Dzieci Teheranu
Na początku II wojny światowej około 300 tys. polskich Żydów znalazło się pod okupacją
sowiecką, byli w tej grupie zarówno Żydzi zamieszkujący tereny anektowane przez
ZSRR jak i uciekinierzy z terenów zajętych przez Niemców. Część z nich za nie przyjęcie
radzieckiego obywatelstwa została zesłana na Syberię, inni dotarli do sowieckich
republik w Azji Środkowej. Umieszczano ich w tysiącach rozsianych po całym ZSRR
obozach, marli z głodu, chorób i katorżniczej pracy. Tysiące dzieci pozostało sierotami.
W dniu 30 lipca 1941r. premier polskiego rządu emigracyjnego Władysław Sikorski i
ambasador ZSRR w Wielkiej Brytanii, Majski, podpisali w Londynie układ o nawiązaniu
stosunków dyplomatycznych i współpracy w wojnie z Niemcami. Zgodnie z układem rząd
ZSRR ogłosił amnestię dla wszystkich obywateli polskich, którzy przebywali na terenie
ZSRR, a nadto, za zgodą władz ZSRR zaczęto tworzyć Armię Polską, mającą w
przyszłości walczyć z hitlerowskimi Niemcami u boku Armii Czerwonej. Jej dowódcą
został uwolniony z moskiewskiego więzienia generał Władysław Anders.
Ochotnicy do armii
Ludność cywilna o układzie dowiedziała się z wielkim opóz
nieniem, głównymi
winowajcami byli komendanci obozów, którzy nie informowali więz
niów o ogłoszonej
amnestii i nie poczuwali się do obowiązku udzielenia im pomocy z chwilą zwolnienia.
Według notatki Berii do Stalina z 15 stycznia 1942r., w rezultacie "amnestii" uwolnionych
zostało 389 041 obywateli polskich. Wśród nich 200 828 narodowości polskiej, 90 662
Żydów, 31 392 Ukraińców, 27 418 Białorusinów, 3421 Rosjan i 2291 osób innej
narodowości.
Amnestia dała nadzieję życia dla tysięcy polskich obywateli rozsianych na olbrzymich
przestrzeniach Rosji Sowieckiej. Kto tylko był na siłach, wszelkimi możliwymi środkami
transportu, udawał się na południe - tam, gdzie formowała się armia gen. Andersa. Ta
droga ku wolności stała się dla wielu ostatnią, dziesiątki tysięcy zmarły z głodu, zimna,
upału, lub wyczerpania. Według szacunków ambasady polskiej, miedzy grudniem 1941r.,
a czerwcem 1942r., z 200 000 obywateli polskich przebywających na terenie środkowych
republik sowieckich, z powodu samego tylko tyfusu zmarło 10 procent. Pozostawały
1
dzieci, chore i wyczerpane. Do czerwca 1942r. władze polskie zgromadziły 77 000 sierot
i zagubionych dzieci.
Pierwsza emigracja miała miejsce od 24 marca do 3 kwietnia 1942r., druga zaś od 9
sierpnia do 1 września 1942r. Uchodz
cy zostali przewiezieni koleją do Krasnowodzka,
dalej przez Morze Kaspijskie do Pahlevi w Iranie. Osoby spóz
nione na transporty
kolejowe przewożono samochodami przez Aszchabad do Teheranu. Ewakuowane
oddziały wojskowe były przewożone przez Hamadan do Khanaquin w Iraku, a ludność
cywilna do obozów przejściowych w Iranie. A
ącznie ZSRR opuściło 78 470 żołnierzy i 37
272 cywili, w tym 13.948 dzieci. Między nimi było około tysiąc żydowskich dzieci i
ośmiuset dorosły. Większość dzieci była pełnymi sierotami, kilkanaście przybyło z
jednym rodzicem lub opiekunem.
Żydowskie sieroty
Pierwszym przystankiem dla uchodz
ców ewakuowanych z armią Andersa był Iran, gdzie
zostali zakwaterowani tymczasowo w dużych obozach przejściowych, umiejscowionych
początkowo w Pahlewi i Mashhadzie, póz
niej w Teheranie i Ahvazie. Podczas, kiedy
wojsko gen. Andersa zostało przeniesione do Palestyny, a stamtąd do Iraku, ludność
cywilna pozostała w Iranie.
Oto jak wspominają podróż do Iranu i pobyt w obozach uratowane żydowskie dzieci:
[...] Należeliśmy do ostatniej partii dzieci, którym pozwolono opuścić Rosję. Opuściłem
Rosje z ostatnim transportem dzieci do Iranu [...].
[...] W Teheranie zatrzymaliśmy się w obozie numer 3, gdzie mówiono, że nas wyślą do
Afryki. Baliśmy się nowej dalekiej podróży, ale przyszedł przedstawiciel Agencji
Żydowskiej i zabrał 300 dzieci, które przeznaczone były do Palestyny [...].
[...] W Teheranie na początku opiekowali się nami Polacy, a potem przysłano z Agencji
2
Żydowskiej nauczycieli, którzy przygotowywali nas do życia w Palestynie [...].
[...] W Teheranie znajdowałem się najpierw we wspólnym obozie, a potem przeniesiono
mnie do żydowskiego domu sierot [...].
[...] W Teheranie dostałem się do obozu numer 2, który znajdował się pod opieka Agencji
Żydowskiej [...].
[...] W Teheranie ledwo się trzymałem na nogach i odesłano mnie do angielskiego
sanatorium. Stamtąd zabrano mnie do obozu numer 1 dla dzieci polskich, a póz
niej
przeniesiono do obozu numer 2 dla dzieci żydowskich, gdzie ku mojej wielkiej radości
spotkałem mojego młodszego brata Mojszełe [...].
[...] W Teheranie umieszczono mnie w angielskim domu sierot, a kiedy wróciłem do
zdrowia, przeniesiono mnie do sierocińca żydowskiego [...].
[...] W Teheranie dzieci polskie obrzucały nas kamieniami i wołały: "Mośki przyjechały".
To samo było w barakach [...].
W Teheranie żydowscy uchodz
cy utworzyli sierociniec (aktywnie wspierany przez
tamtejszą żydowską społeczność), a dwaj żydowscy emisariusze - Reuven Shefer i
Avraham Zilberberg, zostali wysłani z brytyjskiej Palestyny, w celu utworzenia na miejscu
Biura Palestyńskiego. W paz
dzierniku 1942r., Zipporah Shertok, żona szefa
Departamentu Politycznego Agencji Żydowskiej, Moshe Shertoka, przyjechała do
Tehranu, by kierować sierocińcem (więcej wiz wjazdowych do Iranu Agencja nie
otrzymała). Mimo ogromnego wsparciu Agencji Żydowskiej i miejscowej społeczności,
sierociniec borykał się z wielkimi brakami, głównie żywności.
Sierociniec
W styczniu 1943r., wydane zostało pozwolenie władz brytyjskich w Iranie, aby dzieci i
personel sierocińca odpłynęły do Karachi w Indiach (obecnie Pakistan). Stamtąd
wyruszyli do Suezu i w dniu 18 lutego 1943r. dotarli pociągiem do Palestyny.
Razem do Palestyny przybyło: 369 dorosłych i 861 dzieci; 719 z dzieci było bez
rodziców, 142 z jednym albo obu rodzicami.
Przybyłe dzieci witało tysiące ludzi. Aktywiści organizacji syjonistycznych, prowadzeni
przez Henriettę Szold i Dr. Hansa Beytha, zrobili wszystko, by uratowani mogli pozostać
w Palestynie, początkowo w Athlit a następnie umieszczono ich w jedenastu obozach,
gdzie powracali do zdrowia i odzyskiwali siłę po trzech latach tułaczki i cierpienia.
3
Generał Anders wywiózł z Rosji ponad 800 sierot żydowskich. Póz
niej, już w Palestynie,
nazwano je "dziećmi Teheranu". Z tego grona wyrośli m.in. znany izraelski pisarz i
satyryk Dan Ben-Amos, generał Chaim Erez czy dramaturg Ben Zion Tomer.
Lista "Dzieci Teheranu"
Halina Marcinkowska
y
ródła:
The Encyclopedia of the Holocaust, Israel Gutman(ed.), New York: Macmillan, 1990.
Henryk Grynberg "Dzieci Syjonu".
Archiwum Instytutu Hoovera w Stanford, zespół: Poland-Ministerstwo Informacji i
Dokumentacji, Box 197, Folders 1-4, Polish Information Center - Jerusalem, Reports of
Jewish deportees.
4