Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży 3

Prof. UJ dr hab. Maria Kielar - Turska

ROZWÓJ PRENATALNY

* Fakty i prawidłowości rozwojowe w okresie prenatalnym

W XVIII wieku uważano, że w okresie prenatalnym mamy do czynienia z w pełni ukształtowaną istotą,

która znajduje się w plemniku lub w komórce jajowej.

Psychologia prenatalna - bardzo intensywny okres.

W Polsce psychologia prenatalna się nie rozwija- nie prowadzi się badań

Rozwój człowieka

okres prenatalny okres postnatalny

okres b. intensywnych

zmian rozwojowych

* Fazy rozwoju prenatalnego

1. faza jajowa, okres zygoty, okres powstawania listków zarodkowych (trwa ok. 14 dni)

2. faza embrionalna (trwa do 8 tygodnia życia płodowego)

3. faza płodowa (trwa do końca 9 miesiąca życia płodowego)

FAZA JAJOWA

Trwa od połączenia się komórki jajowej i plemnika do momentu zagnieżdżenia się zarodka w ściance

macicy. Ustalają się cechy dziedziczne oraz wrodzone. Powstaje aż 8 z 45 generacji komórek.

Komórka jajowa (1mm) jest największą komórką organizmu. Otoczona jest błoną.

Zapłodniona komórka jajowa zaczyna się dzielić.

Kolejno powstaje: morula, blastula (podział na dwie części), gastrula (podział na więcej części).

W toku podziału materiał genetyczny przekazywany jest do każdej z części znajdujący się w chromosomach komórek rozrodczych. W każdym chromosomie jest 100 do 1000 genów. Kombinacje tych genów przy każdym poczęciu są inne różnorodność rodzeństwa

Warto pamiętać, że nowe życie dziedziczy nie tylko materiał genetyczny nie tylko ojca i matki, ale jeszcze poprzednich pokoleń.

Stadium dwukomórek (blastula), stadium wielokomórkowe (gastrula), a potem zagnieżdża się w ściance macicy (gdy osiągnie ok. 150 komórek) - kończy się faza jajowa. Matka oczywiście o tym nie decyduje, decyduje blastocyta

Komórka zagnieżdża się w miejscu, która jest bardzo dobrze ukrwione i to będzie miało znaczenie w dalszej fazie rozwojowej.

Niektóre właściwości odziedziczalne:

- kolor oczu

- wzrost (81% odziedziczalności)

- skłonności do chorób

- hemofilia właściwości fizyczne

- astygmatyzm

- grupa krwi

- zdolność do produkowania insuliny

- inteligencja

- talenty, np. słuch muzyczny (rodzina Straussów) właściwości psychiczne

- temperament

ALE również właściwości wrodzone decydujące o nieprawidłowościach rozwojowych są dziedziczone (1 raz na 1000 poczęć!) , np.:

- trisomia 21. pary chromosomów zespół Downa

- niewłaściwy podział chromosomów decydujących o płci u chłopców występuje niedorozwój jąder + trudności
w uczeniu się i opanowaniu języka

- u chłopców nadmierny wzrost, upośledzenie umysłowe

- zespół Turnera u dziewczynek - bezpłodność, zahamowanie wzrostu

FAZA EMBRIONALNA

Tworzą się i zaczynają funkcjonować wszystkie ważniejsze struktury zewnętrzne i wewnętrzne (organogeneza)

Zarodek mierzy do 5cm i waży powyżej 28g (~duże ziarnko fasoli jasiek )

Kształtuje się środowisko wewnątrzmaciczne (środowisko, w którym będzie żył i rozwijał się embrion)

Istnieje łatwość uszkodzenia rozwijającego się płodu poprzez różne czynniki niegenetyczne zwane teratogenami.

Jest to okres organogenezy:

- powstanie części ciała

- powstawanie narządów wewnętrznych

- powstawanie narządów zmysłów

Najpierw wyraźnie się zaznacza głowa i kręgi, a potem kończyny górne i ostatecznie dolne (rozwój cefalokaudalny - od części głowowej w dół)

Dłoń:

6 tydzień - wypustki rąk, ~płetwa (palce połączone błoną)

9 tydzień - rozdzielenie palców dłoni, ukształtowana dłoń

20 tydzień - dobrze ukształtowanymi palcami, ukształtowane stawy śródpaliczkowe oraz paznokcie

Kończyny dolne:

5,5 tygodnia - dopiero wypustka

16 tydzień - ukształtowane w całości nogi ze stopami

20 tydzień - ukształtowanie palców u nóg

Układy i narządy wewnętrzne

- od 4.tyg. możemy mówić o początkach kształtowania się serca - rurka w kształcie „U” i wtedy zaczyna się kurczyć

- zamyka się cew nerwowa, co zapoczątkowuje rozwój mózgu

- ustala się gonadalna tożsamość płciowa

- wykształca się wątroba, powstają też rozgałęzienia oskrzeli

Zmysły

Najpierw rozwijają się zmysły doznań bliskich

Dotyk - 2 miesiąc, równowaga - 2 miesiąc

* Środowisko wewnątrzmaciczne

Składają się na nie: łożysko, pępowina i pęcherz płodowy

Łożysko - pulchna poduszka o średnicy 20-25 cm i grubości 2,5 cm

- zbudowane z tkanki embrionu i matki

- tu odbywa się wymiana produktów zużytych (od dziecka) na świeże (od matki) na zasadzie osmozy

Oczywiście matka i embrion mają oddzielne układy krwionośne, ale łożysko jest miejscem, gdzie spotykają się te dwa układy. Z krwią matki do dziecka mogą dopłynąć również substancje chemiczne - niekorzystne, np. pod wpływem stresu matki

Pępowina - sznur łączący płód z łożyskiem;

- złożony z 2 tętnic i 1 żyły (żyła odprowadza zużyte elementy do krwioobiegu matki);

- długość około 50 cm umożliwia aktywność płodu (poruszanie się)

Pęcherz płodowy

- worek wypełniony płynem

- znajduje się w nim płód

- złożony z kilku warstw (owodnia, omocznia, kosmówka)

- przymocowany do łożyska

W okresie embrionalnym rozwój też jest bardzo intensywny, o czym świadczy fakt, że powstaje 30 z 45 generacji komórek!

Na końcu fazy embrionalnej miniaturka człowieka

Okres embrionalny to okres dużego zagrożenia dla rozwijającego się embrionu (okres krytyczny) - bo środowisko wewnątrzmaciczne dopiero się kształtuje!

* Okresy największej podatności na uszkodzenia poszczególnych części ciała:

w okresie embrionalnym do 8 tygodnia: najwięcej zaburzeń, są one głębokie - uszkodzenia anatomiczne

(w okresie płodowym występują drobne zaburzenia, jest ich znacznie mniej - mają charakter fizjologiczny)

• w 3 tygodniu życia: zaburzenia CUN i serca

• w 4 i 5 tygodniu: zaburzenia w rozwoju oczu, serca, kończyn

• w 6 tygodniu: zaburzenia słuchu, zębów, szczęk

• w 7 tygodniu: rozszczepy podniebienia

• w 8 tygodniu: zaburzenia uszu, zewnętrznych narządów płciowych

Czynniki wywołujące zaburzenia:

• mogą być zawarte w kodzie genetycznym

• teratogeny - czynniki pozagenetyczne, zewnętrzne

* Czynniki i warunki o udowodnionej szkodliwości dla płodu

czynniki / warunki	zagrożenia
niedożywienie	mniejszy mózg, niedobór zdolności poznawczych
leki	b. różne: np. aspiryna powoduje kłopoty z oddychaniem
alkohol	niedorozwój umysłowy, uszkodzenie serca
narkotyki	różnego rodzaju niedobory zdolności poznawcze i zaburzenia zachowania
palenie papierosów	mały ciężar ciała noworodka, niedobór zdolności poznawczych, zaburzenia zachowania
infekcje (np. różyczka)	wady wrodzone, upośledzenie narządów zmysłu, niedorozwój umysłowy
kofeina	poronienie
silny stres	poronienie, przedwczesny poród, rozszczepienie podniebienia, niedorozwój
niedobór jodu	niedorozwój umysłowy

FAZA PŁODOWA

- Rozwijają się zewnętrzne i wewnętrzne struktury organizmu.

- Następuje rozwój zmysłów i aktywności.

- Zaznacza się rozwój psychiczny.

- Do końca okresu płodowego powstaje 41 z 45 generacji komórek (pozostałe 4 przypada na okres po urodzeniu - okres dorastania)

- Pod koniec fazy płodowej płód waży 2,9-3,5 kg i mierzy 49-54 cm.

- Około 6-7 miesiąca płód jest zdolny do życia poza środowiskiem wewnątrzmacicznym.

- W 8 miesiącu życia płodowego pojawia się faza REM, w której następują marzenia senne i porządkowanie informacji okresy snu i czuwania są wyraźnie zaznaczone

- 4-miesięczny płód przejawia 15 schematów czynności, np. przeciąganie się, połykanie, ssanie kciuka.

Rozwijają się i doskonalą zmysły bliskiego kontaktu: równowagi, dotyku, bólu, smaku oraz zmysły dystansowe: wzroku, słuchu.

Badania de Snoo

- Dobrze funkcjonują zmysły związane ze starą korą, czyli węch i smak. Preferuje słodki smak, a wyróżnia już wszystkie 4 podstawowe smaki - od 3. miesiąca.

- W 4.m-cu życia płodowego oczy dziecka reagują na światło w 8 m-cu obserwuje się ruchy gałek

ocznych. Później (4-5 miesiąc) dziecko reaguje na bodźce słuchowe, a w 6 m-cu dziecko przejawia wzmożoną reakcję na głośne dźwięki

- Ma oczywiście preferencje - o niskich częstotliwościach - muzyka spokojna o tempie uderzeń ludzkiego serca; muzyka na flecie, instrumentach wiolinowych

Prenatalne dziecko nie tylko reaguje na dźwięki instrumentów, ale również na dźwięki mowy ludzkiej. Dziecko rozpoznaje głos swojej matki tuż po urodzeniu.

- Dziecko lepiej uczy się tego języka, który słyszało w okresie prenatalnym.

W okresie prenatalnym rozwijają się następujące odruchy wrodzone:

1. 2-4 miesiąc: odruch chwytny

2. odruch ssania

3. 8-9 miesiąc: odruch Moro - w momencie zagrożenia (np. utrata równowagi) unoszone są w górę

ręce i nóżki - następuje obejmowanie.

* Zachowanie w okresie życia płodowego pozwala przewidywać ruchliwość dziecka po urodzeniu:

Zachowanie w okresie prenatalnym może być dobrym predyktorem do zachowania w okresie postnatalnym

- aktywne ruchowo w łonie matki okazują się lepiej rozwinięte ruchowo we wczesnym dzieciństwie

- powolniejsze ruchowo w łonie matki cechują się wolniejszym rozwojem motoryki i mowy we wczesnym dzieciństwie

- nadmiernie ruchliwe w łonie matki wykazują nadruchliwość, drażliwość, trudności w odprężaniu się, reagują często niepokojem i płaczem.

* Sposób reagowania na bodźce w okresie prenatalnym sposób przewidywania reagowania po urodzeniu:

- słabe reakcje na hałas w łonie matki - kontrolowanie emocji po urodzeniu

- nagłe i żywe reakcje na hałas w łonie matki - nadpobudliwość, nadwrażliwość po urodzeniu.

Duża wrażliwość w okresie prenatalnym zapowiada dużą wrażliwość w późniejszym okresie (i to wrażliwość nie tylko fizyczną)

W okresie prenatalnym następuje również rozwój psychiczny człowieka

PSYCHICZNE ŻYCIE PŁODU

1. Zdolność do uczenia się i zapamiętywania

2. Przeżywanie prostych emocji: zadowolenie- smutek

Zapamiętuje:

- pozycję płodową (po urodzeniu taką pozycję później przyjmuje też; mówi się, że każdy człowiek wraca do tej pozycji jako do pozycji bezpiecznej, wtedy kiedy jest zdenerwowany, smutny, itp. „pozycja embrionalna”)

- ograniczenie przestrzeni

- wodne środowisko

- rytmiczne kołysanie

- rytm naprzemiennej aktywności

- doznania węchowe badania Schaal

- ciemne wnętrza

- głos matki

- dziecko zapamiętuje emocje -kształtuje się u niego orientacja emocjonalna; przeżywanie prostych emocji: zadowolenie i stres; przyczyną jest stan emocjonalny matki odbierany przez dziecko drogą chemiczną nie ma zróżnicowania na specyficzne emocje

stany emocjonalne predyspozycja do charakterystycznego dla pozytywnych / negatywnych stanów emocjonalnych

okres prenatalny = przygotowanie do życia w okresie postnatalnym

* Warunki optymalizacji rozwoju dziecka w okresie prenatalnym (D. Kornas-Biela, 2000):

- Troska o zdrowie dziecka i matki- prawidłowa dieta, wystrzegania się odkreślonych pokarmów itp. , także właściwy odpoczynek., zdobywanie wiedzy na temat rozwijającego się płodu - właściwa postawa!

Konieczne odpowiednie poradniki dla matek

- Nastawienie na komunikowanie się z dzieckiem prenatalnym

- Zapewnienie matce dobrego samopoczucia - atmosfera, kontakt z innymi, kontakt z małżonkiem

- Wzmocnienie więzi małżeńskiej, np. wspólne rozmowy o dziecku

---