieniami technicznymi dotyczÄ…cymi po- badawcze finansowane przez UE, a majÄ…ce
bierania próbek, wykrywania i identyfikacji na celu stworzenie instrumentów elektro-
GMO. Te dwa instytuty nie prowadzą rutyno- nicznych umożliwiających łatwą wymianę
wej urzędowej kontroli jakości żywności, ale danych dotyczących GMO, stworzenie wła-
współpracują ze sobą dążąc do celu, jakim ściwych metod pobierania prób nasion i
jest stosowanie w całej Europie takich sa- żywności. Przykładem jest program Kernel
mych materiałów wzorcowych i metodologii Lot Distribution Assessment (KeLDA) pro-
badań. Te dwa instytuty ściśle współpracują wadzony przez ENGL, gdzie analizowano
z Europejskim Urzędem ds. Bezpieczeństwa najwłaściwsze systemy pobierania prób na
Żywności (EFSA), który opracowuje oceny podstawie badań dystrybucji GMO w du-
ryzyka w odniesieniu do wszystkich kwestii żych transportach ziarna sojowego. Inne te-
wiążących się z bezpieczeństwem żywności maty dotyczą stworzenia i optymalizacji no-
i pasz, jak też z ochroną zdrowia człowieka, wych metod detekcji GMO jak mikromacie-
warunków życia zwierząt i roślin. rze DNA i czipy białkowe, pozwalające na
Państwa Unii wspólnie wdrożyły na- łatwe wykrywanie nieautoryzowanych GMO,
ukowy mechanizm oceny bezpieczeństwa, czy wytworzenie zestawów plazmidów jako
który okazał się skuteczny w eliminowaniu materiałów odniesienia stosowanych przy
zagrożeń w dziedzinie bezpieczeństwa i ja- analizach GMO (pENGL, pJANUS). Aktualny
kości żywności oraz w zapobieganiu tym wykaz zwalidowanych metod oraz stan wa-
zagrożeniom. Stosowane w UE metodolo- lidacji zgłoszonych metod znajduje się na
gie wykrywania i tworzenia materiałów od- stronach http://gmo-crl.jrc.it/.
PrÓBkoBranie
Wstępnym etapem analizy materiału ro- że próby powinny być reprezentatywne dla
ślinnego lub produktu żywnościowego na
większej partii materiału. Próby laboratoryjne
obecność organizmów transgenicznych jest
muszą zawierać wystarczająco dużą ilość ma-
pobieranie prób. Z partii materiału w sposób
teriału, aby zapewnić odpowiednią czułość
losowy pobierana jest próba laboratoryjna.
metody (limit detekcji) (PaoLetti i współaut.
Jest ona homogenizowana i z niej wyodręb- 2006).
niane są próbki do analizy. Należy pamiętać,
metody detekcJi gmo
Istnieje szereg metod oznaczania zawar- cyficzna metoda jego oznaczania ilościowe-
tości GMO w materiale roślinnym i pro- go (metoda PCR specyficzna dla zdarzenia
duktach żywnościowych. Wykorzystują one
transformacyjnego). Metody oparte na de-
techniki biologii molekularnej oparte na
tekcji białek są natomiast częściej stosowa-
analizie kwasów nukleinowych, białek a
ne w Stanach Zjednoczonych, ze względu
także metody chemiczne i fizykochemiczne
na brak konieczności wykonywania analiz
(Ryc. 1) (Bonifini i współaut. 2001, Taver- ilościowych oraz ich niski koszt i prostotę
nierS 2005). W UE każdemu zarejestrowa- wykonania analizy.
nemu GMO musi towarzyszyć wysoce spe-
Możliwości analiz GMO w świetle obowiązującego prawa
241
metody detekcJi gmo na Poziomie dna
Analizy próbek stwierdzające obecność GMO umożliwia ich wykrycie. W ostatnich
modyfikacji genetycznych (GM) na poziomie latach rozwinęły się także metody typu  high
DNA polegajÄ… na wykryciu specyficznych throughput jak techniki mikromacierzy DNA
sekwencji DNA wprowadzonych metodami oparte na hybrydyzacji fragmentów badane-
inżynierii genetycznej do organizmu biorcy. go DNA do oligonukleotydowych sekwencji
Metody te opierają się najczęściej na tech- reprezentujących specyficzne modyfikacje
nice PCR, która poprzez powielenie okre- genetyczne (NeSvoLd i współaut. 2005).
ślonych fragmentów DNA występujących w
metody oParte na tecHnice Pcr
temu można uzyskać precyzyjną informację
A
ańcuchowa reakcja polimeryzacji (PCR)
o wyjściowej ilości zmodyfikowanego DNA
polega na amplifikacji sekwencji DNA z uży-
w badanej próbce. RealTime PCR to metoda
ciem pary starterów, z których każdy jest
o wysokiej czułości, specyficzności i powta-
komplementarny do jednego z końców do-
rzalności, w której możliwość kontaminacji
celowej sekwencji. Technika PCR umożliwia
jest znacznie ograniczona. Może ona być w
wykrycie nawet śladowych ilości GM DNA
pełni zautomatyzowana. Natomiast PCR kon-
w różnego rodzaju próbkach. Metody PCR
wencjonalny jest metodą dużo tańszą lecz
stosowane do wykrywania GMO dzielÄ… siÄ™
wymaga dodatkowych etapów analizy pro-
na kilka kategorii w zależności od poziomu
duktów reakcji (elektroforeza) i potwier-
specyficzności testu: screening PCR, genowo
dzenia wyników (Southern blot, analiza re-
specyficzny PCR, PCR specyficzny dla kon-
strykcyjna, nested PCR i sekwencjonowanie
struktu oraz PCR specyficzny dla zdarzenia
DNA), a prawdopodobieństwo kontaminacji
transformacyjnego.
jest tu wyższe (Linkiewicz i współaut. 2006,
Techniki konwencjonalnego PCR umoż-
TavernierS 2005). WykorzystujÄ…c metody
liwiają jedynie stwierdzenie obecności lub
RealTime PCR do analizy ilościowej badamy
braku GM w badanej próbie, natomiast infor-
liczbÄ™ kopii wprowadzonego DNA. Zgodnie
mację o ilości GM w próbie pozwalają uzy-
z wytycznymi Komisji Europejskiej wyniki
skać metody ilościowego PCR.
analiz ilościowych powinny być przedstawia-
W ilościowej metodzie Real Time PCR
ne jako % kopii GM DNA w odniesieniu do
(PCR w czasie rzeczywistym) stężenie am-
liczby kopii genu referencyjnego (specyficz-
plifikowanego DNA jest monitorowane w
nego dla gatunku) w przeliczeniu na genom
każdym cyklu reakcji poprzez pomiar sygna-
haploidalny.
łu fluorescencji proporcjonalnej do ilości
produktu w mieszaninie reakcyjnej. Dzięki
metody oParte na tecHnice mikromacierzy dna
Metody te do wykrywania modyfikacji ge- techniki hybrydyzacyjne. W przypadku mi-
netycznych w badanej próbie wykorzystują kromacierzy, na stałym podłożu, którym naj-
Ryc. 1. Ogólna klasyfikacja metod
detekcji GMO
Sławomir Sowa i wspólaut.
242
częściej jest szklana płytka umieszczone są Metody detekcji GMO na poziomie DNA
sondy (oligonukleotydowe fragmenty DNA) mają szereg zalet: DNA jest stabilne, może
reprezentujące interesujące nas fragmenty być izolowane z różnych tkanek. Trzeba jed-
genów, do których przyłączają się komple- nak pamiętać, że sposób izolacji DNA wpły-
mentarne, wyznakowane fragmenty DNA wa na jego czystość, a tym samym na efek-
pochodzące z badanej próby. W jednym eks- tywność metod. Podobny wpływ na jakość
perymencie można przeanalizować wiele róż- DNA ma przetworzenie materiału, z którego
nych elementów zmodyfikowanych genetycz- jest on izolowany. Im bardziej materiał jest
nie dla badanej próby. Jest to możliwe dzię- przetworzony tym bardziej zdegradowany
ki miniaturyzacji i zastosowaniu znaczników jest DNA (TavernierS 2005).
fluorescencyjnych (TavernierS 2005, KiSieL i
współaut. 2004).
metody oParte na detekcJi Białek
Obecność nowego genu w organizmie bent assay), wykorzystującej specyficzną reak-
transgenicznym, wprowadzonego poprzez cję przeciwciała z antygenem. Należą do nich
transformację prowadzi najczęściej do eks- testy immunoenzymosorbcyjne wykorzystują-
presji nowego białka. Najszerzej stosowane ce przeciwciała immobilizowane np. w pla-
testy wykrywające białka oparte są na meto- stikowych płytkach oraz paski z przepływem
dzie ELISA (ang. enzyme linked immunosor- bocznym (Linkiewicz i współaut. 2006).
zaLety i ograniczenia metod oPartycH na detekcJi Białek
Testy ELISA są wysoce specyficzne. Wykrywanie specyficznych białek jest za-
Umożliwiają one wykrywanie konkretnych leżne od poziomu ich ekspresji. Niektóre biał-
białek, ale nie pozwalają na oznaczenie da- ka mogą ulegać ekspresji tylko w określonych
nego zdarzenia transformacyjnego. Mają częściach rośliny lub na różnych etapach jej
ograniczone zastosowanie dla silnie prze- rozwoju. Należy również pamiętać, że istnieją
tworzonych produktów, ze względu na ni- rośliny transgeniczne, które nie produkują no-
ską stabilność białek. Są również tańsze od wych białek, np. takie, u których przy wyko-
metod opartych na analizie kwasów nukle- rzystaniu strategii antysensowej została zablo-
inowych. kowana produkcja jakiejÅ› substancji.
aLternatywne metody detekcJi gmo
Zmiany struktury włókien modyfikowanej soi
Został również opracowany szereg innych
mogą być zmierzone przy pomocy techniki
metod, przy pomocy których możliwa jest
spektroskopii w bliskiej podczerwieni (ang.
analiza materiału pochodzenia roślinnego
na obecność GMO. Chromatografia oleju po- near infrared spectroscopy, NIRS). Metody te
nie sÄ… jednak powszechnie stosowane. (Boni-
zwala wychwycić zmiany zawartości kwasów
fini i współaut. 2001).
tłuszczowych w roślinach transgenicznych.
ZNAKOWANIE ŻYWNOŚCI I PASZ
Według Rozporządzenia 1829/2003/WE pasz. Wszystkie genetycznie zmodyfikowane
genetycznie zmodyfikowana żywność to żyw- produkty żywnościowe muszą być oznako-
ność zawierająca GMO, składająca się z GMO wane. Celem znakowania jest umożliwienie
lub wytworzona z GMO. Rozporządzenie to konsumentowi podejmowania świadome-
określa wymagania dotyczące znakowania nie go wyboru. Podstawową zasadą przy ocenie
tylko genetycznie zmodyfikowanej żywności, produktów GMO jest koncepcja istotnej rów-
ale także środków żywienia zwierząt, czyli noważności. Oznacza to, że organizmy stoso-
Możliwości analiz GMO w świetle obowiązującego prawa
243
wane wcześniej jako bezpieczna żywność czy ny jeśli zawartość genetycznie zmodyfikowa-
pasza są wykorzystywane do porównań pod- nej soi przekracza próg 0,9% w stosunku do
czas oceny bezpieczeństwa wykorzystywania całej soi znajdującej się w produkcie. Jeśli
w tych celach organizmów GM. W badaniach produkt zawiera kilka odmian genetycznie
porównuje się właściwości rolnicze, właści- zmodyfikowanej soi, ich ilości są sumowane.
wości morfologiczne a także skład chemicz- Wprowadzając GMO do produktu w sposób
ny i profile molekularne. W procesie zatwier- zamierzony należy go oznakować nawet, gdy
dzania żywności i pasz ważną rolę odgrywa zawartość GMO jest mniejsza niż 0,9%. Skład-
Europejski Urząd Bezpieczeństwa Żywności niki pasz, które potencjalnie mogą być wy-
(EFSA). korzystane jako żywność (np. soja) muszą w
procesie zatwierdzania spełniać wymagania
CO NALEŻY ZNAKOWAĆ
stawiane zarówno paszy jak i żywności, ina-
Rozporządzenie 1829/2003/WE nakłada czej nie mogą być wprowadzone na rynek.
obowiązek znakowania produktów zawierają- W przypadku materiału siewnego próg
cych GM, jak i produktów pochodzących lub dopuszczonej ilości GMO nie został jeszcze
wytworzonych przy pomocy GMO, takich jak jednoznacznie ustalony. Odpowiednie roz-
olej, cukier, lecytyna. Znakować należy: żyw- wiązania są obecnie przedmiotem prac pro-
ność, składniki żywności, dodatki do żywno- wadzonych przez Komisję Europejską. W
ści, paszę, dodatki do paszy i substancje sma- wielu krajach UE stosuje się umowny próg
kowe. Produkty podlegają znakowaniu nawet 0,1% także ze względu na analityczne możli-
jeśli nie zawierają DNA czy białka pochodzą- wości ilościowego oznaczania GMO.
cego z GMO (np. olej sojowy). Wszystkie omawiane zasady znakowania
Wymagania znakowania nie są stosowane stosuje się tylko do tych produktów GMO,
do mleka, mięsa, jaj pochodzących od zwie- które zostały zatwierdzone w UE, ponieważ
rząt karmionych paszami GM oraz serów, sło- tylko takie mogą znajdować się na rynku
dzików i wina produkowanych z wykorzysta- unijnym. Znakowanie produktów genetycz-
niem enzymów otrzymywanych z mikroorga- nie zmodyfikowanych informuje wyłącznie
nizmów czy miodu z transgenicznych roślin. o sposobie wytworzenia a nie o bezpieczeń-
Znakowaniu nie podlegają również te stwie, ponieważ wszystkie, dopuszczone
produkty, które zawierają mniej niż 0,9% GMO zostały szczegółowo przebadane i mu-
GMO w odniesieniu do składnika, o ile obec- szą być bezpieczne.
ność zmodyfikowanego DNA lub białka jest Na oznakowanych produktach umieszcza
niezamierzona lub technicznie nieunikniona. się następujące informacje:  Produkt zawiera
Wszystkie dodatki pochodzÄ…ce z jednego ga- organizmy genetycznie zmodyfikowane lub
tunku np. soi sÄ… sumowane i traktowane, jako  Produkt zawiera genetycznie zmodyfikowa-
jeden składnik. Produkt musi być oznakowa- ny [nazwa organizmu(ów)] .
gdzie SzukaĆ informacJi o ProduktacH gmo
Zgodnie z ustawą o GMO Minister śro- duje się na stronach internetowych komi-
dowiska jest zobowiÄ…zany do prowadze- sji europejskiej http://www.ec.europa.eu/
nia rejestrów: zamkniętego użycia GMO, food/food/biotechnology/authorisation/
zamierzonego uwolnienia GMO do środo- index_en.htm. Rejestr GMO uwolnionych
wiska w celach eksperymentalnych, wpro- do środowiska i dopuszczonych do obrotu
wadzenia do obrotu, także wywozu za gra- znajduje się na stronach JRC http://gmoin-
nicÄ™ i tranzytu przez terytorium Rzeczypo- fo.jrc.it. WyczerpujÄ…ce informacje na temat
spolitej Polskiej produktów GMO. Rejestry zmodyfikowanych roślin uprawnych wyko-
te są powszechnie dostępne na stronie rzystywanych w różnych krajach znajdują
http://gmo.mos.gov.pl/. Rejestr żywności i się na stronach: http://www.agbios.com/
pasz dopuszczonych do obrotu w UE znaj- dbase.php
monitorowanie
wszystkich użytkowników GMO. W przy-
Obowiązek monitorowania produktów
padku uzyskania informacji o niekorzyst-
GMO po wprowadzeniu do obrotu dotyczy
Sławomir Sowa i wspólaut.
244
nym oddziaływaniu danego GMO na zdro- dzono obecności GMO powyżej 0,9% w ani
wie ludzi, zdrowie zwierząt czy środowi- jednej analizowanej próbce, w przypadku
sko, należy powiadomić ministerstwo śro- 4 próbek stwierdzono obecność modyfika-
dowiska. Dostępność zwalidowanych metod cji genetycznych poniżej 0,9% (głowny in-
analizy GMO jest podstawą funkcjonowania SPektorat JakoŚci HandLoweJ artykułÓw
inspekcji kontrolujących GMO w Polsce. roLno-SPoŻywczycH 2007).
Jednostki upoważnione do prowadzenia W 2006 roku w trzech laboratoriach
monitoringu GMO to: Państwowa Inspek- Głównego Inspektoratu Sanitarnego zba-
cja Ochrony Roślin i Nasiennictwa, Główny dano 571 próbek żywności w kierunku
Inspektorat Sanitarny, Główny Inspektorat obecności organizmów genetycznie zmody-
Ochrony Środowiska oraz Główny Inspek- fikowanych. Przebadano: produkty sojowe,
torat Jakości Handlowej Artykułów Rolno- owoce i warzywa, przetwory mięsne i dro-
Spożywczych. biowe, przetwory piekarnicze i ciastkarskie,
Corocznie sporządzane raporty dotyczą koncentraty spożywcze, środki spożywcze
różnych aspektów monitorowania GMO. specjalnego przeznaczenia żywieniowego.
W 2006 r. Inspekcja Ochrony Środowiska Ze względu na nieprawidłowe oznakowa-
przeprowadziła 5 kontroli w zakresie postę- nie zakwestionowano tylko 7 próbek za-
powania z organizmami genetycznie zmody- wierających soję Roundup Ready, która jest
fikowanymi, które obejmowały sprawdzenie dopuszczona w UE do produkcji żywności i
wymogów formalno-prawnych związanych paszy. W pięciu z nich zawartość genetycz-
z prowadzeniem działalności z GMO oraz nie zmodyfikowanej soi w soi była większa
kontrolę w zakresie gospodarki odpadami niż dopuszczalny próg 0,9%. Soję Roundup
zawierającymi GMO. Kontrole nie wykaza- Ready znaleziono w: mące sojowej (1 prób-
ły żadnych nieprawidłowości, w zakresie ka), waflach o smaku kakaowym (1 prób-
wymogów formalno-prawnych związanych ka), szynce mielonej (1 próbka), kiełbasie
z prowadzeniem działalności z GMO. W za- (2 próbki) oraz w dwóch próbkach izolatu
kresie gospodarki odpadami zawierającymi białka sojowego, na których umieszczono
GMO stwierdzono dwie nieprawidłowo- informację  Non GMO . Wśród 54 próbek
ści w wyniku czego wojewódzki inspek- przebadanych pod względem zawartości
tor wydał zarządzenie pokontrolne celem nie zatwierdzonego w UE ryżu LL RICE 601
usunięcia stwierdzonych nieprawidłowości znaleziono 3 pozytywne próbki. (głÓwny
(GłÓwny inSPektor ocHrony ŚrodowiSka inSPektorat Sanitarny 2006)
2007). Innym przykładem prowadzonych Żywność i pasze genetycznie zmodyfi-
działań monitorujących GMO w Polsce są kowane oraz uprawy roślin GM są rzeczy-
kontrole prowadzone przez Główny Inspek- wistością także naszego rynku (w UE moż-
torat Jakości Handlowej Artykułów Rolno- na uprawiać odmiany kukurydzy MON 810
Spożywczych, który w 2006 r. przeprowa- wpisane do Wspólnego katalogu). Bardzo
dził kontrolę w zakresie wprowadzania do ważne jest aby społeczeństwo miało pra-
obrotu artykułów rolno-spożywczych, po- wo wyboru. Dotyczy to zarówno rolników,
tencjalnie genetycznie zmodyfikowanych przetwórców jak i konsumentów którzy
lub zawierających produkty GMO. Kontro- powinni móc wybierać pomiędzy różnymi
la objęła 55 przedsiębiorstw prowadzących systemami produkcji i produktami. Wiary-
działalność w zakresie importu i dystry- godne analizy GMO umożliwiają realizację
bucji surowców oraz wyrobów gotowych, tego prawa poprzez odpowiednie znakowa-
producentów przetwarzających i konfekcjo- nie.
nujÄ…cych surowce, i wyroby gotowe. W wy-
niku przeprowadzonej kontroli nie stwier-
LAW REQUIREMENTS FOR GMO ANALYSIS AND THE ROLE OF GMO REFERENCE
LABORATORIES IN POLAND
S u m m a r y
contained use, Directive 2001/2003 on deliberate
Genetically modified organisms are commonly
used for scientific and practical purposes. Geneti- release to the environment, Regulation 1829/2003
cally modified crops have been cultivated world- on genetically modified food and feed, Regulation
1830/2003 on traceability and labeling, and the
wide including EU (102 mln ha total in 2006). The
Polish GMO Law act from 2001. The regulation on
use of GMO is regulated by the Directive 90/219 on
Możliwości analiz GMO w świetle obowiązującego prawa
245
food and feed implements a threshold of 0.9% GMO method for GMO identification. Quantification of
for product labeling. This threshold, however, can GMO in products is done using a RealTime PCR. All
be applied to unintended or technically unavoidable analytical methods developed for GMO identification
GMO presence and corresponds to single ingredient and quantification have to be validated before GMO
only. Genetically modified organisms can be detected approval. Validation is performed by the Community
using DNA (PCR) or protein (ELISA) based methods. Reference Laboratory (CRL) in collaboration with
PCR screening for commonly used DNA fragments National Reference Laboratories. According to Polish
(35S promoter or Nos terminator) can be broadly GMO Law the Minister of Environment is responsi-
applied, however the proper interpretation of the ble for GMO control in Poland that is performed by
results requires good knowledge of different GMO national competent authorities (eg. Sanitary Inspec-
constitution. Event specific is the most accurate PCR tion, Veterinary Inspection, Seed Inspection).
LITERATURA
Linkiewicz a., wiÅšniewSka i., Sowa S., 2006. Moleku-
Bonifini L., Heinze P., kay S., van den eede G., larne metody wykrywania i identyfikacji orga-
2001. Review of GMO detection and quantifi- nizmów genetycznie zmodyfikowanych (GMO).
cation techniques. European Commission, Joint Biotechnologia 3, 44 52.
Research Centre, Institute for Health and Con- neSvoLd H., kriStofferSen a. B., HoLSt-JenSen a.,
sumer Protection, Food Products and Consumer BerdaL K. G., 2005. Design of a DNA chip for
Goods Unit. detection unknown genetically modified organi-
głowny inSPektorat JakoŚci HandLoweJ artykułÓw sms (GMOs). Bioinformatics 21, 1917 1926.
roLno-SPoŻywczycH, 2007. Informacja zbiorcza PaoLetti c., HeiSSenBerger a., mazzara m., LarcHer
o wynikach kontroli w zakresie wprowadzania S., grazioLi e., corBiSier P., HeSS n., BerBen g.,
do obrotu artykułów rolno-spożywczych poten- LüBeck, P., LooSe m., moran g., Henry c., Brera
cjalnie zawierających produkty GMO. Dostęp- c., foLcH i., oveSna J., eede G., 2006. Kernel Lot
ny na stronie http://www.ijhars.gov.pl/downlo- Distribution Assessment  KeLDA  a study on
ad/070511_125421_3902_Informacja%20GMO- the distribution of GMO in large soybean ship-
%202006%20z%20IVkw.pdf ments. Eur. Food Res. Technol. 224, 129 139
głÓwny inSPektorat Sanitarny, 2006. Stan sanitar- tavernierS I., 2005. Development and implementa-
ny kraju w 2006. tion of strategies for GMO quantification in an
głÓwny inSPektor ocHrony ŚrodowiSka, 2007. In- evolving European context. Universiteit Gent Fa-
formacja o realizacji zadań Inspekcji Ochrony culteit Bio-Ingenieurswetenschappen.
Środowiska w 2006 roku. Dostępny na stronie
http://www.bip.gios.gov.pl/dokumenty/realiza-
cja_zadan_IOS2006.pdf
kiSieL a., Sk
PSka a., markiewicz w. T., figLerowicz
M., 2004. Mikromacierze DNA. Kosmos 53, 295-
303.