Wykład 3.
Przedsiębiorstwo
Dwoisty charakter przedsiębiorstwa: techniczny i ekonomiczny; nakłady i wyniki; koszty i przychody
Funkcja produkcji; produkcyjność (krańcowa) czynników produkcji;
Koszty produkcji: stałe, zmienne; całkowite, przeciętne, krańcowe; funkcje kosztów
4. Koszty rachunkowe i koszty ekonomiczne
Literatura: D. Begg, S. Fischer i R. Dornbusch, Ekonomia, wyd. 2007 rok
rozdział 6.1-6.4, 7.1-7.2
Wstęp. Przedsiębiorstwo jest organizacją stworzoną przez człowieka do dostarczania mu dochodu. Funkcję tę wypełnia produkując i sprzedając dobra (produkty materialne i usługi. Początki przedsiębiorstwa datują się na okres wielkiej rewolucji przemysłowej (I połowa XVIII w.). Obecne przedsiębiorstwa mają różne formy prawne, bywają własnością prywatną, publiczną, a także odrębnymi od swoich właścicieli osobami prawnymi (taką formę prawną ma spółka akcyjna). Przedsiębiorstwa są przedmiotem analiz prawnych (jako forma prawna), organizacyjnej, socjologicznej (jako grupa ludzi realizująca cele własne i właścicieli) i ekonomicznej. (jako jeden z podstawowych podmiotów gospodarujących).
Ad 1. Ekonomistę interesuje przedsiębiorstwo jako podmiot techniczny (w ograniczonym zakresie) i podmiot ekonomiczny. Zainteresowanie techniczną stroną działania przedsiębiorstwa bierze się stąd, że to pewne techniczne właściwości określają jego podstawowe własności ekonomiczne. Jako podmiot techniczny przedsiębiorstwo stosując określoną technologię produkcji zużywa nakłady (pracy, surowców, energii, materiałów pomocniczych i kapitału), wytwarza i sprzedaje wyniki (produkty materialne i usługi). Dobra użyte w produkcji jako nakłady nazywają się czynnikami produkcji. Jako podmiot ekonomiczny przedsiębiorstwo stosując nakłady ponosi koszty produkcji czyli wydatki pieniężne związane z nakładami wymienionych rodzajów, a sprzedając wyniki uzyskuje dopływy pieniądza nazywające się przychody (utargi). Różnica między przychodami i kosztami nazywa się zyskiem (albo stratą jeżeli różnica ta jest ujemna). Zakłada się w ekonomii, że właściciel przedsiębiorstwa (przedsiębiorca) tak prowadzi przedsiębiorstwo żeby osiągać wdanych warunkach maksymalny zysk.
Ad 2. Wyobraźmy sobie, że przedsiębiorca dysponuje danym zasobem czynników produkcji oprócz jednego. Do uzyskania wyników musi dopełnić nakłady o ten jeden czynnik produkcji, który nazwiemy czynnikiem zmiennym (w odróżnieniu od pozostałych czynników produkcji, które w naszym wymyślonym przykładzie pozostają w ilościach ustalonych i nazwiemy je czynnikami stałymi. Jednostka czynnika zmiennego dodana do czynników stałych umożliwia rozpoczęcie produkcji i pojawienie się pierwszych wyników. Każda dodatkowa jednostka czynnika zmiennego powoduje wzrost wyników przejawiający się w coraz większej ilości jednostek wytworzonego dobra. Związek między ilością fizycznych jednostek zastosowanego czynnika zmiennego a ilością fizycznych jednostek wytworzonego dobra nazywa się funkcją produkcji. Przyrost ilości produktu uzyskany dzięki zwiększeniu nakładu zmiennego czynnika produkcji o 1 jednostkę nazywa się produkcyjnością czynnika produkcji. Nie każda kolejna jednostka fizyczna czynnika produkcji zastosowanego w naszym wymyślonym przedsiębiorstwie charakteryzuje się taką samą produkcyjnością. Wynika to ze względów techniczno-organizacyjnych. Pierwsze jednostki zastosowanego czynnika zmiennego charakteryzują się rosnącą produkcyjnością, później następuje pewien przedział ilości czynnika, gdy jego produkcyjności są coraz mniejsze (malejące), w końcu przyrosty produkcji stają się zerowe, a następnie przyjmują wartości ujemne (ilość produktu ulega zmniejszeniu).
Opisane wyżej prawidłowości przedstawia graficzny zapis funkcji produkcji.
(Jeśli potrafilibyśmy zapisać matematycznie funkcję produkcji i poznalibyśmy parametry tej funkcji to produkcyjnością czynnika produkcji będzie przyrost wartości funkcji uzyskany dzięki nieskończenie małemu przyrostowi ilości zastosowanego czynnika zmiennego, będącego zmienną funkcji produkcji . Ten przyrost produkcji nazwiemy produkcyjnością krańcową czynnika produkcji, jest ona wyrażona tangensem nachylenia stycznej do wykresu funkcji w różnych jego miejscach.) W uproszczonym ujęciu, przyjmowanym w elementarnych wykładach ekonomii, przez produkcyjność krańcową czynnika produkcji rozumie się przyrost fizycznej ilości produktu uzyskany dzięki powiększeniu ilości użytego zmiennego czynnika produkcji o 1 jednostkę.
Ekonomiści generalnie mówią o prawie malejącej produkcyjności krańcowej czynników produkcji, gdyż przedmiotem ich uwagi jest bywa ten przedział ilości użytego czynnika produkcji, w którym jego produkcyjność jest malejąca.
Ad 3. Ilość użytych w przedsiębiorstwie czynników produkcji pomnożona przez ich ceny daje koszty produkcji. Czynniki produkcji podzielone zostały na stałe (pozostające w niezmienionych ilościach i czynniki zmienne, których ilość jest zmieniana dla uzyskania większej lub mniejszej ilości produktu. Koszty produkcji czyli wydatki pieniężne związane ze stałymi czynnikami produkcji nazywane są w ekonomii kosztami stałymi, koszty produkcji związane ze zmiennymi czynnikami produkcji nazywają się kosztami zmiennymi. Łącznie, koszty stałe i zmienne dają koszty całkowite. Koszty całkowite podzielone przez ilość fizycznych jednostek produktu dają koszty przeciętne.
Ponieważ istnieje zależność między ilością zużytego zmiennego czynnika produkcji i fizyczną ilością produkcji (funkcja produkcji) istnieje również zależność między ilością produkcji i wielkością kosztów produkcji (zmiennych i całkowitych). (Koszty stałe nie zmieniają się wraz ze zmianami ilości produktu. Zależność ta nazywa się funkcją kosztów (całkowitych) i można przedstawić ją graficznie. Wykres funkcji kosztów pokazuje, że zwiększenie produktu o 1 jednostkę fizyczną wymaga (przyczynia się do) określonego przyrostu kosztów. Ten przyrost kosztów (zmiennych) nazywa się krańcowym kosztem produkcji. (krańcowymi kosztami produkcji). Gdy znamy postać funkcji kosztów to koszt krańcowy możemy interpretować jako przyrost wartości funkcji kosztów spowodowany nieskończenie małym przyrostem wielkości produkcji, będącej zmienną tej funkcji. Graficznie koszt krańcowy mierzy tangens nachylenia stycznej w określonym miejscu do krzywej opisującej funkcję kosztów zmiennych.
Ad 4. Dotychczas mówiłam o kosztach produkcji, nazywając tak wydatki pieniężne ponoszone w związku z zużywanymi w produkcji czynnikami produkcji. Były to tzw. koszty rachunkowe, nazywane tak ze względu że są one odnotowywane w rachunkach (rachunkowości) przedsiębiorstwa. Przedsiębiorca ponosi jednak inne jeszcze koszty, wynikające z zaniechania pewnych wyborów. Gdy przeznacza na produkcję określone zasoby pieniądza rezygnuje jednocześnie z dochodu, jaki ten zasób pieniądza mógłby mu przynieść, gdyby został - powiedzmy - umieszczony w banku na procent. Ponosi tym samym koszt alternatywny równy poniechanemu dochodowi z oprocentowania zasobu pieniężnego. (Jest to tzw. koszt alternatywny.) Innym przykładem alternatywnego kosztu jest poniechany dochód z odpłatnego zaangażowania zarobkowego, z którego przedsiębiorca zrezygnował w przypadku podjęcia przez niego prowadzenia własnego przedsiębiorstwa. Jeśli do rachunkowych (pieniężnych) kosztów produkcji dodamy koszty alternatywne otrzymamy ekonomiczne koszty produkcji.
Najważniejsze pojęcia:
Przedsiębiorstwo, nakłady, wyniki, funkcja produkcji, produkcyjność krańcowa (malejąca) czynnika produkcji, przychody (utargi), koszty produkcji, stałe, zmienne, koszty całkowite, przeciętne, krańcowe koszty produkcji, koszty rachunkowe, koszty ekonomiczne, zysk, zysk normalny, zysk ekonomiczny
3