Rozdział XII


PAŃSTWO KIJOWSKIE W OKRESIE MONARCHII
WCZESNOFEUDALNEJ (X - XI W.)


I. RYS HISTORYCZNY


184. Powstanie państwa ruskiego.
Kształtowanie się organizacji plemiennych u Słowian i
następnie procesy wyrastania z nich wyższorzędnej organizacji
politycznej nie są w całoŁci wyjaŁnione (39). Najstarsze źród-
łowe wiadomoŁci o słowiańskich organizacjach politycznych
dotyczą Słowian wschodnich. Mianowicie pisarze bizantyńscy z
VI w. (Prokopiusz z Cezarei i inni) pisząc o Słowianach
wschodnich nazywają ich Antami. Mówią również o tym, że dzielą
się oni na plemiona, że plemiona te mają swoich przywódców i
że najważniejsze sprawy rozstrzygane są na wiecach. Ąródła
późniejsze, poparte znaleziskami archeologicznymi, pozwalają
na odtworzenie dalszych etapów kształtowania się państwowoŁci
ruskiej, aż do powstania potężnego państwa kijowskiego na
przełomie IX i X w. DomyŁlać się więc można powstawania w VIII
i IX w. organizacji plemiennych wŁród licznych plemion
wschodniosłowiańskich, a więc wŁród Słoweńców, czyli Słowian
nowogrodzkich nad jeziorem Ilmen, Połoczan nad górną Dźwiną,
Dregowiczów nad górnym Niemnem, Drewlan nad Prypecią i innych.
W IX w, proces jednoczenia się tych plemion był już
zaawansowany, a wiadomoŁć pisarza arabskiego Dżajchaniego (Al-
Gaihani) o trzech wielkich państwach wschodniosłowiańskich:
Sławii, Kujabii i Artanii każe domyŁlać się istnienia w tym
czasie silniejszych OŁrodków państwowych w Nowogrodzie
(Sławia) i w Kijowie (Kujabia). Na przyspieszenie zjednoczenia
się plemion wschodniosłowiańskich działały pobudzająco przede
wszystkim dwa czynniki: a) dogodne ich położenie na ówczesnych
wielkich europejskich szlakach handlowych (187), b) zagrożenie
ze strony plemion obcych. Od północy na teren słowiańszczyzny
wdzierały się grupy normańskie Waregów (38). Od wschodu ludy
słowiańskie były stale zagrożone przez ludy koczownicze,
zwłaszcza mongolskie. Po Hunach (IV w.) przeszli przez te
ziemie Bułgarzy, których częŁć przesunęła się następnie ku
zachodowi. W VIII w. między Wołgą a Donem powstało silne
państwo Chazarów. Nacisk ludów wschodnich, Pieczyngów czy
Połowców, wpłynął na rychlejsze zespalanie się ludów
słowiańskich.
Pod koniec IX w. doszło do scalenia dwóch najznaczniejszych
państw ruskich powstałych dookoła Nowogrodu i Kijowa.
Bezspornie historyczny władca Rusi, książę Nowogrodu Oleg (879
-912) zawładnął Kijowem i rozszerzył panowanie na szereg
innych jeszcze plemion ruskich. Wydarzenia te wyznaczają
początek wielkiego, państwa staroruskiego, feudalnego państwa
kijowskiego.


185. Problem wpływów normańskich na powstanie państwa.
W nauce do niedawna rozpowszechniony był pogląd, jakoby
państwo ruskie zawdzięczało swój początek normańskim Waregom,
przybyłym ze Skandynawii. Teoria ta opiera się na przekazie
kijowskiego kronikarza z początku XII w., mówiącym o powołaniu
w IX w. na tron nowogrodzki wodza Waregów, Ruryka. Wprawdzie
tradycja uznała w owym Ruryku przodka całej książęcej dynastii
ruskiej Rurykowiczów, która panowała w Moskwie do końca XVI
w., ale podkreŁlić trzeba, że osoba Ruryka jest postacią
półlegendarną. Nie znały jej źródła współczesne, a informuje
o niej jedynie źródło 0 300 lat późniejsze. Podobnie
legendarną postacią jest rzekomy protoplasta polskiej
dynastii, Piast. Miał on żyć w tym samym czasie co Ruryk, a
informuje o nim rów źródło 0 300 lat późniejsze - Kronika
Galla-Anonima, niemal współczesna latopisowi kijowskiemu,
który przekazał wiadomoŁć o Ruryku. Mimo tych wątpliwoŁci,
przyjmuje się w nauce za fakt historyczny istnienie Ruryka i
to, że był on wodzem drużyny Waregów oraz założycielem
dynastii. Nie uzasadnia to jednak jeszcze tezy o powstaniu
państwa ruskiego przez najazd germańskich Waregów. Dlatego też
tezie wysuwanej przez tzw. normanistów przeciwstawiły się
współczesne prace antynormanistów, którzy udowodnili
bezpodstawnoŁć. Dyskusja ta przypomina dawny, również już
przebrzmiały spór na temat genezy państwa polskiego. Tezy
normanistów były odpowiednikiem polskiej "hipotezy najazdu",
wywodzącej początek państwa polskiego również z najazdu
normańskiego. Obie te hipotezy naukowe były szczególnie
namiętnie podsycane przez nacjonalistycznych uczonych
niemieckich, skłonnych do przesadnej gloryfikacji zasług
ludów germańskich dla kultury Łwiatowej. Odżyły one po raz
ostatni w okresie hitlerowskim i miały wtedy służyć
"historycznemu" uzasadnieniu ekspansji Niemiec hitlerowskich
na Europę wschodnią.
Waregowie niewątpliwie od dawna wchodzili w kontakt z
ludami wschodniosłowiańskimi. Przebywali oni tu przede
wszystkim jako kupcy. Wpływali swymi łodziami przez Newę,
jezioro Óadogę, Wołchow, jezioro Ilmen do Óowat, następnie
przenosili swe łodzie lądem do górnej Dźwiny i dalej wodą,
Dnieprem wpływali na Marze Czarne i docierali do Bizancjum,
gdzie sprzedawali lub wymieniali swój towar, przede wszystkim
futra i niewolników. Zdarzało się również, że Waregowie jako
najemnicy zaciągali się do oddziałów wojskowych formowanych
przez książąt ruskich. W żadnym jednak razie Waregowie
docierający na RuŁ ani też drużyna Ruryka nie stanowili grupy
tak licznej, by można przypisać im zorganizowanie
państwowoŁci. Przeciwnie, wszystko wskazuje na to, że
organizacja państwowa na Rusi, w szczególnoŁci państwo
kijowskie, powstało w drodze kilkuwiekowego procesu scalania
się i łączenia poszczególnych plemion w organizacje polityczne
wyższego rzędu. Podobne procesy dokonywały się tak samo wŁród
innych plemion germańskich i słowiańskich (36 - 37). Powstanie
państwa kijowskiego wykazuje analogie z powstaniem państwa
polskiego i czeskiego. Powstało ono jednak wczeŁniej niż
Czechy czy Polska. Tłumaczy się to przede wszystkim tym, że na
Rusi, korzystającej ze szczególnie dogodnego położenia
geograficznego, wczeŁniej wzrastało życie gospodarcze,
wczeŁniej wyłoniło się społeczeństwo klasowe, którego wytworem
było państwo kijowskie.


186. Rozwój państwa kijowskiego.
Po dokonanym przez Olega połączeniu księstwa
nowogrodzkiego z Kijowem nastąpił długi okres umacnianie się
monarchii kijowskiej. Po Olegu tron przeszedł na syna Ruryka,
Igora (912 -945), po którym regencję objęła wdowa po nim,
księżna Olga, następnie na wnuka Ruryka, Świętosława (957 -
972). Władcy ci nawiązali bliskie stosunki handlowe z
Bizancjum, obronili państwo przed najazdami Pieczyngów i
podbili państwo Chazarów. Do najwyższego rozwoju doszło
państwo kijowskie dopiero za panowania syna Świętosława,
Włodzimierza (980 - 1015) i następnie za jego wnuka Jarosława
(1015 - 1054).
Żywe kontakty Rusi z Bizancjum pociągnęły za sobą przyjęcie
przez Włodzimierza i jego drużynę chrztu w r. 988, W ten
sposób RuŁ znalazła się w kręgu kultury bizantyńskiej, która w
X w. przeżywała swój rozkwit. Przewyższała ona ówczesną
kulturę zachodniego Łwiata chrzeŁcijańskiego, znajdującą się w
stanie głębokiego kryzysu. Oddziaływało to korzystnie na
podniesienie kulturalne państwa kijowskiego, wpłynęło na
powstanie piŁmiennictwa i na rozkwit sztuki. Na przełomie
pierwszego i drugiego tysiąclecia państwo kijowskie stanowiło
również potęgę polityczną znaną w Europie. Świadczyły o tym
choćby związki małżeńskie dynastii Rurykowiczów z dynastiami
panującymi w Bizancjum, w Anglii, we Francji, w Polsce itd.
Porównywano znaczenie państwa kijowskiego z dawnym państwem
frankońskim.
Zarówno Włodzimierz, jak i później Jarosław liczyć się
musieli z tendencjami odŁrodkowymi, grożącymi jednoŁci
państwa. Obaj zdołali jednak po ciężkich walkach objąć władzę,
odsunąć konkurujących pretendentów do tronu i umocnić
jedynowładztwo. Po Łmierci Jarosława (1054) doszło jednak do
podziału państwa między jego synów, z zachowaniem zwierzchniej
władzy w ręku najstarszego syna., seniora. Nastąpił, podobnie
jak w Polsce po Łmierci Bolesława Krzywoustego, okres walk
między potomkami Jarosława o władzę zwierzchnią. Jeszcze w
początku XII w. doszło do przywrócenia jednoŁci państwa po
objęciu tronu wielkoksiążęcego w Kijowie przez Włodzimierza
Monomacha (1113 -1125) i jego syna MŁcisława -(1125 -1132). Po
tym krótkim. okresie tendencje odŁrodkowe wystąpiły
ze spotęgowaną siłą. RuŁ weszła w długi okres rozdrobnienia
feudalnego.



II. STOSUNKI GOSPODARCZE I SPOÓECZNE


187. Ogólne warunki gospodarcze.
Swój Łwietny rozwój zawdzięczało państwo kijowskie w
wysokiej mierze korzystnemu położeniu gospodarczemu.
Przez ziemie ruskie przechodziły wtedy szczególnie ważne w
skali europejskiej szlaki handlowe. Jak wiadomo, w tym czasie
uległa zahamowaniu wymiana między krajami Europy zachodniej j
i wschodniej w związku z rozbudową państwa arabskiego (45) i
zablokowaniem przezeń szlaków Łródziemnomorskich. W tych
warunkach prawdziwie międzynarodowego charakteru nabrały
szlaki lądowe, które wiązały Europę z Mo rzem Czarnym i Morzem
Kaspijskim. Jeden z nich łączył Bałtyk przez a Wołgę z Morzem
Kaspijskim i dalej wiązał się ze szlakami azjatyckimi (Bagdad,
Chiny); drugi wiązał Bałtyk przez Dźwinę i Dniepr z Morzem
Czarnym i dalej prowadził do Bizancjum. Szlakami tymi
interesowali się Waregowie, docierający aż do Bizancjum. Z
drugiej strony Bizancjum zorganizowało swoją kolonię na
Krymie, by łatwiej przechwytywać towary płynące z dalekiej
północy. Sytuacja ta wpływała najkorzystniej na rozwój sił
wytwórczych u plemion ruskich. Zaczęły powstawać wzdłuż szlaku
dnieprzańskiego silne oŁrodki gospodarcze, jak Nowogród,
Smoleńsk, Kijów, wreszcie doszło do powstania państwa
kijowskiego. Wielcy książęta kijowscy w X w. zawierali
kilkakrotnie układy handlowe z Bizancjum dla unormowania
wymiany między obu państwami. W XI w. zaczęły pokazywać się na
wielkim szlaku objawy kryzysu, wywołane wzmocnionym naciskiem
ludów wschodnich zarówno na Bizancjum, jak i na RuŁ:
Południowe oŁrodki gospodarcze zaczęły tracić na znaczeniu,
ustępując pierwszeństwa oŁrodkom północnym, a w szczególnoŁci
Nowogrodowi.


188. Ugruntowanie się stosunków feudalnych.
Kształtujące się w IX w. państewka ruskie nie były jeszcze
państwami feudalnymi, tak jak nie była również feudalna
struktura całego społeczeństwa. Powstaje więc problem, kiedy i
w jaki sposób ustalił się na Rusi feudalizm. W Europie
zachodniej feudalizm wyrósł na gruzach formacji niewolniczej.
W krajach Europy wschodniej, a więc na Rusi, tak samo jak i w
Polsce, układ niewolniczy nigdy nie stał się układem
dominującym. Wprawdzie w krajach tych o przeważająco rolniczym
charakterze wykształciły się elementy niewolnictwa, ale nie
przeżyły one formacji niewolniczej. W jaki więc sposób
dokonało się tam przejŁcie bezpoŁrednio ze wspólnoty
pierwotnej do formacji feudalnej? Ąródła ruskie a w
szczególnoŁci Ruska Prawda (194), obficie informująca o
różnych grupach społecznych występujących na Rusi - pozwalają
na wysoce prawdopodobne odtworzenie procesu feudalizacji
kraju. Wzrost sił wytwórczych spowodował postępujący rozkład
wspólnoty pierwotnej i wywołał pojawienie się równoczeŁnie
dwóch nowych, odmiennych układów gospodarczo-społecznych:
niewolniczego i feudalnego. Nastąpił więc okres współistnienia
trzech układów: zanikającego układu wspólnoty pierwotnej i
rozwijających się układów feudalnego i niewolniczego. Okres
ten jako okres przejŁciowy mógł trwać dopóty, dopóki któryŁ z
nowych układów, w tym wypadku układ feudalny, nie uzyskał
przewagi nad pozostałymi i nie stał się układem dominującym.
Ten okres przejŁciowy między wspólnotą pierwotną a feudalizmem
jest w nauce okreŁlony mianem okresu protofeudalnego,
przedfeudalnego lub patriarchalno-feudalnego. Na Rusi trwał on
od wieku X. Odtąd można już mówić o ugruntowaniu się
feudalizmu jako układu panującego i w konsekwencji
zakwalifikować państwo kijowskie jako monarchię
wczesnofeudalną.


189. Struktura społeczna.
W okresie wczesnofeudalnym układ wspólnoty pierwotnej
reprezentowali wolni chłopi, wŁród których zaznaczać się
musiały pogłębiające się stopniowo różnice majątkowe. Układ
niewolniczy reprezentowali niewolnicy i ich panowie -
właŁciciele niewolników. Układ feudalny reprezentowali
feudałowie i eksploatowani przez nich chłopi feudalnie
zależni, czyli poddani. Proces feudalizacji doprowadził do
wytworzenia się przewagi układu feudalnego kosztem układów
pozostałych. A zatem zanikać zaczęła kategoria wolnych
chłopów, z których drobna częŁć przeszła do kategorii
rycerstwa i mieszczaństwa, a większoŁć popadła w zależnoŁć
feudalną. Następnie przekształceniu uległo położenie
niewolników, którzy w większoŁci stali się poddanymi. Tak więc
na strukturę społeczną kijowskiej monarchii wczesnofeudalnej
złożyły się 4 podstawowe grupy społeczne: 1) zanikająca
kategoria wolnych chłopów i 2) niewolników; wzrastające
liczebnie kategorie 3) chłopów poddanych i 4) feudałów.
1. Wolni chłopi występowali w źródłach pod nazwą smerdów.
Ta kategoria chłopów, posiadających własne samodzielne
gospodarstwa, była w zaniku już w XI w. W tym czasie proces
uzależnienia smerdów od wielkiej własnoŁci był już daleko
posunięty. Obecnie płacili oni panom i to w formie renty
odrobkowej oraz naturalnej. Smerdowie popadali często w
zależnoŁć feudalną z powodu długów. Zubożały smerda zaciągał u
możnego pana pożyczkę, którą niełatwo było mu spłacić.
Pożyczka taka prowadziła do zupełnego uzależnienia się od pana
tych grup ludnoŁci, które okreŁlane są w źródłach mianem
zakupów lub riadowiczów (od riad - umowa).
2. Niewolni w źródłach ruskich nosili nazwę chołopów. Re-
krutowali się głównie z jeńców wojennych i początkowo byli
przede wszystkim towarem sprzedawanym na rynkach
zagranicznych. Później zaczęto ich również osadzać na roli.
Podobnie jak w starożytnych państwach niewolniczych traktowani
byli jak rzecz. Wraz z postępującą feudalizacją społeczeństwa
zaczęto niewolników osadzać na ziemi w zamian
za rentę, więc na równi z poddanymi. Tego rodzaju kategoria
"wyzwoleńców" występowała najczęŁciej pod mianem izgojów,
zaduszników i in. Kategoria ludnoŁci niewolnej nie zaniknęła
jednak całkowicie w omawianym okresie.
3. Chłopi poddani, jak wynika z powyższych uwag, występowali
pod różnymi nazwami: izgojów, riadowiczów, zaduszników,
zakupów itd. Z biegiem czasu różnice między tymi genetycznie
różnymi kategoriami ulegały niwelacji i zatarciu. Powstała w
rezultacie doŁć jednolita kategoria chłopów poddanych,
okreŁlanych już od XIII w. ogólnym mianem krestian.
4. Feudałowie, panowie feudalni byli zwani na Rusi
bojarami. Pochodzenie ich było dwojakie; jedna ich częŁć
wywodziła się od dawnych wielmożów plemiennych, druga od
dawnych członków drużyny książęcej obdarzonych książęcymi
nadaniami ziemskimi. Bojarowie opierali więc swą egzystencję
na wielkiej własnoŁci ziemskiej, a to zobowiązywało ich do
służby wojskowej w podobny sposób jak na zachodzie dzierżenie
ziemi z tytułu lenna (69). Rozciągali oni swą władzę nad pod-
danymi, do czego przyczyniły się, podobnie jak w krajach
zachodnioeuropejskich, immunitety (48). Otoczeni byli
szczególną opieką prawną w formie wyższej główszczyzny za
zabicie bojara. Główszczyzna odgrywała tu identyczną rolę, jak
wergeld w państwach szczepowych germańskich (39).
Mówiąc o strukturze społecznej tego czasu, nie można
pominąć istnienia odrębnych kategorii ludnoŁci miejskiej oraz
duchowieństwa prawosławnego. Cerkiew uzyskała dobra ziemskie i
immunitety. Duchowni mieli więc stanowisko uprzywilejowane.
Również pewnymi swobodami, w szczególnoŁci ekonomicznymi,
cieszyła się ludnoŁć miejska w licznych osiedlach typu
miejskiego.



III. USTRÓJ PAŃSTWA


190. Władza wielkoksiążęca.
Monarcha stojący na czele państwa kijowskiego nosił tytuł
wielkiego księcia. Władza jego była bardzo silna. Wielki
książę był najwyższym wodzem, miał najwyższą władzę sądową,
administracyjną oraz ustawodawczą Terytorium całego państwa
należało do rodu wielkoksiążęcego Rurykowiczów, co podkreŁlało
patrymonialny charakter władzy książęcej. Władzę tę popierały
klasa bojarów i cerkiew, gdyż zapewniała im ona bezpieczeństwo
i umożliwiała podporządkowanie sobie ludnoŁci wolnej. Wielką
rolę w umacnianiu władzy wielkoksiążęcej odgrywała drużyna.
Drużyna (podobnie jak drużyna frankońska czy drużyna Bolesława
Chrobrego) składała się z rycerzy przebywających przy boku
księcia, przez niego utrzymywanych i uzbrojonych (58). Z
biegiem czasu książęta zaczęli osadzać drużynników na ziemi w
zamian za służbę wojskową. Osiadłszy na ziemi połączyli się
oni z czasem z rodwowo-plemiennymi wielmożami w jedną grupę
bojarów.
Mimo silnej władzy wielkoksiążęcej, utrzymanie przez
wielkich książąt jednoŁci państwa kijowskiego, rozciągającego
się na olbrzymiej przestrzeni, napotykało na wielkie
trudnoŁci. TrudnoŁci te potęgowały niekorzystne zasady
dziedziczenia w rodzinie wielkoksiążęcej. Początkowo wielcy
książęta kijowscy zarządzali bezpoŁrednio tylko księstwem
kijowskim, a w innych ziemiach rządzili namiestnicy wielkiego
księcia albo pozostawieni przy włazy dawni książęta plemienni.
Jedni i drudzy pozostawali w stosunku zależnoŁci od wielkiego
księcia, przypominającej zachodnioeuropejski stosunek wasalny.
W połowie X w. przez usunięcie miejscowych książąt nadana
monarchii kijowskiej bardziej jednolity charakter.


191. Następstwo tronu i podziały państwa.
Na Rusi przez długi czas współzawodniczyły ze sobą dwie
zasady sukcesji tronu wielkoksiążęcego, z tym że wszyscy
członkowie rodu mieli prawa do otrzymania własnej dzielnicy.
1. Według pierwszej, starszej zasady senioratu, prawo do
tranu wielkoksiążęcego przysługiwało najstarszemu z rodu.
Podciągało to za sobą tę konsekwencję, że krąg pretendentów do
tronu obejmował częsta obok synów i wnuków zmarłego władcy
również krewnych w linii bocznej, stryjów, którzy jako starsi
wiekiem mogli mieć lepsze prawa od potomków zmarłego księcia.
Prowadziło to do walk, w których walczyli zazwyczaj stryjowie
przeciw bratankom, a wynik ich decydował o następstwie.
2. Druga zasada, ojcowizny, wykształcona później, zapewniała
prawo do tronu tylko potomkom w linii prostej. W praktyce
książęta przy stosowaniu tej zasady wyznaczali młodszym synom
mniejsze dzielnice.
Czasem o osobie następcy tronu decydowała elekcja. Tak więc
system dziedziczenia w rodzie Rurykowiczów prowadził zarówno
do podziału państwa na dzielnice wyznaczane członkom rodu, jak
i do walk o władzę wielkoksiążęcą. WspominaliŁmy o tym, że
zarówno Włodzimierz I, jak i później Jarosław I pokonali te
trudnoŁci i utrzymali się jaka jedynowładcy. WłaŁciwy kryzys
rozpoczął się po Łmierci Jarosława w r. 1054 i doprowadził do
zupełnego rozbicia jednoŁci Wielkiego Księstwa Kijowskiego po
r. 1132.
Jarosław podzielił państwo między synów z zachowaniem
zasady senioratu. Nastąpiły typowe walki o pierwszeństwo
(podobnie jak w Polsce po Łmierci Bolesława Krzywoustego). W
przeciągu 50 lat Kijów przeszło 20 razy zmienił swego władcę.
Stosunek książąt dzielnicowych do Wielkiego Księstwa
Kijowskiego opierał się w zasadzie na umowach, które okreŁlały
stanowisko i obowiązki książąt dzielnicowych w podobny sposób
jak kontrakty lenne między wasalami a seniorami. Głównym
obowiązkiem książąt dzielnicowych były Łwiadczenia wojskowe. W
1b97 r. doszło między zwaŁnionymi potomkami Jarosława do
kompromisu na zjeździe w Lubeczu, gdzie książęta ustalili, że
każdy z nich ma dzierżyć należną mu ojcowiznę i zobowiązali
się pod przysięgą do wspólnego wystąpienia przeciw temu, kto
by naruszył ustalony stan. Uchwały te Łwiadczą właŁciwie o
dokonanym rozpadnięciu się państwa kijowskiego na odrębne
księstwa. W praktyce jednak książęta podejmowali jeszcze, z
naruszeniem uchwał w Lubeczu, próby konsolidacji władzy
wielkoksiążęcej. W efekcie po-w r. 1113 tron kijowski objął
Włodzimierz Monomach. Zarówno on, jak i jego syn MŁcisław
potrafili wstrzymać proces rozdrabniania państwa. Była to
jednak ostatnia próba przywrócenia władzy wielkiego księcia
kijowskiego. Tendencje odŁrodkowe reprezentowane
przez książąt i bojarów; którzy nie widzieli potrzeby
podporządkowania się władzy wielkiego księcia, wzięły górę. Po
zgonie MŁcisława w r. 1132 książęta przestali faktycznie
uznawać zwierzchnoŁć wielkiego księcia kijowskiego i stali
się władcami niezawisłymi.


192. Zarząd państwa.
OŁrodkiem zarządu państwa był dwór książęcy. Skupiała się
w nim grupa urzędników sprawujących z ramienia księcia różne
funkcje państwowe. Rekrutowali się oni początkowo głównie
spoŁród drużynników książęcych. Między urzędnikami nadwornymi
największe znaczenie miał dworski (dworecki, odpowiednik
frankońskiego majordoma) (55), zarządzający całym
gospodarstwem książęcym. Dużą rolę odgrywał wojewoda;
dowodzący siłami zbrojnymi. Następnie widzimy urzędników o
podobnych funkcjach i tytułach co urzędnicy nadworni
frankońscy, a więc koniuszego, miecznika, czeŁnika itp.
SpoŁród organów kolegialnych, wywodzących się z czasów
plemiennych, wiece jako ogólne zgromadzenia wszystkich wolnych
straciły możliwoŁci rozwoju w państwie kijowskim. I tutaj
dostrzec można analogię z upadkiem wieców w monarchii
frankońskiej (55). Wiece utrzymały się jednak jeszcze długo w
niektórych księstwach, często decydowały o najważniejszych
sprawach państwowych, o pokoju i wojnie, o usunięciu księcia
bądź o powołaniu nowego władcy. Na szczególną uwagę zasługują
natomiast zjazdy feudalne. Zwoływane były w wyjątkowo ważnych
sprawach. Uczestniczyli w nich książęta wraz z
najznaczniejszymi bojarami swych dzielnic. Na zjeździe w
Lubeczu w r. 1097 uczestniczyli wszyscy książęta, podobnie jak
w początku XII w. na zjeździe w Witiczewie. Przypominają one
zachodnioeuropejskie kurie królewskie z udziałem bezpoŁrednich
wasali korony.
Zarząd lokalny spoczywał w ręku urzędników książęcych
rezydujących w grodach. Zwali się oni posadnikami albo
wołostielami i łączyli w swym ręku funkcje sądowe, wojskowe i
skarbowe w sposób podobny jak lokalni urzędnicy w innych
monarchiach wczesnofeudalnych (szeryfowie w Anglii,
kasztelanowie w Polsce itp.). Pomocnikami posadników i
wołostieli byli ciwunowie.



IV. ĄRÓDÓA PRAWA


193. Układy rusko-bizantyńskie z X w.
Prawo sądowe na Rusi, podobnie jak w innych państwach
feudalnych, rozwijało się jako prawo zwyczajowe. PodkreŁlić
jednak trzeba, że rychło, bo już w XI w., widoczny był daleko
idący wpływ ustawodawstwa książęcego na kształtowanie się
prawa. Uwidacznia się to szczególnie w Ruskiej Prawdzie.
Najstarsze wiadomoŁci o prawie ruskim czerpiemy z kronik.
Zachowały one szczegółowe wiadomoŁci o 4 traktatach, tzw.
dogoworach zawartych w X w. między książętami kijowskimi i
cesarzami bizantyńskimi w latach 907 i 911 (Oleg), 944 (Igor),
970 (Świętosław). Układy te dotyczyły ogólnych stosunków
handlowych między Bizancjum a Rusią Kijowską. Zawierały wiele
bardzo ciekawych przepisów prawa zarówno ruskiego, jak i
bizantyńskiego. Przepisy te odnoszą się do prawa prywatnego
(np. przepisy o dziedziczeniu) do prawa karnego (kary za
zabójstwo) i procesowego. Traktaty zawierają również szereg
przepisów należących do dziedziny dziŁ okreŁlanej jako prawo
międzynarodowe prywatne, a więc postanowienia o sposobie
traktowania kupców ruskich w Konstantynopolu.
W szczególnoŁci układ z r. 911 zniósł, jako pierwszy w Eu-
ropie, okrutne zasady prawa nadbrzeżnego, według których,
statek i rzeczy wyrzucone przez morze na brzeg stawały się
własnoŁcią władcy panującego na tym wybrzeżu; ludzie zaŁ
stawali się jego niewolnikami.


194. Ruska Prawda.
W XI w. powstał na Rusi Kijowskiej zbiór prawa zaliczany
do najcenniejszych pomników prawa w dziejach Łwiata Ruska
Prawda; wyrosła ona z tych samych potrzeb, które ujawniały się
w krajach zachodniej Europy: spisania prawa zwyczajowego dla
utrwalenia jego treŁci i dla ułatwienia wymiaru
sprawiedliwoŁci (99).
1. Ruska Prawda powstała w głównym zrębie w XI w. Był to
zatem najstarszy słowiański pomnik. Spisany w języku ruskim
zapoznaje nas z najstarszą słowiańską terminologią prawniczą.
2. Ruska Prawda nie powstała od razu. Zachowały się jej
liczne redakcje, z biegiem czasu uzupełniane i częŁciowo
przerabiane. Wyróżnić zasadniczo można dwie redakcje Ruskiej
Prawdy: starszą, tzw. Krótką Prawdę (Kratkaja Prawda) i
młodszą, tzw. Obszerną Prawdę (Prostrannaja Prawda). Krótka
Prawda powstała za Jarosława i jego synów (dzieli się na
Prawdę Jarosława i Prawdę Jarosławiczów) w okresie lat ok.
1016 -1072. Obszerna Prawda zawiera systematyczny zbiór
przepisów zawartych w Krótkiej Prawdzie oraz szereg ustaw
wydanych przez książąt kijowskich do czasów panowania
Włodzimierza Monomacha, tzn. w okresie od końca XI w. do r.
1125.
3. Ruska Prawda zawiera wyłącznie przepisy z dziedziny
prawa sądowego. W Krótkiej Prawdzie zawarte są głównie
przepisy z za kresu prawa karnego i procesu, w Obszernej
Prawdzie zaŁ nie brak również przepisów z zakresu prawa
prywatnego (np. normy dotyczące umowy pożyczki, kupna-
sprzedaży, prawa spadkowego).
4. Ruska Prawda zawiera przede wszystkim normy prawa
zwyczajowego, szczególnie w jej starszej redakcji. W Obszernej
Prawdzie zawarte są również normy prawne wprowadzone w życie w
wyniku działalnoŁci ustawodawczej książąt kijowskich.
5. Ruska Prawda, jako pomnik zawierający przepisy prawne z
okresu całego stulecia, daje niezwykle precyzyjny jak na swoją
epokę obraz k wymierania przeżytków dawnych formacji i
ugruntowywania się stosunków feudalnych, feudalnych podziałów
klasowych i feudalnej własnoŁci. Pokazuje, w jaki sposób
feudalne ustawodawstwo służyło interesom klasy feudalnej i
umocnieniu jej stanowiska. Zaznacza się to szczególnie w
prawie karnym, które zaczęło chronić wyższymi karami życie
osób należących do klas wyższych.
6. Ruska Prawda stała na wyższym poziomie prawniczym niż
spisy szczepowych praw germańskich (Leges Barbarorum) (64).
Powstała zaŁ o wiele wczeŁniej od zachodnioeuropejskich spisów
lokalnego prawa zwyczajowego (90) i od polskiej Księgi
Elbląskiej (którą B. D. Greków nazwał Polską Prawdą). Nie ma
w niej już Łladu zasady osobowoŁci prawa, a ugruntowana jest
zasada prawa obowiązującego terytorialnie (97). Nic też
dziwnego, że Ruska Prawda wywierała doniosły wpływ na dalszy
rozwój prawa na terenie Rosji. Ruska Prawda i inne starsze
pomniki prawa ruskiego Łwiadczą o tym, że kultura prawna na
Rusi kształtowała się w kręgu pojęć prawnych prawa rzymskiego,
z którym RuŁ zapoznawała się za poŁrednictwem bizantyńskim.
Nie znaczy to jednak, by prawo ruskie przejmowało normy prawa
rzymsko-bizantyńskiego i by nie kształtowało się samodzielnie.
Podstawowe jednak pojęcia prawne ruskie nawiązują do rzymskich
pojęć prawnych, podobnie jak we wszystkich prawie krajach
europejskich. Sformułowano więc też w nauce pogląd, że prawo
rosyjskie należy do tej samej wielkiej rodziny prawa co
germańsko-rzymskie prawo Etapy zachodniej (279).



V. CHARAKTERYSTYKA OKRESU


195. Główne cechy wyróżniające.
1. Wielkie Księstwo Kijowskie reprezentowało formę monarchii
wczesnofeudalnej. Początki jej przypadają na przełom IX i X
w., a związane były z umacnianiem się stosunków feudalnych na
terytorium państwa kijowskiego powstałego ze scalenia szeregu
ruskich protofeudalnych księstw plemiennych.
2. Datą końcową monarchii wczesnofeudalnej był przełom XI i
XII wieku, związany z upadkiem autorytetu władzy wielkiego
księcia kijowskiego (1132) i z wkroczeniem Rusi na drogę
rozdrobnienia feudalnego.
3. Kijowska monarchia wczesnofeudalna miała główne znamiona
monarchii wczesnofeudalnej, silną władzę książęcą, znajdującą
oparcie w panującej klasie wielkich feudałów.
4. Ruska monarchia wczesnofeudalna po ugruntowaniu swej
państwowoŁci walczyć musiała z wzrastającymi siłami
odŁrodkowymi. Siły te doprowadziły ostatecznie do upadku
jednoŁci państwa i do rozdrobnienia.
5. Znamienne jest podobieństwo między monarchiami
wczesnofeudainymi w obu grupach państw europejskich,
wschodniej i zachodniej. Nie było ono i nie mogło być wynikiem
przejęcia przez państwa wschodnie wzorów zachodnich czy
rzymskich, lecz było rezultatem, samoistnego rozwoju
historycznego, który w zbliżonych warunkach społeczno-
gospodarczych przy ugruntowanej bazie feudalnej, prowadzić
musiał do wykształcenia się na wschodzie i na zachodzie
podobnej, feudalnej formy państwa.
6. Państwo kijowskie miało szczególne znaczenie dla dalszego
rozwoju Rusi. Nie było ono, jak chcieli niektórzy
nacjonalistyczni pisarze ukraińscy, państwem ukraińskim, lecz
pierwszym państwem ogólnoruskim. Podział społeczeństwa
ruskiego na językowe grupy narodowoŁciowe, wielkoruską,
białoruską i ukraińską, dokona się dopiero później, w długim
okresie rozdrobnienia feudalnego.