Wymienialność złotego

1. Pojęcie i rodzaje wymienialności waluty.

We współczesnym świecie każde państwo, pragnące liczyć się w handlu międzynarodowym, powinno posiadać własną walutę, system pieniężny, samemu tworzyć zasady polityki pieniężnej, kredytowej lub walutowej. Obecnie nawet obserwuje się proces unifikacji tych polityk i waluty w najbardziej rozwiniętych gospodarczo krajach europejskich.

W stosunkach gospodarczych z zagranicą z zachodzi więc konieczność wymiany własnego pieniądza na walutę kraju - partnera handlowego. Konieczna jest więc wymienialność waluty krajowej.

Aby istniała wymienialność, musi funkcjonować rynek walutowy, na którym może swobodnie działać prawo popytu i podaży wyznaczające odpowiednie relacje wymienne walut.

Można mówić o następujących rodzajach wymienialności walut:

- wymienialność pełna,

- wymienialność częściowa (ograniczona),

Wymienialność częściowa ma miejsce wówczas, gdy następuje ograniczenie w stosunku do któregokolwiek z elementów wymienialności pełnej.

Wymienialność w ujęciu podmiotowym można z kolei podzielić na:

- wymienialność zewnętrzna,

- wymienialność wewnętrzna,

Wymienialność wewnętrzna polega na posiadaniu prawa do wymiany waluty krajowej jedynie przez tzw. rezydentów krajowych - obywateli danego kraju, jego podmiotów gospodarczych, instytucji i jednostek organizacyjnych uznanych przez prawo dewizowe za takie osoby.

Treścią wymienialności zewnętrznej natomiast jest upoważnienie przez prawo cudzoziemców do dokonywania wymiany waluty krajowej.

Obecnie stosuje się trzy podstawowe standardy wymienialności, uszeregowane według zakresu dopuszczalnych ograniczeń dewizowych:

- wymienialność zewnętrzną,

- wymienialność według standardu Międzynarodowego Funduszu Walutowego,

- wymienialność całkowitą.

Należy zauważyć, że najczęściej stosowanym standardem wymienialności walut jest standard Międzynarodowego Funduszu Walutowego (MFW). Tak wymienialnych walut jest obecnie 146. Podstawowe kryteria tego standardu to:

- niestosowania ograniczeń dewizowych w zakresie transakcji bieżących z zagranicą bez względu na to, czy chodzi o rezydentów czy nierezydentów;

- nieuczestniczenia w dyskryminujących inne kraje porozumieniach walutowych;

- posługiwania się polityką jednolitego kursu walutowego;

Pełna wymienialność waluty oznacza nieograniczoną możliwość wymiany waluty krajowej na inną walutę, oraz zamianę należności międzynarodowych w jednej walucie na należności w innej walucie. Oznacza ona stan, w którym przepływ walut odbywa się swobodnie pomiędzy mieszkańcami danego kraju a cudzoziemcami, w dowolnej formie i celu, w dowolnym czasie i wysokości.

Niezwykle istotną cechą walut całkowicie wymienialnych jest ich nieograniczona zdolność do wypełniania funkcji międzynarodowych. Są one często głównymi walutami rezerwowymi współczesnego międzynarodowego systemu walutowego. Do najważniejszych walut całkowicie wymienialnych należą dolar amerykański, euro oraz jen japoński.

2. Ewolucja wymienialności złotego od roku 1990.

a) złoty walutą wewnętrzną

Przed 1990r. w Polsce w zasadzie nie istniało pojęcie wymienialności waluty. Złoty był walutą przeznaczoną wyłącznie na rynek krajowy. W końcu 1989r., przed rozpoczęciem transformacji systemowej, system dewizowy w Polsce był typowym systemem gospodarki nakazowo - rozdzielczej. Najważniejszą cechę tego systemu stanowiły daleko idące restrykcje dewizowe, które sprawiły, że złoty był wówczas walutą całkowicie niewymienialną. Państwo posiadało monopol walutowy.

Wewnętrzna wymienialność złotego była pierwszym ze trzech najważniejszych posunięć liberalizujących system dewizowy w Polsce w latach dziewięćdziesiątych. Bardzo szybko, bo już 1 stycznia 1990 roku wprowadzono system waluty wewnętrznie wymienialnej. Złoty był walutą wewnętrznie wymienialną do czerwca 1995 r., a cały system opierał się na kilku podstawowych zasadach.

Przede wszystkim, importerzy mieli swobodny dostęp do dewiz potrzebnych do dokonania płatności z tytułu większości transakcji bieżących.

Władze monetarne nie stosowały ograniczeń dewizowych wobec transakcji bieżących nierezydentów z polskimi podmiotami.

Jednocześnie jednak, władze zabraniały używania narodowego pieniądza jako waluty wykorzystanej do płatności w handlu zagranicznym Polski. Zasada ta przesądza o całkowicie wewnętrznym charakterze i wewnętrznym zastosowaniu złotego. W handlu zagranicznym stosowano najczęściej dolary amerykańskie i marki niemieckie.

Z punktu widzenia kryteriów MFW, waluta wewnętrznie wymienialna jest walutą niewymienialną.

Warto zaznaczyć, że szczególne miejsce w mechanizmie wewnętrznej wymienialności złotego odegrał prywatny rynek kantorowy. Uczestnikami tego rynku mogły być wyłącznie osoby fizyczne, przy czym w roli nabywców mogły występować tylko krajowe osoby fizyczne, natomiast sprzedawcami mogły być krajowe i zagraniczne osoby fizyczne.

Kantorowy kurs złotego wobec walut obcych, a przede wszystkim wobec dolara USD był specyficznym, a jednocześnie najważniejszym weryfikatorem oficjalnego kursu NBP, a jednocześnie jednym z mierników trwałości wewnętrznej wymienialności złotego.

Bardzo istotną zaletą wewnętrznej wymienialności złotego była jej rola w procesie otwierania polskiej gospodarki oraz dostosowywaniu jej do wymagań otoczenia międzynarodowego. Wewnętrznie wymienialny zloty zapewnił bowiem uruchomienie po blisko 50-letniej przerwie mechanizmu kursowego w polskiej gospodarce. Dzięki temu polska gospodarka stawała się coraz bardziej rynkowa. W warunkach swobodnego dostępu rezydentów do towarów zagranicznych i usług oznaczało to poddanie polskiej gospodarki bezpośredniej konkurencji międzynarodowej.

Słabości wewnętrznej wymienialności ujawniły się wraz z upływem czasu w formie mniej lub bardziej dokuczliwych barier w procesie wiązania gospodarki rynkowej w Polsce ze światem zewnętrznym.

Jedną z najpoważniejszych słabości złotówki w tym czasie było pozostawienie jej jako waluty całkowicie wewnętrznej. Konsekwencją tego było odcinanie powstających w Polsce rynków finansowych od międzynarodowych rynków finansowych, a jednocześnie stworzenie bariery rozwoju rynku dewizowego w Polsce oraz zablokowanie drogi złotemu do międzynarodowego rynku walutowego.

b) wymienialność zgodnie z kryteriami MFW

Radykalny zwrot w podejściu polskiego rządu do kwestii wymienialności złotego nastąpił 19 grudnia 1994 r., kiedy to na konferencji prasowej Minister Finansów zapowiedział przyjęcie przez Polskę w 1995 r. zobowiązań art. VIII Statutu MFW.

31 lipca 1995 r. MFW ogłosił przyjęcie polskiej deklaracji. Oznacza to, że złoty stał się walutą wymienialną według najbardziej popularnego standardu międzynarodowego. Polska stała się wtedy sto trzecim wśród 179 krajów członkowskich MFW, a równocześnie szóstym wśród byłych krajów socjalistycznych, który przyjął zobowiązania art. VIII.

Złoty jako waluta wymienialna wg art. VIII po 1 czerwca 1995 r. niewiele różnił się od złotego jako waluty wewnętrznie wymienialnej do 31 maja 1995 r. Nowe ustawodawstwo dewizowe, stanowiące formalnoprawną podstawę wniosku do MFW o uznanie wymienialności złotego, tylko nieznacznie różniło się od poprzednio obowiązującego. Polskie władze zdecydowały się wówczas na najbardziej restrykcyjny wariant wymienialności wg standardu MFW tj. nakładający obowiązek odsprzedaży dewiz, jak i obowiązek sprowadzania ich do kraju przez rezydentów - co pozostawiało polską walutę w zasadzie całkowicie wewnętrzną.

Zasadnicza liberalizacja w omawianym czasie dokonała się w ciągu krótkiego okresu, od grudnia 1995r. do lutego 1997r., Pierwszym posunięciem liberalizacyjnym było zniesienie obowiązkowej odsprzedaży dewiz przez eksporterów. Jednocześnie utrzymano obowiązek sprowadzenia walut obcych do kraju przez rezydentów. W sumie jedno i drugie oznaczało zastąpienie restrykcyjnego wariantu wymienialności wg standardu MFW wariantem umiarkowanym.

Wprowadzono nową instytucję nazwaną: rachunek wolny nierezydenta.

Ustawa dewizowa definiuje następująco tę instytucję:

"Rachunek zagraniczny wolny - oprocentowany lub nie oprocentowany rachunek prowadzony przez bank dla osoby zagranicznej, na którym mogą być gromadzone waluty”

Gdyby przepisy dewizowe dotyczące rachunków wolnych ograniczały się do przytoczonego zapisu prawa dewizowego oznaczałoby to formalne, nieskrępowane dopuszczenie złotego do rozliczeń z zagranicą. Polski pieniądz uzyskałby w ten sposób najważniejszy atrybut zewnętrznej wymienialności, a tym samym przestałby być walutą wewnętrzną. Wprowadzono jednak znaczne ograniczenia rachunków wolnych. Najdotkliwsze były minimalne rozliczenia z rachunków wolnych, które sprawiały, że rachunki te miały rację bytu tylko w skali makroekonomicznej.

Przez blisko dwa lata od początku 1997 r. nie podjęto żadnych działań w kierunku liberalizacji polskiego systemu dewizowego.

Jednocześnie kontynuowane były rozpoczęte w styczniu 1996 r. prace nad projektem nowej ustawy dewizowej, która w przeciwieństwie do poprzedniczek, po raz pierwszy zawierała wyraźną koncepcję znoszenia ograniczeń dewizowych. Koncepcja ta była oparta na założeniu, że nowe ustawodawstwo dewizowe musi być dostosowane pod względem treści i terminologii do reguł gospodarki rynkowej, a pod względem zakresu swobody obrotu dewizowego do wymagań nie tylko OECD, lecz również Unii Europejskiej.

c) próby zapewnienia pełnej wymienialności

Projekt nowej ustawy był gotowy już na jesieni 1997 r. i miał szanse wejść w życie nawet od początku 1998 r. Z różnych przyczyn ekonomicznych i politycznych ustawa została ostatecznie uchwalona przez parlament 18 grudnia 1998 r., natomiast obowiązującym aktem prawnym stała się 12 stycznia 1999 r., przynosząc wiele zmian, z których najważniejsze są następujące:

• zapewniła złotemu zewnętrzną wymienialność;

• usankcjonowała na najważniejszym szczeblu prawnym tj. ustawy swobodę dokonywania tj. bez zezwolenia dewizowego, przez rezydentów transakcji kapitałowych o czasie trwania powyżej jednego roku z podmiotami z krajów OECD oraz krajów, z którymi Polska zawarła umowy o popieraniu i ochronie inwestycji

• umożliwiła rezydentom zakup w bankach krajowych dowolnej kwoty walut obcych, co nie jest jednak równoznaczne z pełną swobodą transferu za granicę walut obcych;

To, że złoty stał się zewnętrznie wymienialny, wynika z przyjęcia zasady równorzędności złotego i walut obcych. Urzeczywistnienie tej zasady polega na ustawowym zapisie, że zarówno transakcje bieżące bilansu płatniczego, jak i kapitałowe mogą być zawierane oraz rozliczane nie tylko w walucie obcej, ale również polskiej.

Mimo tego ogromnego postępu liberalizacyjnego z punktu widzenia wymagań OECD polskie ustawodawstwo dewizowe pozostawało pod koniec 1999 r. nadal zbyt restrykcyjne.

Zgodnie z umową z OECD z lipca 1996 r. złoty miał się stać pieniądzem całkowicie wymienialnym w relacjach z krajami tej organizacji od 1 stycznia 2000 r. Do tego jednak nie doszło. 11 stycznia 2000 r. rząd naszego kraju zwrócił się z prośbą do OECD o przedłużenie terminu wykonania zobowiązań w zakresie liberalizacji dewizowej.

Przekształcenie złotego w walutę w pełni wymienialną w relacjach z OECD wymagało jeszcze zniesienia restrykcji wobec następujących transakcji kapitałowych.

Rezydenci nie mogli bez zezwolenia emitować oraz wprowadzać do obrotu za granicą, w tym w krajach OECD, krótkoterminowych papierów wartościowych oraz pochodnych instrumentów finansowych.

Rezydenci nie mogą bez zezwolenia posiadać za granicą, w tym w krajach OECD, rachunków bankowych.

Nierezydenci, w tym także krajów OECD, nie mogą bez zezwolenia wprowadzać do obrotu w Polsce krótkoterminowych papierów wartościowych oraz pochodnych instrumentów finansowych.

Rezydenci nie mogą bez zezwolenia nabywać za granicą, w tym w krajach OECD, krótkoterminowych papierów wartościowych oraz pochodnych instrumentów finansowych.

Zezwolenia dewizowego wymaga udzielenie i zaciąganie w obrocie z zagranicą, w tym z nierezydentami z krajów OECD, kredytów i pożyczek krótkoterminowych o terminie spłaty poniżej jednego roku.

d) stan na dzisiaj

Choć część ekonomistów miała nadzieję na osiągnięcie całkowitej wymienialności złotego już od 1 stycznia 2001 roku, a Ministerstwo Finansów zapowiadało likwidację wszelkich ograniczeń do końca pierwszego kwartału 2001 oku, złoty w dalszym ciągu nie jest w pełni wymienialny. Aktualnie wprowadzone zmiany (październik 2002) znoszą wprawdzie większości ograniczeń walutowych, jednak nie jest to jeszcze zupełna liberalizacja.

Polskę obowiązują dwie daty zniesienia wszelkich restrykcji walutowych - termin OECD, który już upłynął i termin UE, tj. 1 stycznia 2003. Wydaje się, że na końcowe zmiany trzeba będzie więc poczekać.

1 października 2001 roku weszła w życie nowa ustawa dewizowa. Polscy rezydenci uzyskali na jej mocy nieograniczony dostęp do międzynarodowych rynków finansowych.

Polscy obywatele i firmy mogą bez zezwolenia NBP zakładać rachunki bankowe w krajach Unii Europejskiej (i w Szwajcarii, Lichtensteinie i Islandii) oraz zaciągać tam kredyty.

W dalszym ciągu pewnym ograniczeniom podlega handel międzynarodowy papierami wartościowymi.

3. Podsumowanie.

System dewizowy Polski podlegał w latach dziewięćdziesiątych, podobnie jak cała gospodarka, bardzo dużym zmianom, które sprawiły, że pod względem sposobu funkcjonowania, zakresu oferowanej swobody obrotu dewizowego oraz używanej terminologii przekształcił się z instytucji gospodarki nakazowo-rozdzielczej w instytucję gospodarki rynkowej. Droga złotego do wymienialności przebiegała w trzech etapach.

Pierwszy z nich stanowiła wewnętrzna wymienialność złotego - przyjęta u progu transformacji, 1 stycznia 1990 r. - której największym mankamentem było to, iż pozostawiała złotego walutą całkowicie wewnętrzną, tworząc tym samym bariery w procesie budowy gospodarki rynkowej w Polsce oraz wiązania jej ze światem zewnętrznym. Funkcjonujący przez pięć i pół roku system wewnętrznej wymienialności złotego przyniósł również pewne korzyści, odgrywając m.in. kluczową rolę w osiągnięciu podstawowego celu polityki gospodarczej rozpoczętej 1 stycznia 1990 r., a mianowicie makroekonomicznej stabilizacji.

Kolejny etap to wymienialność złotego wg art. VIII statutu MFW - do którego już nawiązywaliśmy. Wymienialność złotego na tym etapie cechowało istnienie sprzeczności między znacznym zakresem swobody obrotów dewizowych między Polską a światem zewnętrznym oraz bardzo wąskim zakresem zewnętrznej wymienialności złotego. Poza tym liberalizacja obrotów kapitałowych na tym etapie oparta była na aktach prawnych niższego szczebla niż ustawa.

Trzeci etap rozpoczyna dziesiąty rok transformacji i wymienialność złotego zbliżona do wymagań OECD. Z pewnością zbliżyła nas do nich ustawa Prawo dewizowe z 18 grudnia 1998 r. Zgodnie z nią przyjęto zasadę równorzędności złotego i walut obcych (po raz pierwszy w polskim ustawodawstwie dewizowym po 1945), która oznacza, że zarówno transakcje bieżące bilansu płatniczego, jak i kapitałowe mogą być zawierane oraz rozliczane nie tylko w walucie obcej, ale również polskiej. Mimo ogromnego postępu liberalizacyjnego z punktu wymagań OECD nasze ustawodawstwo dewizowe pozostaje w dalszym ciągu zbyt restrykcyjne - potrzebna liberalizacja obrotów kapitałami krótkoterminowymi.

Ustawa wchodząca w życie 1 października 2002 roku zliberalizowała już niemal wszystkie ograniczenia dewizowe. Pozostałe restrykcje dotyczą głównie nabywania i zbywania papierów wartościowych przez rezydentów zagranicznych.

Literatura

1. Edmund Pietrzak. „Bardzo bliski siódmy, ostatni krok”, Rzeczpospolita, nr 17 z dnia 20.01.2001.

2. Edmund Pietrzak „Siódmy, ale nie ostatni krok”, Rzeczpospolita, nr 96 z dnia 24.04.2002.

3. Donata Gurzyńska „Systemy kursu walutowego i wymienialność walut na przykładzie Polski w latach dziewięćdziesiątych”, Toruń 2000.

4. Ustawa z dnia 27 lipca 2002r. - Prawo dewizowe.

---