Prof. dr WACŁAW OSUCHOWSKI
PRAWO ANTYCZNE
w zarysie
wstęp
Prawem antycznym określamy prawo, które obowiązywało u ludów świata cywilizowanego w starożytności. Ogniskami zaś cywilizacji na trzy, względnie dwa tysiące lat przed naszą erą były kraje położone nad Nilem i Eufratem, mianowicie z jednej strony Egipt, z drugiej zaś kraje Azji Zachodniej, a to Iran, Mezopotamia, Mała Azja i Syria. Stąd kultura prawna promieniowała na ludy osiedlone wokół basenu Morza Śródziemnego, znajdując swój szczytowy rozwój w największym organizmie politycznym starożytności, w państwie rzymskim.
Poznanie prawa antycznego zawdzięczamy głównie pracom archeologicznym, podjętym na szeroką skalę z końcem wieku XIX-go. Odkrycia dokonane na Krecie i w Egipcie, wykopaliska Niniwy, Babilonu i Arabii stanowiły właściwe źródło późniejszych badań, które pozwalają odtworzyć obraz rozwoju ustrojów państwowych i prawa w odległej starożytności.
Rozwój powyższy następował w trzech kolejno centrach cywilizacyjnych, a to u ludów Starożytnego Wschodu, w Grecji i w Rzymie. Ponieważ czynnikiem, który zaważył na rozwoju stosunków prawnych i ekonomicznych tego okresu było niewolnictwo, określa się go mianem ustroju formacji niewolniczej.
Cechą charakterystyczną tego ustroju jest ta okoliczność, iż zarówno środki produkcji jak też siły je wytwarzające są własnością niewielkiej stosunkowo liczby osób, które rządzą wielkimi masami zależnej od siebie reszty społeczeństwa. Ową siłą wytwórczą są rzesze niewolników i najuboższej ludności, wieśniaków i rzemieślników, niewiele różniących się od niewolników, pracujących w rozległych majątkach monarchów i możnowładców. Ustrój ten, w którym niewolnik jest przedmiotem, a nie podmiotem prawa doprowadza niejednokrotnie na tym tle do walk i rozruchów wewnątrz społeczeństwa, tłumionych zwyczajnie przez nieliczną pełnoprawną warstwę bogaczy, w rękach której skupiały się wszystkie przejawy ówczesnego gospodarstwa, a to pasterstwo, rolnictwo i rzemiosło. Dysponując siłą ogromnej masy niewolników narzucała ta warstwa swoją wolę nie tylko w zakresie stosunków ekonomicznych ale i politycznych całemu społeczeństwu.
Ustrój formacji niewolniczej świata antycznego przejawiał się w trzech następujących formach: 1. monarchii, 2. arystokracji, 3. demokracji. Pierwsza forma ustroju wspomnianego, monarchia, pojawia się u ludów Starożytnego Wschodu tudzież w okresie królestwa i późnego cesarstwa w Rzymie, gdzie pełnię władzy despotycznej posiada monarcha, będący równocześnie panem życia i śmierci swoich poddanych. Arystokracja to forma ustroju w greckiej Sparcie i w Rzymie w okresie republikańskim. Nieliczna stosunkowo część społeczeństwa, reprezentowana przez bogate sfery szlacheckie, rządzi pozostałą większością społeczeństwa, dzięki skupieniu w swych rękach wielkich posiadłości ziemskich (latyfundiów), i darmowej siły roboczej rzeszy niewolników (w Sparcie - helotów). Wreszcie ostatnia forma ustroju, demokracja, to ustrój panujący w greckich Atenach. Zamożne sfery narzucały swoją wolę uboższym warstwom społeczeństwa, dopuszczonym wprawdzie do udziału w rządach przez zgromadzenie narodowe, ale faktycznie zależnych od bogatych eupatrydów. Gdy zaś Ateny stały się potęgą morską nie zawahały się uzależnić pozostałych państewek greckich, prawnie równych, faktycznie zaś zawisłych od Aten całkowicie. Stosownie do powyższych form ustrojowych przedstawimy kolejno historię ustrojów państwowych i prawa ludów Starożytnego Wschodu, następnie zaś w Grecji i w Rzymie.
CZĘŚĆ I.
Dzieje ustrojów państwowych i prawa Starożytnego Wschodu
rozdział I.
EGIPCJANIE
Wiadomości ogólne.
Egipt był najstarszym ośrodkiem cywilizacyjnym nad Morzem Śródziemnym. Wiadomości o dziejach tego kraju opierały się do czasu odczytania pisma hieroglificznego na przekazach źródłowych pisarzy greckich, a to Hekacjusza z Miletu, Herodota z Halikarnasu, Hekacjusza z Abdery i Diodora. Najobszerniejsze jednak wiadomości podawał kapłan egipski Manethon, autor „Historii Egiptu”, opublikowanej około 270 r. przed Chrystusem. Pisarze greccy przyjmowali, że Egipt był kolebką pisma obrazkowego dwojakiego rodzaju, hieratycznego /świętego/ i demotycznego /popularnego/. Dopiero odkrycie tzw. „kamienia Rossety” w okresie wypraw napoleońskich, zawierającego napis trójjęzyczny, pozwoliło ustalić Champolionowi, iż hieroglify są pismem dźwiękowym. Dzięki temu odkryciu tudzież pracom wykopaliskowym, przeprowadzanym głównie w Górnym Egipcie, poznała nauka wysoką kulturę tego kraju.
Istnienie kodeksu prawnego w Egipcie potwierdzają tak źródła wykopaliskowe /inskrypcja biograficzna jednego z wezyrów 18-ej dynastii/ jak też wzmianki autorów greckich. Żaden jednak fragment tego kodeksu ani w ogóle ustaw egipskich nie jest nam bliżej znany. Jedynie przepisy moralne, zawarte w tzw. „Księdze Umarłych” /w roz. 125/ odzwierciedlają wysoki poziom etyczny ludności Egiptu, którego dzieje rozpadają się na trzy okresy: historię starożytnego, średniowiecznego i nowożytnego Egiptu.
Wedle Manethona pierwszym faraonem, czyli królem dynastycznym miał być Menes około r. 3200 przed Chr., który był założycielem państwa starożytnego Egiptu. Czas obliczano w Egipcie wedle panujących dynastii, których łącznie miało być 31. Właściwy rozwój państwa następuje dopiero za czasów 12-ej dynastii, w okresie państwa średniowiecznego. Podnosi się wówczas dobrobyt w kraju dzięki podbojowi sąsiedniej Etiopii, założeniu jeziora sztucznego /przez Amenemheta II, zwanego jeziorem Meris przez Greków/ i uregulowaniu wylewów Nilu. Rozkwit Egiptu po tej dynastii znika na skutek najazdu pasterskiego plemienia Hyksosów, które na kilka wieków ujarzmiło Dolny Egipt. Dopiero władcy Górnego Egiptu wyzwalają go od Hyksosów i dają początek nowożytnemu państwu egipskiemu. Ekspansja terytorialna kraju następuje wówczas za 18 - 20-ej dynastii, najsłynniejszy zaś z Faraonów Ramzes II doprowadza do właściwej konsolidacji państwo. Gdy zaś kapłanie z Teb uzurpują sobie tron faraonów przy pomocy żołnierzy najemnych, wówczas powstaje zamęt w państwie i choć przez pewien okres Egipt zostaje ponownie zjednoczony /Psametik-Necho w VII w. przed Chr./, to jednak wkrótce potem ulega podbojowi Aleksandra Wielkiego a następnie Rzymu w I wieku przed Chrystusem.
Prawo publiczne:
I. Ustrój społeczny:
Zarodkiem socjalnym starożytnego Egiptu były klany /zrzeszenia z bóstwem opiekuńczym totemem lub fetyszem na czele/, które przekształciły się z biegiem czasu przez połączenie w tzw. nomy, czyli powiaty; nomy stały się niezależnymi księstwami pod przewodnictwem monarchy. Zespolenie nomów Górnego i Dolnego Egiptu przez Menesa stworzyło około roku 3200 przed Chrystusem królestwo ze stolicą w Menofer, zwaną później Memfis. Na podstawie zabytków wykopaliskowych /głównie grobowców/ dadzą się ustalić następujące wiadomości o społecznym ustroju starożytnego Egiptu:
Król - faraon - jest właścicielem całego kraju.
Możnowładcy, rekrutujący się częściowo z wysokich dostojników dworskich i dawnych nomarchów władają ziemią pomiędzy nich rozdzieloną, pozostając w stosunku lennym do faraona. Obok możnowładców kapłani tworzą stan uprzywilejowany, będąc klasą całkowicie oddzielną i zamkniętą w sobie, gdyż funkcje kapłańskie stają się dziedziczne. W ten sposób powstaje kasta szlachty feudalnej, która oddziela się od masy wieśniaków i rzemieślników. W okresie średniowiecznego państwa egipskiego tworzy się pomiędzy tymi kastami stan średni, mieszczaństwo, złożone z samych zamożnych kupców i urzędników, który zanika w okresie państwa nowożytnego. Najcięższą dolę znoszą wieśniacy, których jedynym zainteresowaniem są wylewy Nilu, będące warunkiem obfitych plonów; egzekwowanie zbiorów na rzecz skarbu w sposób bezwzględny przez policją królewską z pisarzem na czele staje się udręką chłopa przynależnego do ziemi. Za czasów państwa nowożytnego rząd tebański wydziela chłopom odpowiednie działki, za których uprawę każdy z nich jest odpowiedzialny za pośrednictwem przodowników i wójta. Opłacanie podatku w naturze sięga 5-tej części zebranych plonów. Nienawiść ubogiego ludu do despotyzmu faraona powiększa jeszcze złe obchodzenie się przez najemnych żołdaków i nadużycia ze strony urzędników. Począwszy od 26 dynastii spotyka się w papirusach demotyckich wzmianki o sprzedażach niewolników, których wielkie rzesze umożliwiały przedsiębranie doniosłych robót publicznych. Wzięcie do niewoli wojennej było głównym źródłem niewoli. Jeńcy wojenni stawali się niewolnikami państwa i stanowili jego własność. Mogli oni być również oddani do wykonywania usług na rzecz osób prywatnych.
II. Ustrój polityczny:
1. Faraon stoi na czele państwa. Władza jego jest absolutna, uważana za władzę boską, jest otaczana czcią wszystkich poddanych. W zasadzie władza ta nie podlega żadnym ograniczeniom; faraon ulega jednak często wpływom kapłanów, dostojników dworskich i rodziny. Już jako następca tronu zarządza on dobrami królewskimi i kieruje wyprawami. Jako monarcha sprawuje w kraju w czasie pokoju najwyższą władzę administracyjną i sądową, w czasie wojny zaś dowodzi wojskiem w charakterze naczelnego wodza. Cała władza państwowa jest scentralizowana w stolicy u boku faraona, który wykonuje ją przy pomocy plejady wysokich dostojników, rekrutujących się przeważnie z członków rodziny królewskiej, tudzież potomków dawnych władców i faworytów. Wprawdzie w zasadzie wszyscy poddani mogli zwracać się do faraona z prośbą w razie potrzeby, lecz w obliczu monarchy obowiązywała ścisła etykieta, która krępowała swobodę otoczenia. Urzędnicy stale informowali faraona o wszystkim, on zaś obok zajmowania się ceremoniałem religijnym wydawał rozporządzenia i bezapelacyjne wyroki.
2.Wezyr jest w państwie najwyższą osobistością po faraonie. W zakresie administracji państwowej stoi na czele wielkorządców prowincji egipskich /tzw. „kolegium dziesięciu wielkich Południa”/, a władza jego wzrosła szczególniej za czasów średniowiecznego państwa egipskiego i zagrażała nawet potędze faraona. Okoliczność ta stała się przyczyną utworzenia w tym czasie przez faraonów stałej armii rekrutowanej spośród obywateli stanu średniego. Za czasów państwa nowożytnego istnieje dwóch wezyrów, dla Egiptu Dolnego /w Memfis/ i Górnego /w Tebach/. Ten ostatni posiadał większe znaczenie obok wicekróla Nubii. Wezyr odbierał szczegółowe raporty od podległych sobie różnorodnych urzędników, przeprowadzał inspekcje i zastępował faraona w dowództwie wojskowym. Ponadto przewodniczył trybunałowi sądowemu, będącemu najwyższą po faraonie instancją sądową /tzw. sześciu izbom sądowym/, a gdy wykonywał funkcje arcykapłana roztaczał pieczę nad świątyniami i ich majątkiem w całym państwie.
3. Naczelny skarbnik zarządzał skarbem państwa przy pomocy jednego lub dwóch podległych mu skarbników. On też pobierał wyznaczane w naturze podatki, następnie dochody z kopalń i wypraw łupieskich, często także sprawował dowództwo wojskowe na lądzie i na morzu. Szczególnie za czasów nowożytnego państwa posługiwał się skarbnik wojskiem dla ochrony majątku państwowego i pisarzami, którzy skrzętnie notowali pobieranie podatki.
4. Regenci królewscy występujący w miejsce dawnych nomarchów są zależni od najbliższych faraonowi urzędów, a to wezyra i naczelnego skarbnika. Otrzymywali od nich rozkazy i składali raporty z wykonywanych obowiązków. W okresie średniowiecznego państwa posiadali dużą niezależność, nie ulegając kontroli urzędów faraona. Jako kolegium 10-ciu wielkich Południa brali udział w radach nad najważniejszymi sprawami administracyjnymi i sądowymi. Wchodzili również w skład „Wielkiej Rady”, zbierającej się w Heliopolis i Memfis, opanowanej później całkowicie przez kapłanów. Radzie tej podlegały „rady miejskie” złożone z urzędników lokalnych.
5. Wojsko w razie zachodzącej potrzeby obrony kraju lub wyprawy na zewnątrz rekrutowało się z mieszkańców prowincji lub najemnych żołdaków cudzoziemskich. Jako armia stała uzyskuje znaczenie w okresie państwa nowożytnego /za czasów Ramzesa II/, kiedy to żołnierze korzystają z wielkich przywilejów /z dziedzicznej własności, ulg podatkowych/. Flota handlowa przekształciła się z biegiem czasu w wojenną, na lądzie zaś ważną rolę odegrały oddziały wyposażone na wzór obcy w wozy wojenne. Na czele wojska stał zwykle w czasie wojny o pokoju faraon, zastępował go wezyr lub naczelny skarbnik.
III. Prawo karne i sądowe:
Dzięki papirusom hieratycznym XX-ej dynastii znamy fragmenty karnego prawa procesowego.
Postępowanie sądowe poprzedzone śledztwem w wypadku włamania się do grobów faraona ilustrują niektóre papirusy /Amherst i Abbott/. W szczególności podają one opis oględzin dokonywanych przez urzędników królewskich, aresztowanie przestępców, bastonadę celem wymuszenia zeznań i wreszcie wydanie wyroku. Specjalny trybunał, złożony z 12-tu sędziów orzekał w sprawie spisku przeciw Ramzesowi III. Proces cywilny ilustruje słynna inskrypcja z Mes, przedstawiająca historię rewindykacji gruntu, będącego przedmiotem sporów w okresie kilkuwiekowym za czasów XVIII-ej i XIX-ej dynastii. W tym okresie działały dwie instancje sądowe, jedna w Tebach dla Górnego Egiptu, druga w Heliopolis dla Dolnego Egiptu. Prawdopodobnie istniały też w ważniejszych ośrodkach sądy lokalne lub prowincjonalne.
Prawo prywatne:
I. Prawo rodzinne i spadkowe:
Początkowo stanowisko mężczyzny i kobiety w zakresie prawa prywatnego było równorzędne. Nie istnieje władza męża nad żoną i kobieta posiada zdolność dysponowania swoim majątkiem. Jednakże z biegiem czasu zmienia się ten stan prawny /za IV-ej dynastii/. Ponieważ wówczas rodzina skupia się wokół majątku niepozbywalnego, zarządzanego przez ojca, a po jego śmierci przez syna pierworodnego, będącego głową kultu zmarłych, utworzenie wspólnoty rodzinnej powoduje popadnięcie kobiety pod władzę męża, a w razie jego zgonu pod opiekę syna pierworodnego lub osoby wyznaczonej w testamencie. Spadek dzielono pomiędzy dzieci, tak synów jak i córki. Inskrypcje na grobach z okresu starożytnego państwa egipskiego zawierają oświadczenia przekazującego kapłanom majątek osoby zmarłej, celem utrzymywania przez nich kultu zmarłego i składania odpowiednich ofiar. Podobne obowiązki obarczają dziedziców i zapisobiorców zmarłego.
II. Prawo majątkowe:
Prawo własności na nieruchomościach znajduje należytą ochronę prawną przez stałe utrzymywanie ksiąg gruntowych /katastralnych/, w których przedsiębrano rejestrację aktów prawnych, umożliwiającą uwidocznienie wszelkich zmian własności, wynikłych z czynności prawno-prywatnych /spadkowych i obligacyjnych/ jak też skutek konfiskaty majątku. O ile w początkach państwowości Egiptu prawo własności jest prawem osobistym, gdyż Egipt w zakresie prawa prywatnego znajdował się w stadium daleko zaawansowanego indywidualizmu, to w okresie późniejszym ten indywidualizm przekształca się w pewien system zależności rodzinnej; pojawia się wtedy wspólnota rodzinna. Z czasów średniowiecznego państwa egipskiego zagadnienia związane z prawem własności są przedmiotem dokumentów papirusowych odnalezionych w Fajum.
rozdział II.
SUMEROWIE
Wiadomości ogólne.
Kraj położony w dolinie tygrysu i Eufratu posiadał dwa oddzielne środowiska swego rozwoju: Sumer na południu i Akkad na północy. Najdawniejsze pomniki prawne odnoszą się do Sumerów. Osiedlili się oni w południowej i środkowej Mezopotamii na 3000 lat przed Chrystusem. Był to lud nieznanego bliżej pochodzenia. Dzięki pracom wykopaliskowym /dokumentom znalezionym w kurhanie Telo/ posiadamy pewne wiadomości o jego dziejach. Lud ten był wojowniczy tudzież posiadał wysoką kulturę, zajmował się bowiem rolnictwem, znał sztukę budowania kanałów i prowadził ożywiony handel i żeglugę. Początkowo tworzył oddzielne miasta-państewka pod panowaniem książąt-patesich wzajemnie się zwalczających. Jeden z nich, patesi miasta Lagasz, imieniem Eannatum (?) zdołał zjednoczyć wielkie tereny zakładając duże państwo sumeryjskie. Wprawdzie po panowaniu 9-ciu patesich państwo to wskutek dezorganizacji administracyjnej i rewolty w kraju, upadło, jednakże nowy król Urukagina zdołał przywrócić mu dawną potęgę. Z kolei książę innego miasta - Ummy, imieniem Lugal-zaggizi opanował Lagasz lecz sam wkrótce uległ podbojowi Sargona, króla miasta Agade, który będąc pochodzenia semickiego wysiedlił Sumerów i w ich miejsce sprowadził ludność semicką, kładąc kres w ten sposób państwu sumeryjskiemu. Ale i to nowopowstałe państwo sumeroakkadzkie po najeździe obcych ludów zostało podbite przez Elam.
O kulturze sumeryjskiej dowodzi istnienie pisma najpierw obrazkowego, niezależnego od egipskich hieroglifów, a następnie klinowego utrwalonego przez rycie wyrazów w miękkiej glinie, którą później wypalano w ogniu lub na słońcu. Dzięki tabliczkom zawierającym teksty umów oraz inskrypcjom na grobowcach posiadamy wiadomości o prawie sumeryjskim; są one jednak dość szczupłe. Ważniejsze źródło stanowi inskrypcja pochodząca od króla Urukaginy w mieścia Lagasz, obejmująca co prawda zaledwie pięć artykułów. Na istnienie jednak jednego lub kilku nawet kodeksów prawnych wskazują fragmenty przepisów znalezionych w Nuffer i Senkereh, zawierających wzmianki o wprowadzeniu ustawodawstw. Z tych źródeł prawa da się odtworzyć w zarysie jego historię.
Prawo publiczne:
I. Ustrój i sądownictwo:
Sumerowie tudzież ich współplemieńcy Preakkadowie byli pierwotnie ludem koczowniczym, żyjącym w szczepach; osiedliwszy się tworzą miasta-państewka pod wodzą patesiego. Patesi - książę jest zarazem kapłanem sprawującym najwyższą władzę administracyjną, wojskową i sądowniczą. Do pomocy w zarządzie państwem posiada urzędników świeckich i duchownych, którzy pochodząc z jego rodziny tworzą wyższą warstwę społeczną. Po zjednoczeniu miast-państewek w jedno państwo owi dostojnicy rządzą na prowincjach w imieniu króla, posługując się dość licznymi urzędnikami niższymi. Obok stanu urzędniczego, o dużej sprawności administracyjnej, wielką powagą cieszy się stan kapłański w państwie. Przy boku króla i dostojników prowincjonalnych tudzież w świątyniach wykonują kapłanie ważne funkcje /pisarzy, sędziów, lekarzy, nauczycieli/. Lud stojący niżej wspomnianych stanów zajmuje się rolnictwem, hodowlą bydła, rybołówstwem tudzież handlem i rzemiosłem. Niewolnicy są własnością swoich panów, którzy swobodnie mogą nimi dysponować. Bliżej jednak stanowiska niewolników nie znamy /z powodu uszkodzenia inskrypcji króla Urukaginy, skąd czerpiemy wiadomości/. Jedyne informacje dotyczą krwawych ofiar składanych w razie śmierci króla, polegających na mordowaniu sług i niewolników na jego grobie. W zakresie sądownictwa znajdujemy wzmiankę o patesim Gudei, który jako twórca trybunału sądowego zabraniał odbierania przysięgi w dniach określonego święta /mianowicie poświęcenia kamienia węgielnego świątyni Ningirsu/.
Prawo prywatne:
I. Prawo rodzinne oparte na małżeństwie monogamicznym zawiera wyraźny zakaz poliandrii. Rodzina patriarchalna, będąca podstawową komórką społeczną, otoczona jest opieką prawa przy uznaniu władzy ojca nad dziećmi. Nieposłuszeństwo synów może spowodować wydziedziczenie ich ze strony ojca a nawet karę śmierci.
II. Prawo obligacyjne cechuje ścisły formalizm. Akty prawne, w szczególności umowy kupna, sprzedaży, najmu, zastawu, muszą być dla swej skuteczności przybrane w odpowiednią formułę. Stąd sporządzali /najpierw kapłanie a potem ludzie świeccy/ formularze, stanowiące wzór zawieranych aktów; formuł owych uczyli się pisarze, celem stosowania ich w praktyce. Były one ujęte w sposób ścisły i zwięzły, stanowiąc dowód rozwiniętej kultury jurydycznej.
rozdział III.
BABILOŃCZYCY
Wiadomości ogólne.
Państwo sumero-akkadzkie uległo najazdowi obcych ludów, najpierw Gutów, a następnie Elamitów. Dopiero jeden z władców drobnych państewek pozostających pod władzą Elamu, Hammurabi, król Babilonu w krainie akkadyjskiej, zdołał zjednoczyć w jeden organizm państwowy dawne państewka, stwarzając potężne państwo babilońskie, rozwijające się od Iranu po Morze Śródziemne. Hammurabi był nie tylko znakomitym wojownikiem i organizatorem ale również twórcą słynnego kodeksu, który stanowi jedno z najcenniejszych dla nas źródeł prawnych z okresu starożytności. Państwo Hammurabiego nie istniało długo. Skutkiem bowiem najazdu Hetytów i Kassytów, a następnie Asyryjczyków, dostało się pod panowanie tych ostatnich. Jednakże namiestnik babiloński Nabopalassar w zmowie z królem Medów wystąpił przeciw Asyrii i zdobywszy jej stolicę Niniwę, zniszczył potęgę asyryjską. Powstałe z kolei państwo nowo-babilońskie, uzyskało dawną potęgę za panowania Nebuchodonozora, który zdołał przywrócić dawną świetność Babilonu. Po śmierci tego władcy państwo chaldejskie uległo podbojowi króla Persów Cyrusa.
Wiadomości o ustroju państwowym i prawie państwa babilońskiego czerpiemy ze słynnego kodeksu Hammurabiego, będącego najciekawszym i najgłośniejszym odkryciem archeologicznym na początku dwudziestego stulecia. Odkrycia dokonała ekspedycja francuska w roku 1902 pod kierownictwem J. Morgana, przeprowadzająca badania archeologiczne w Suzie, dawnej stolicy Elamitów. Znaleziono tam słup kamienny, pochodzący prawdopodobnie z babilońskiego miasta Sippar, zawierający wyrzeźbiony wizerunek króla babilońskiego Hammurabiego, któremu bóg słońca Szamasz przekazuje kodeks prawny udzielając wskazówek, dotyczących treści ustawy. Tekst odczytany przez Scheila został następnie przetłumaczony na szereg języków. Kodeks składa się z prologu, epilogu tudzież około 300-tu artykułów. Ilustruje prawo publiczne i prywatne w ten sposób, iż na jego podstawie i dokumentów staro-babilońskich /zwłaszcza listów Hammurabiego ogłoszonych przez Kinga i Nagla/, da się odtworzyć obraz ustroju społecznego i politycznego państwa babilońskiego.
Prawo publiczne:
I. Ustrój społeczny:
W społeczeństwie babilońskim spotykamy następujące trzy warstwy ludności: a) wolnourodzonych, b) wolnych i c) niewolników. Wolnourodzeni („mar avelim”) są stanem uprzywilejowanym prawnie i materialnie. Stanowią go ci Babilończycy, którzy przybywszy z królem do międzyrzecza Eufratu i Tygrysu należeli do jego otoczenia, piastując wysokie godności i posiadając rozległe obszary ziemi uprawnej. Była to niejako szlachta dynastyczna, będąca wasalem królewskim, oparta na organizacji rodowej. Wśród tej warstwy wolnourodzonych szczególniejsze stanowisko posiadali kapłani i kapłanki /pomiędzy kapłankami, jeden ich rodzaj był obowiązany do oddawania się prostytucji/. Wolnych, w literaturze zwanych także półwolnymi („muszkenu”) stanowiła cała reszta ludności wolnej, Akkadowie i Sumerowie tudzież wyzwoleńcy ze stanu niewolniczego. Niewolnicy („wardu”), pochodzący głównie z jeńców wojennych, stanowili bezwzględną własność swego pana. Mogli jednak dzięki pracy dorobić się majątku i wykupić swą wolność tudzież dziedziczyć po swych krewnych i wchodzić w związki małżeńskie. Położenie ich nie było tak opłakane jak u innych ludów starożytności.
II. Ustrój polityczny:
1. Król sprawuje najwyższą nieograniczoną władzę, wywodzącą się z autokratyzmu patesiego sumeryjskiego. Wprawdzie jako zastępca bóstwa na ziemi odbiera od poddanych cześć boską, jednak pozostaje z nimi w kontakcie, zajmując się bezpośrednio załatwianiem spraw państwowych. W szczególności udziela licznych instrukcji urzędnikom rozesłanym po całym kraju, starając się o dobrobyt materialny ludności.
2. Administrację cywilną w państwie wykonują sprawnie i wedle przepisu prawa wyszkoleni, zawodowi urzędnicy, zwłaszcza w okresie sprężystej władzy monarszej. Należeli tu w szczególności: a) namiestnicy królewscy, zarządzający prowincjami, dalej b) naczelnicy okręgów („pahatu”) i c) burmistrzowie miast („rabianu”) odpowiadający patriarchom hebrejskim. Stan urzędników zwłaszcza wyższych stanowili przeważnie książęta dawnych państewek lub ich potomkowie, godzący się z istniejącym nowym ustrojem politycznym.
3. Wojsko tworzyła ludność prawdopodobnie posiadająca ziemię, powoływana za pomocą poboru przymusowego i rejestrów wojskowych. Najniższą komórkę organizacji wojskowej stanowiły grupy dzierżawców domen królewskich, gdyż niektórzy rycerze otrzymywali od króla lenne składające się z domostwa i roli uprawnej. Lenno nie było dziedziczne i można je było stracić przez uchylenie się od obowiązku służby wojskowej. Wojsko dzieliło się na stałe i niestałe. Obok ludności tubylczej służyli w wojsku również żołnierze najemni, rekrutowani z obcych krajów.
III. Prawo karne:
Opiera się na zasadzie prawno-publicznej, gdyż nie spotykamy już zemsty prywatnej w postaci zemsty rodowej. Jest to jednak prawo bardzo surowe, pojmujące karę jako odpłatę upodobnioną do przestępstwa. Zasada odwetu jest w prawie karnym babilońskim bezwzględnie stosowana z tym, że kary z tytułu pokrzywdzenia osoby stanem niżej stojącej są mniejsze od kar za takież przestępstwo w stosunku do osoby stanu społecznie wyższego. Obok ścisłego odwetu /talonu/ stosującego również kary pieniężne jako odpłatę za przestępstwo, spotyka się w prawie babilońskim także odwet formalny polegający na wymierzeniu kary w sposób analogiczny do popełnionego przestępstwa i odwet symboliczny stosujący karę symbolizującą niejako przestępstwo, mianowicie wymierzaną sprawcom w okolicznościach podobnych do tych, w jakich sprawcy przestępstwo popełnili (np. sprawca dokonujący rabunku w czasie pożaru domostwa ma być wrzucony w ogień). Istnieje kara śmierci, mutylacji (okaleczenia cielesnego) i chłosty. Na ogół decyduje skutek przestępstwa, jednakże nie brak śladów, że i element woli odgrywać zaczyna rolę przy ocenie popełnionego przestępstwa.
IV. Sądownictwo:
Wykonywali urzędnicy państwowi będący zawodowymi prawnikami, bądź ludzie świeccy bądź też kapłani. Istniały różnorodne trybunały sądowe, a to: namiestników królewskich, burmistrzów miast i zgromadzenia wybitniejszych osobistości miejskich, sądy Babilonu, względnie Babilonu i Sipparu, w najwyższej zaś instancji władza sądowa spoczywał w rękach króla. W procesie głównym środkiem dowodowym była przysięga, choć prawo babilońskie wspomina także o sądach bożych /wody/ i o świadkach. Wyrok był formułowany na piśmie.
Prawo prywatne:
I. Prawo rodzinne: opierało się na małżeństwie monogamicznym. Narzeczony lub jego rodzina składali za narzeczoną cenę kupna („tirhatu”); jeśli małżeństwo nie doszło do skutku z powodu wycofania się jednej strony, musiała ona dać odszkodowanie stronie drugiej. Rozwody były tylko z oznaczonych przyczyn dopuszczalne /bezpłodność, choroba, złe prowadzenie się/. W razie nieuleczalnej choroby żony, mąż mógł pojąć drugą żonę lub nałożnicę. Stanowisko kobiety było na ogół czcią otaczane, stąd znieważenie jej pociągało za sobą dotkliwe kary /piętnowanie czoła/.
II. Prawo do spadku: posiadali wszyscy synowie i córki po ojcu niezależnie od tego czy matka ich była żoną, nałożnicą czy niewolnicą ojca. Takież samo uprawnienie mieli synowie adoptowani. Testamentów prawo babilońskie, zdaje się, nie znało.
III. Prawo majątkowe: uznawało za przedmiot obrotu tak nieruchomości jak i ruchomości, sprzęty, płody ziemne, pieniądze, niewolnicy a nawet i dzieci. Własność ziemska spoczywała w rękach król, świątyń i wielkich posiadaczy. Ziemię oddawano na podstawie kontraktów w dzierżawę rolnikom i ogrodnikom za pewien czynsz w naturze, oni zaś z kolei uprawiali ziemię przy pomocy niewolników i robotników rolnych. Organizacja kredytu i handlu była w Babilonie doskonale rozwinięta w oparciu o korporacje handlowe i umowy zawierane na piśmie. Obejmowała ona wszelkie formy kredytu, od zwyczajnej pożyczki oprocentowanej począwszy od pożyczki pod zastaw zboża nawet przyszłego, dalej kontraktów kupna sprzedaży, dzierżawy, najmu i spółki. Szczególnie rozwinięta była instytucja agentów handlowych.
rozdział IV.
ASSYRYJCZYCY
Wiadomości ogólne.
Dzieje Assyrji, której nazwa pochodziła od dawnej stolicy tego kraju, Assur, są znacznie późniejsze od najstarszych dziejów chaldejskich. Lud tego kraju, pochodzenia semickiego osiedlił się na 3000 lat przed Chrystusem w północnej Mezopotamii i początkowo ulegał wpływom kultury babilońskiej. Pierwszy wielki zdobywca assyryjski Tiglat-Pilezar I /około roku 1100 przed Chrystusem/ ogarnął swym panowaniem rozległy obszar sięgający od Morza Czarnego po Babilonię i Morze Śródziemnie dzięki licznym podbojom. To też właściwą cechą Assyryjczyków był ich wojowniczy charakter tudzież srogość i okrucieństwo względem poddanych. Potęga assyryjska rozwinęła się w IX i VIII wieku przed Chrystusem pod panowaniem licznych monarchów, z których najznakomitszym był Sargon. Wtedy to nowa stolica kraju Niniwa przyćmiła swą świetnością dawną Assur. Nienawiść jednak ludów podbitych do Assyryjczyków wskutek złego ich traktowania doprowadziła do upadku państwo assyryjskie. Nastąpił on za czasów króla Assurbanibala., który wyręczał się wojskiem najemnym; wówczas to Babilończycy w zmowie z Medami zburzyli Niniwę około roku 605 przed Chrystusem i położyli kres państwu assyryjskiemu.
Wiadomości o prawie assyryjskim opierają się na stosunkowo niedawno odkrytych tablicach /opracowanych przez Eissera i Levyego/. Zawierają one pewien rodzaj „Zbioru praw assyryjskich”, pochodzący z XIV, względnie XII stulecia przed Chrystusem /ściśle biorąc z okresu pomiędzy r. 1450 a 1250 przed Chrystusem/. Jest to jednak raczej prywatna kompilacja obejmująca interpretację prawa, a nie oryginalne teksty ustaw. Natomiast fragmenty starej ustawy assyryjskiej zostały odkryte wśród tabliczek glinianych w muzeach: paryskim /w Luwrze/ i amerykańskim /Uniwersytetu w Filadelfii/. Assyryjska kompilacja prawa wskazuje prymitywny charakter przepisów, opartych na kazuistyce tudzież na stosowaniu lokalnego prawa miasta Assur do innych gmin assyryjskich. Prace wykopaliskowe dostarczyły wiele dokumentów prawnych assyryjskich świadczących o istnieniu w tym kraju jurystów zawodowych, zajmujących się formułowaniem aktów prawnych na piśmie. Rozwój prawa Assyrji w świetle posiadanego materiału źródłowego przedstawia się następująco:
Prawo publiczne.
I. Ustrój państwowy:
1. Król stojący na czele społeczeństwa był w istocie oddalony od niego ceremoniałem dworskim i rzeszą urzędników. Nie nosił wprawdzie tytułu boga, lecz odbierał cześć boską. Był formalnie zwierzchnikiem państwa, w rzeczywistości zaś dygnitarze dworscy załatwiali wszelkie sprawy państwowe.
2. Administracja assyryjska dysponowała urzędnikami w zarządzie centralnym i prowincjonalnym. Przekazy źródłowe assyrysjkie podają liczne imiona dostojników assyryjskich różnych stopni w hierarchii urzędniczej. Do głównych funkcji administracji należało zaprowiantowanie wojska w okresie wypraw wojennych tudzież przedsiębranych polowań królewskich. Cechą charakterystyczną dla stanu urzędniczego Assyrii była, zakorzeniona pod wpływem Egiptu, służalcza, niemal niewolnicza uległość wobec monarchy i jego najbliższych: matki, żony, następcy tronu, którzy również dysponowali sztabem osobistych urzędników dworskich /świadczą o tym szczególnie dokumenty źródłowe z Tell-el-Amarna/. Wśród urzędników assyryjskich ważną rolę odgrywali pisarze, których różne odcienie czy kategorie spotyka się zwłaszcza dla obcych ludów /np. pisarz aramejski, egipski etc./.
3. Wojsko cieszyło się szczególniejszą opieką państwa, ze względu na konieczność jego obrony przed wrogami, którzy otaczali Assyrię i zagrażali jej terytorium. Król Assurbalita miał być twórcą wojska stałego, które było należycie wyekwipowane i wyćwiczone. W okresie pokojowym wojsko stanowiło zabezpieczenie dróg komunikacyjnych oraz uczestniczyło w polowaniach królewskich. Kontyngentów wojskowych dostarczali monarsze również książęta wasalni. Za Saragonidów jednak nastąpiła modyfikacja w tym kierunku, iż ludności środkowej Assyrii nie pociągano do służby wojskowej, natomiast posługiwano się w dużej mierze obcym żołnierzem, rekrutowanym z terytoriów podbitych. Pozostaje to w związku z tą okolicznością, że również stanowisko niewolników w Assyrii nie było zbyt ciężkie i dotkliwe. Niewolnik mógł założyć rodzinę wchodząc w związki małżeńskie, tudzież posiadał zdolność prawną w zakresie użytkowania ziemi uprawnej i zawierania umów. Niewolnik mógł również występować w charakterze świadka w procesie sądowym.
II. Prawo karne i sądowe:
Jest mało znane. W każdym razie zasada zemsty obowiązywała w tym prawie w całej rozciągłości. Dowód tego przejawia się w jednym z procesów, w którym oskarżony o zabójstwo, celem zadośćuczynienia za dokonane przestępstwo i uchronienia się od zabicia go na grobie zamordowanego, oddał pokrzywdzonemu oskarżycielowi niewolnicę swoją wraz z jej rodziną. Prawdopodobnie nie istniały w Assyrii sądy kolegialne, lecz jednostkowe, sprawowane przez burmistrza miasta (hazanu), przewodniczącego sądu (sartenu (?)) względnie jego zastępcę (sukkalu). Sędzia nie podawał wyroku na piśmie tylko formułował pisemnie ślubowanie stron po wydaniu wyroku, iż nie będą w przyszłości prowadziły sporów.
Prawo prywatne:
I. Prawo małżeńskie: znało tylko małżeństwo monogamiczne zawierane w drodze kupna kobiety od jej ojca lub braci w świątyni i stwierdzenie dokumentem publicznym. Od chwili zawarcia małżeństwa żona musiała nosić na ulicy zasłonę na twarzy a w razie śmierci męża poślubić jego brata. Rozwiązanie małżeństwa mogło nastąpić jedynie ze strony mężczyzny, powodów jednakże rozwodu w prawie assyryjskim nie znamy.
II. Prawo majątkowe: assyryjskie daje się odtworzyć na podstawie kontraktów przekazanych w dokumentach źródłowych /rozsianych po muzeach w całym świecie/. Istniała własność prywatna na nieruchomościach. Rozległe obszary ziemskie należały do dostojników państwowych bądź też były rozdrobnione pomiędzy rolników, którym ziemię oddawano w dzierżawę wieczystą lub też ustanawiano wspólnotę ziemi /w mieście Assur/. Wartość roli uprawnej oceniano wedle zebranych plonów nie zaś wedle powierzchni ziemi. Tytuły prawa własności regulowały rozporządzenia królewskie /zwłaszcza z drugiego tysiąclecia przed Chrystusem/. Istniały również zwolnienia królewskie od podatków i zobowiązań obciążających rolników. Kupno-sprzedaż zawierano na piśmie zaopatrzonym pieczęcią lub odciskiem palca /paznokcia/. Przedmiotem sprzedaży były tak ruchomości jak też nieruchomości. Cenę kupna stanowił ołów, brąz, względnie srebro lub w drodze zamiany zwierzęta i środki żywności. Ziemię nabywano wraz z inwentarzem /niewolnikami, bydłem/, jednakże sprzedaż chorego niewolnika była nieważna. Dobrze prosperujący handel assyryjski, dzięki zabezpieczeniu przez wojsko dróg komunikacyjnych, przynosił krajowi znaczne zyski; handel ten opierał się na pośredniczeniu w zakresie zawierania interesów z ludami ościennymi i nie stał na tym poziomie, co zorganizowany handel babiloński. Pożyczki udzielano pod zastaw osób /rodziny/ lub rzeczy, odsetki zaś sięgały wysokości kapitału.
rozdział V.
HETYCI
Wiadomości ogólne.
Ludy rasy „azjańskiej” różne od rasy semitów, Sumero-Akkadów czy Assyryjczyków zajmując terytoria Małej Azji i Wysp Egejskich uległy w drugim tysiącleciu przed Chrystusem najazdowi drużyn indoeuropejskich Hetytów i Mitanów. Państwo hetyckie, które powstało w tym czasie, objęło swym panowaniem Małą Azję w całości, zmuszając ludy ościennie do uległości /Syria, Kanaan/ zwłaszcza od chwili zwycięstwa /pod Kwadesz/ w walce z Egiptem. Nieliczne drużyny najeźdźców, stanowiąc elitę społeczną narzucają swą kulturę różną od semickiej ludności tubylczej, przez którą zostają w końcu pochłonięte. Badania archeologiczne prowadzone w XX stuleciu przyniosły ciekawe odkrycia, świadczące o istniejącej kulturze prawnej Hetytów. Rezultatem tych badań jest znalezienie dwóch fragmentów kodeksu hetyckiego /z końca XV względnie z początku XIV wieku przed Chrystusem, a więc późniejszego od kodeksu Hammurabiego, wcześniejszego zaś od zbioru prawa assaryjskiego, obejmującego prawo zwyczajowe/. Został on odczytany przez Smitha, Winklera i Macrida Beya, a wydany przez Hroźnego i Friedricha. Ponadto znaleziono teksty kilku ustaw hetyckich i kontraktów zawartych z Egiptem. Jeden z fragmentów wspomnianego kodeksu przekazany został nam w dwóch redakcjach /a to z roku 1390 przed Chrystusem i w późniejszej zawierającej tylko 22 artykuły/. Ujęcie poszczególnych zagadnień w kodeksie pozwala na przedstawienie w ramach najbardziej ogólnych prawa hetyckiego.
Prawo publiczne:
W zakresie ustroju państwowego, normuje prawo hetyckie uprawnienia i obowiązki wojowników, pochodzących również z plemienia Manda /przypuszczalnie późniejszych Medów/ tudzież stanowisko niewolników, których zna różne rodzaje /publicznych i prywatnych/. Bardziej szczegółowo jednak zajmuje się kodeks hetycki prawem karnym. Cechą jego w tej dziedzinie jest większy humanitaryzm aniżeli w przepisach karnych innych ludów Starożytnego Wschodu. Kary za przestępstwa są niezbyt surowe i często spotyka się kary pieniężne obok kar odszkodowawczych w naturze. Kwalifikacja morderstwa i zabójstwa w afekcie tudzież zabójstwa nieumyślnego obok całkowitego usunięcia zemsty prywatnej, dowodzi o rozwiniętych już pojęciach prawnych, choć z drugiej strony oznaczenie kar w sposób kazuistyczny wskazuje na prymitywny charakter ustawodawstwa.
Prawo prywatne:
Prawo rodzinne opiera się na organizacji rodziny patriarchalno-egzogamicznej, gdyż związki małżeńskie w obrębie rodu /endogamiczne/ są zabronione pod karą śmierci. W zakresie handlu i obrotu kodeks ustala ceny na poszczególne towary, regulując w ten sposób rozwój stosunków gospodarczych w państwie. Jednolitość przepisów prawnych na całym terytorium hetyckim ma służyć do ściślejszego zespolenia rozmaitych prowincji ościennych z krajem Hatti.
rozdział VI.
IZRAELICI
Wiadomości ogólne.
Jako plemię koczownicze przywędrowali Izraelici ze Wschodu pod wodzą patriarchów do Palestyny, a stąd udali się do Egiptu. Z ucisku, jakiego tam doznali, wywiódł ich prorok Mojżesz, który prawa nadane mu przez Boga podał spisane na tablicach kamiennych. Długi czas po wprowadzeniu Izraelitów przez Jozuego do Palestyny musieli oni bronić się przed Filistynami. Wówczas to doszło do obrania królem Saula, którego następcą był Dawid z pokolenia Juda. Dawid był założycielem państwa, którego świetność nastąpiła za syna Dawida, słynnego z mądrości Salomona. Po śmierci tego króla państwo rozpadło się na dwa królestwa: izraelskie na północy ze stolicą w Samarii i judejskie na południu ze stolicą w Jerozolimie. Częste walki i spory między królestwami dały sposobność do występowania prorokom, którzy przepowiadali i opłakiwali upadek państwa. Nastąpił on wskutek zdobycia Samarii przez assyryjskiego króla Saragona w roku 722 przed Chrystusem i zburzenia Jerozolimy w roku 586 przed Chrystusem przez Nebuchodonozora babilońskiego.
Prawo staro-izraelickie opiera się na Starym Testamencie, który obok przepisów o charakterze etycznym podaje również szereg zasad prawnych. Przepisy prawne zawarte w szczególności w Pięcioksięgu Mojżesza /obejmującego księgi: Genesis, Exodus, Leviticus, Numeri i Deuteronomium/. Najobszerniej ujęte są przepisy prawne w księdze Przymierza /Exodus/.
Ustrój państwa izraelskiego opierał się na podziale ludności na trzynaście pokoleń. Dwanaście z nich otrzymało oznaczoną część ziemi obiecanej, trzynaste zaś, Levi, wykonywało służbę Bożą. W istocie panowała tu teokracja, gdyż za władcę kraju uznawano Boga. Najważniejszą jednak rolę odgrywał arcykapłan z pokolenia Levi. Mojżeszowe prawo karne w zasadzie sankcjonuje odwet jako sposób zadośćuczynienia za dokonane przestępstwo. Przepisy tego prawa regulują głównie wynagrodzenie szkód spowodowanych przestępstwem w ten sposób, iż najpierw ustawodawca omawia zbrodnie pociągające za sobą karę śmierci czy okaleczenie, następnie zaś sankcjonowane karą pieniężną.
CZĘŚĆ II.
Dzieje ustrojów państwowych i prawa Starożytnej Grecji
rozdział I.
GRECJA W OKRESIE BOHATERSKIM
Wiadomości ogólne.
Na szczególniejszą uwagę wśród praw antycznych zasługuje rozwój prawny ludów indoeuropejskich, które przybywszy z Europy Środkowej osiedliły się nad Morzem Tyrreńskim i Zatoką Anatolską. Ludy te rozpadły się na Hellenów oraz Italików. Hellenowie stworzyli pod wpływem Krety tzw. „kulturę mykeńską”, na wyspach zaś Morza Egejskiego i w zatokach Małej Azji cywilizację jońską. Wśród Hellenów przodowali najpierw Dorowie, wyciskając piętno swej kultury w Sparcie, w wieku zaś 4-ym przeważające znaczenie uzyskują Ateny, które stają się miastem rozkwitającej cywilizacji. Podbicie państewek greckich przez Aleksandra Wielkiego stwarza podstawy do opanowania Wschodu przez niewielki liczebnie element macedońsko-grecki, roztaczający wpływ tzw. hellenizmu na życie prawne ludności grecko-orientalnej tak silny, iż gdy z kolei podbój rzymski wtłoczył te ludy w orbitę imperium rzymskiego, ludowe prawo prowincjonalne, określone mianem prawa helleńskiego przetrwało stulecia, pomimo istnienia doskonale wykształconego i rozwiniętego rzymskiego systemu prawnego.
Powstanie państewek greckich wyprzedza tzw. okres bohaterski, z którego pochodzą znaczne zabytki archeologiczne. Głównym jednakże źródłem poznania ustroju Hellenów w tym okresie jest poezja Homera, przekazująca w dwóch epopejach, Iliadzie i Odyssei, obraz urządzeń ustrojowych i życia prawnego dawnych Greków.
Ustrój państwowy:
Formą ustroju politycznego była w tym okresie monarchia. Sprawujący władzę, jako potomek bogów, król był najwyższym sędzią, wodzem i kapłanem. Rozstrzygał spory, był w czasie wojny panem życia i śmierci swych poddanych, tudzież składał ofiary bóstwom w imieniu narodu. Prócz dochodów ze swoich dóbr pobierał opłaty i dary od poddanych, korzystał z największego udziału w zdobyczach na wojnie i w posiłkach w czasie uczt i biesiad pokojowych. Oznaką zewnętrzną króla było berło. Władzę królewską ograniczała przyboczna rada starszych zwana geruzją, w skład której wchodzili najstarsi spośród szlachty /geronci lub buleuci/, gdyż wszelkie poczynania królewskie następowały po naradzie z gerontami. Zgromadzenia ludowe, w których brał udział lud, zwoływał król celem podania do wiadomości swych postanowień. Przemawiać na zgromadzeniu mógł każdy, wolę zaś swą wyrażało zgromadzenie bądź radosnym okrzykiem bądź milczeniem /w razie sprzeciwu/. Lud (demos) podzielony był na fyle i korzystał z pełni praw obywatelskich. Niewolnicy rekrutowali się z jeńców wojennych (dmoes), byli jednakże uważani za domowników (oikees) i wprawdzie nie posiadali żadnych praw, to jednak mogli uzyskać nawet zaszczytne przydomki.
rozdział II.
OKRES TWORZENIA SIĘ PAŃSTW GRECKICH. SPARTA
Wiadomości ogólne.
Następnym etapem rozwojowym ustrojów społecznych w Grecji po epoce bohaterskiej był okres tworzenia się państw greckich. Pod naporem Dorów, którzy opanowali cały Peloponez, osiedliły się inne plemiona greckie na wybrzeżach Małej Azji, tworząc liczne miasta i wówczas to ustala się odrębność czterech plemion, a to: Achajów, Eolów, Jonów i Dorów. Podczas gdy w Małej Azji szczególniej rozwijają się miasta jońskie, wskutek ożywionego handlu i przemysłu, to w samej Grecji dochodzą do pełnego rozkwitu politycznego i ekonomicznego dwa ośrodki, które stały się podwaliną nowych ustrojów państwowych i nowego prawa, a to dorycka Sparta i jońskie Ateny. Sparta, opanowawszy cały Peloponez po podbiciu Messenii w wieku VII przed Chrystusem i wejściu w przymierze z Elidą i Tegeą tworzy związek czyli symmachię z innymi państewkami greckimi. Dzięki swej sprężystej organizacji uzyskuje Sparta przodujące stanowisko w wspomnianym związku czyli hegemonię.
Poznanie prawa szczepów doryckich zawdzięczamy odkryciu prawa miasta Gortyny, natomiast prawo attyckie, ilustruje rozwój ateńskich stosunków prawnych. Pisma nieprawnicze /Pseudo Demosthenesa, Arystotelesa/ stanowią również cenny materiał źródłowy, gdyż odzwierciedlają panujący w Grecji ustrój państwowy. Pierwszym prawodawcą Spartan miał być Likurg (Likurgos), który skodyfikował prawdopodobnie przepisy zwyczajowe, oparte na wyobrażeniach społecznych i zwyczajach wytworzonych w ciągu stuleci wśród wielu pokoleń doryckich.
Prawo publiczne:
I. Ustrój społeczny:
Podobnie jak u innych szczepów helleńskich tudzież u innych ludów indoeuropejskich, najszerszym zrzeszeniem społecznym doryckim był ród - genos, którego członkowie łączyli się w czasie wojny dla celów obronnych, w okresie zaś spokoju stanowili pewien związek zemsty krwawej wspólnie wędrujący i wspólnie osiedlający się na nowozajętych terytoriach. Wśród pełnoprawnych Dorów /niejako u szlachty/ dostrzec można istnienie ustalonych nazw rodowych na zrzeszenie rodowe czyli fyle, których było trzy. Po zdobyciu Lakonii ludność podzielono na trzy klasy: a) Spartan, b) zawisłych od nich Periojków i na c) ludność podbitą, niewolniczą, Helotów.
ad. a) Spartanie byli klasą społeczną korzystającą z pełni praw obywatelskich. Pomiędzy nich, jako zdobywców doryckich, podzielono cały kraj na kilka tysięcy działów, które oddano im do użytkowania. Posiadanie majątku ziemskiego stanowiło podstawę materialną każdego Spartanina, który nie potrzebując troszczyć się o chleb codzienny dla siebie i swej rodziny, mógł spokojnie oddać się życiu publicznemu. Udział Spartan w ustroju społecznym był w ten sposób zorganizowany, iż praca i służba dla państwa pochłaniała całkowicie pełnoprawnych obywateli. Przede wszystkim więc Spartanie nie mogli pozbywać się majątku ziemskiego, gdyż przechodził on dziedzicznie na potomstwo, stanowiąc źródło utrzymania rodziny spartańskiej. Dalej nie wolno było im zajmować się handlem czy przemysłem, ani też pracą na roli, która wykonywała za nich ludność niewolnicza. Właściwie Spartanin od chwili swego urodzenia był przez państwo wychowywany, by mógł oddać swe usługi na pożytek całego społeczeństwa. Rozwój fizyczny nowonarodzonych Spartan zależał od orzeczenia przełożonych fyli; wolno bowiem było wątłe i słabe noworodki rzucać w przepaście Tajgetu. Wychowaniem chłopca od 7-go roku życia kierował tzw. paidonomos, a głównym celem tego wychowania było wyćwiczenie fizyczne młodzieży do zahartowania jej ciała, by znosiła trudy związane z wyprawami wojennymi. Dlatego też dalsze życie młodego Spartanina było właściwie pasmem służby wojskowej. Wszyscy mężczyźni mieszkali poza domem w obozach i brali udział w wspólnych biesiadach zwanych „syssycjami” /llub fejdycjami/,będąc zobowiązanymi do uiszczenia należnego udziału na owe uczty. Niemożność uiszczenia składki powodowała wykluczenie Spartanina z grona uprzywilejowanych obywateli.
W zasadzie wszyscy Spartanie byli pod względem prawnym sobie równi i państwo brało w opiekę ich mienie. W praktyce jednak istniały nawet wśród pełnoprawnych Spartan jednostki uboższe, z uwagi na to, że różnorodność gleby uprawnej, życie oszczędne oraz ilość członków rodziny, decydowały o położeniu materialnym Spartanina. Ponieważ samemu Spartaninowi nie wolno było osobiście uprawiać ziemi, mógł się tylko w tym zakresie wyręczać Helotami, stąd nienależyta staranność tych ostatnich spowodować mogła również zubożenie Spartanina. Z biegiem czasu skutkiem właśnie wspomnianych okoliczności następuje coraz to większe wśród Spartan zubożenie, prowadzące z jednej strony do zależności uboższych obywateli od zamożniejszych, z drugiej zaś dające podstawę do żądań ze strony zubożałych przeprowadzenia nowego podziału majątkowego. Równość wobec prawa staje się wówczas iluzoryczną, liczba zaś Spartan stale się zmniejszająca z 6 tysięcy w okresie wojen perskich do cyfry 700 w III stuleciu przed Chrystusem.
ad. b) Periojkowie byli to mieszkańcy miast lakońskich korzystający z uprawnień tylko w oznaczonym zakresie. Nie posiadali własnego samorządu ale pozostawali stale pod kontrolą i dozorem urzędników spartańskich zwanych „harmostatami”. W czasie wojny pełnili Periojkowie służbę w wojsku w charakterze ciężko zbrojnych hoplitów, w okresie zaś pokojowym korzystali z nieco lepszego stanowiska od niewolniczych Helotów. Zajmowali się bowiem handlem i przemysłem, zwłaszcza żelaznym, i na tym polu wyroby ich zyskały sobie rozgłos w całej Grecji. Wykonywanie sprzętu wojennego i broni obok różnego rodzaju rękodzieła, jak szewstwo, stolarstwo, garncarstwo i sukiennictwo stanowiły podstawę życia Periojków i ich zainteresowań.
ad. c) Heloci byli klasą niewolniczą pracującą w posiadłościach Spartan. Zobowiązani do uiszczania oznaczonej ilości płodów ziemnych mogli oni zatrzymywać jedynie niewielką ilość tych płodów dla siebie. Ale i ten wątpliwy stan prawny nie otwierał Helotom drogi ku uzyskaniu wolności osobistej. Wprawdzie mogli oni własną pracą i oszczędnością dorobić się majątku, jednakże i wówczas pozostawali nadal w zależności od Spartan i nie byli prawnie chronieni. Dola ich ciężka przejawiała się w ustawicznym terrorze jaki stosowali względem nich Spartanie. Jako ludność podbita liczba Helotów była w stosunku do liczby pełnoprawnych Spartan ogromna /sięgała wedle niektórych autorów liczby 200 tysięcy/. Dlatego też Spartanie w obawie przed Helotami, by swą przewagą liczebną ich nie ujarzmili, uprawiali względem Helotów stały terror, znęcając się bezkarnie nad nimi i wpajając w nich strach i obawę przed orężem spartańskim. Szczytem kulminacyjnym owego terroru były stosowane przez młodych Spartan tzw. „krypteria”. Polegały one na tym, że młodzieńcy spartańscy, jeżdżąc po całym kraju i śledząc zachowanie się Helotów, mieli prawo bezkarnie zabić każdego z nich, jeśliby wydawał się im niebezpiecznym. To daleko idące uprawnienie prowadziło do utrzymania w ciągłym przestrachu Helotów, którzy w czasie wojny byli pociągani do służby wojskowej w charakterze żołnierzy lekko zbrojnych, pełniących posługi obozowe. Uzyskanie wolności osobistej przez Helota mogło nastąpić w drodze wyjątku, gdy np. odznaczył się na wojnie. Po wyzwoleniu Heloci stawali się tzw. nowymi obywatelami (neodasmodeis (?)).
II. Ustrój polityczny:
1. Królowie (basileis) w liczbie dwóch: jeden z rodu Agidów, drugi zaś z rodu Eurypontydów, stali na czele państwa. Władza ich początkowo była co do swej treści analogiczna do władzy królewskiej z epoki bohaterskiej. Z biegiem czasu jednak uległa ona znacznemu ograniczeniu, utrzymywano ją pomimo całkowitego usunięcia władzy królewskiej w innych państwach greckich. Sprawowali więc królowie funkcje najwyższych kapłanów, sędziów i wodzów. Z uwagi jednak na częste spory przy sprawowaniu władzy naczelnego wodza w czasie wojny /którą król mógł nawet sam wypowiedzieć/, powierzano dowództwo nad wojskiem tylko jednemu królowi.
2. Geruzja czyli rada gerontów, rada starszych, miała dość szeroką kompetencję. Składała się z 28 członków pochodzących z wyboru tudzież obu królów. Gerontów wybierano dożywotnio spośród obywateli, którzy ukończyli 60-ty rok życia i nie wykonywali już służby wojskowej. Przede wszystkim geruzja sprawowała władzę sądowniczą jako najwyższy trybunał, przed którym musiał stawać każdy obywatel oskarżony o zbrodnię pociągającą za sobą karę śmierci. Geruzja przygotowywała również wnioski, celem uchwalenia ich na zgromadzeniu ludowym tudzież mogła unieważnić uchwały zgromadzenia, naruszające dobro państwowe.
3. Agora czyli zgromadzenie wszystkich pełnoprawnych obywateli spartańskich, wykonywała władzę ustawodawczą w ten sposób, że przyjmowała lub odrzucała wnioski przedłożone jej do uchwalenia przez geruzję. Żadnych zmian lub poprawek we wniosku zgromadzenie czynić nie mogło, obrady zaś nad wnioskami były tylko wówczas dopuszczalne, gdy istniała co do ich treści niezgodność pomiędzy oboma królami względnie pomiędzy królami a geruzją. W zakresie polityki zagranicznej agora decydowała o wypowiedzeniu wojny lub zawarciu pokoju, natomiast w zakresie administracji państwowej zatwierdzała wybór urzędów /gerontów, eforów, etc./. Zgromadzenie odbywało się najpierw pod przewodnictwem królów, następnie zaś przeszło to przewodnictwo na eforów.
4. Eforowie byli stróżami prawa i porządku publicznego. Początkowo sprawowali nadzór i kontrolę nad zachowaniem się obywateli /stąd też pochodziła ich nazwa: ephoros - dozorca/ i przestrzeganiem przez nich obowiązującego prawa. Mogli zatem wykonując władzę sądowniczą nakładać kary pieniężne lub pozbawienia wolności na obywateli wedle własnego uznania. Głównym ich zadaniem było sprawowanie nadzoru nad Periojkami i Helotami, przy czym tych ostatnich mogli nakazać nawet zabić tylu, ilu uważali, według własnego zdania, za potrzebne. Ten zakres ich władzy ulegał z biegiem czasy dalszemu jeszcze rozszerzeniu. Najpierw korzystając często z niezgody pomiędzy królami lub geruzją wdzierali się w kompetencje tych czynników, zwłaszcza iż pomoc eforów była często w takich wypadkach wykorzystywana przez królów. Doszło do tego, że jeden z eforów /niejaki Cheilon syn Damagetosa/ zajął niemal stanowisko równorzędne królowi /jemu to przypisują niektórzy autorowie zebranie ustaw znanych jako ustawodawstwo Likurga/. Przywłaszczając sobie władzę dyscyplinarną nad urzędami eforowie wytaczali nawet oskarżenie przeciw królom przed geruzją lub agorą zwłaszcza, iż w czasie wojny /począwszy od wypraw perskich/ kontrolują oni w liczbie dwóch przy boku króla, jego działalność. Mając szerokie wpływy w zgromadzeniu i radzie starszych eforowie usuwają całkowicie od władzy królów, których urząd staje się tylko tytularnym, sami zaś zajmują się sprawami polityki zagranicznej /zawieraniem umów międzynarodowych, przyjmowaniem poselstw/ i wewnętrznej, kierującej administracją państwa. W ten sposób urząd eforów stał się najważniejszym urzędem w Sparcie.
rozdział III.
ATENY
I. Najdawniejszy ustrój społeczny:
Ludność attycka od najdawniejszych czasów była podzielona na fyle. Było ich cztery: Golenotów, Hopletów, Agikorejów i Argadejów. Był to podział pod względem topograficzno-administracyjnym. Każda z fyl dzieliła się na trzy fratrie, które z kolei obejmowały po 30 rodów /w obręb rodu wchodziło 30-tu mężów/. Pod względem zaś społecznym istniał podział ludności attyckiej na trzy klasy lub stany społecznie: a) Eupatrydów, czyli stan szlachecki /szlachetnie urodzonych/, będących potomkami dawnych książąt panujących w poszczególnych krainach attyckich przed ich zespoleniem w jedną całość; w rękach Eupatrydów spoczywało ustawodawstwo i sądownictwo; b) Gemorów albo Georgów, którzy byli rolnikami i c) Demiurgów, zajmujących się rzemiosłem. Stanowisko prawne Gemorów i Demiurgów, jakkolwiek korzystali oni z pełni praw obywatelskich, było podrzędniejsze w stosunku do stanowiska Eupatrydów. Wszystkie te trzy klasy społeczne były reprezentowane w każdej fyli, fratrie zaś, które obejmowały również wszystkie klasy społeczne, pozostawały pod przewodnictwem jednego z rodów szlacheckich, nosząc zwykle jego nazwę.
II. Najdawniejszy ustrój polityczny:
Władza królewska początkowo jednoczyła w swym ręku najwyższe atrybuty państwowe, dowództwo wojskowe, sądownictwo, administrację i urząd najwyższego kapłana. Jednakże władza ta z biegiem czasu coraz bardziej malała, aż w końcu rozdzielono ją pomiędzy trzech dostojników. Najpierw utworzono urząd zwierzchnika sił zbrojnych w osobie tzw. polemarchosa, gdy częste wojny utrudniały królowi sprawowanie dowództwa wojskowego, następnie zaś dla administracji kraju wprowadzono królowi do pomocy urząd archonta. Dochodzi do tego, że król stał się wybieralnym urzędnikiem, sprawującym władzę arcykapłana jedynie jako tzw. archon-bazyleus. Obok tych urzędów wybieranych początkowo na lat 10, później na jeden rok, utworzono instytucję tzw. tesmotetów, w liczbie sześciu osób, mających pieczę nad spisaniem oraz właściwą interpretacją istniejących przepisów prawnych. Ponadto dla jurysdykcji karnej ustanowiono trybunał składający się z 51 członków zwanych ephetami. Pieczę nad moralnością sprawował Areopag, czyli rada złożona z byłych archontów /areopagitów/, których wybierano dożywotnio spośród najbardziej poważanych obywateli, z bogatych rodzin szlacheckich.
Władza państwowa spoczywała więc w rękach niewielkiej garstki Eupatrydów, reszta zaś ludności pozostawała od nich w zależności, zwłaszcza wieśniacy, którzy zadłużając się u bogatej szlachty musieli opłacać bardzo duże odsetki sięgające wysokości prawie całego rocznego zbioru /mogli bowiem zatrzymywać dla siebie jedną szóstą część zebranych plonów/; w razie zaś nie zwrócenia pożyczki popadali wedle surowych przepisów prawnych, wraz z swoją rodziną w niewolę wierzyciela. Ten stan prawny wywoływał często zaburzenia zmierzające do zmiany istniejących stosunków społecznych. Objawem tego był zamach Kylona, mający na celu obalenie istniejącego ustroju społecznego; wprawdzie zamach ten się nie udał /Kylona bowiem zmuszono do ucieczki a jego zwolenników stracono/ jednakże okazał konieczność przeprowadzenia reform.
III. Ustawodawstwo Drakona i reformy Solona:
Pewną zmianę, choć w dość szczupłym zakresie, wprowadzić miało ustawodawstwo Drakona. Wedle jego przepisów każdy obywatel uzyskuje dostęp do wszystkich urzędów bez względu na wiek i majątek. Tylko godność archonta, naczelnego wodza /stratega/ i dowódcy jazdy /hipparchos/ zastrzeżono dla osób posiadających niezadłużony majątek wartości co najmniej stu min. Własność ziemska pozostawała jednak w dalszym ciągu w rękach Eupatrydów tudzież nie zniesiono niewoli za długi. Areopag nadal funkcjonuje jako trybunał rozstrzygający skargi obywateli w razie nadużyć urzędników i roztaczający opiekę nad życiem etycznym Ateńczyków. Stąd też przepisy prawa karnego uzyskały w ustawodawstwie Drakona sławę surowych i bezwzględnych, jakkolwiek nie wiele różniły się od takichże przepisów innych prawodawstw antycznych /np. pozbawienie praw obywatelskich za karę z powodu lenistwa i zaniedbywania obowiązków/.
Właściwą zmianę w zakresie poprawy losu ubogiej ludności wprowadziły dopiero reformy Solona, po wybraniu go archontem w roku 594 przed Chrystusem. Szły one w dwojakim kierunku: a) nałożenia na zamożniejszych obywateli większych obowiązków materialnych z jednej, ale również udzielenia im większych uprawnień w życiu publicznym z drugiej strony, b) zniesienia długów.
ad. a) reformy społeczno-polityczne Solona opierały się przede wszystkim na podziale ludności wedle jej stanu majątkowego. Związane z tym bowiem były obowiązki i uprawnienia obywatelskie. Istniejące już za Drakona klasy pociągnął Solon do opłacania podatków, przy czym podział tych klas przedstawiał się w sposób następujący: 1) klasa pierwsza najzamożniejsza obejmowała tzw. pięciusetmiarowców / pentakoziomedymnoi, tj. obywateli zbierających rocznie pięćset medymnów (miar) zboża lub pięćset metów (miar) wina lub oliwy, 2) klasa druga to rycerze (hippeis) uzyskujący trzysta miar zbioru, 3) klasa trzecia obejmowała tzw. zeugitów, tj. obywateli mających tylko jeden zaprzęg i osiągających jedynie dwieście miar zbioru i wreszcie 4) klasa czwarta w skład której wchodzili tzw. tetes nie posiadający żadnego majątku lub też uzyskujący mniejsze plony jak zeugici. Wszystkie trzy pierwsze klasy opłacały podatek na rzecz państwa w wysokości jednej dwudziestej części swoich zbiorów, ponadto zaś obywatele najzamożniejsi, należący do klasy pierwszej obowiązani byli ponosić koszta związane z uroczystościami publicznymi i z reprezentacją państwa.. Czwarta klasa natomiast była całkowicie wolna od podatków tudzież nie wykonywała liniowej służby wojskowej a spełniała jedynie posługi obozowe lub przy wiosłach na okręcie w czasie wojny. Z drugiej strony jednak prawo piastowania urzędów było zastrzeżone tylko dla pierwszych trzech klas z tym, że na godność archontów mogli być powołani obywatele jedynie z dwóch pierwszych klas. Natomiast czwarta klasa obywateli brała udział w sądach i zgromadzeniu ludowym. W istocie więc Eupatrydzi, jakkolwiek stracili swe dawne uprzywilejowane stanowisko, to jednak nie przestali być najważniejszą warstwą ludności w społeczeństwie.
Następnie podzielono całą Attykę na okręgi terytorialne czyli tzw. naukrarie w liczbie 48 - po dwanaście na każdą fylę; każdy taki okręg utworzony dla celów morskich miał dostarczyć okręt wraz z załogą. W tym celu opodatkowano obywateli, przy czym ściąganiem owych podatków zajmował się naukrarios. Z biegiem czasu z tego powodu naukrarie stały się okręgami podatkowymi.
Ustrój polityczny w reformach Solona opierał się przeważnie na istniejących urzędach. W szczególności:
a) Archontów było dziewięciu z tzw. archontem eponimosem na czele. Jego nazwiskiem określano czas urzędowania archontów, on też przewodniczył w uroczystościach narodowych tudzież roztaczał opiekę nad życiem rodzinnym obywateli. Drugim z kolei był archon-bazyleus, do którego kompetencji należały sprawy kultu religijnego oraz jurysdykcja karna w sprawach o przestępstwa z tytułu pozbawienia życia ludzkiego. Trzecim był archon-polemarchus, wykonujący najwyższe dowództwo nad wojskiem oraz dozór nad cudzoziemcami. Pozostałych sześciu tesmotetów czuwało nad przestrzeganiem prawa i do nich należała inicjatywa ustawodawcza.
b) Trybunał ephetów orzekał w Palladienie i Delfinionie pod przewodnictwem archonta-bazyleusa.
c) Areopag czuwając nad powszechną moralnością wyroków w sprawach o najcięższe zbrodnie strzegąć ustroju państwa od wszelkich zamachów stanu.
d) Rada czterystu (bule) obejmując po stu obywateli wybranych w każdej fyli przygotowywała materiał pod obrady zgromadzenia ludowego.
e) Zgromadzenie ludowe czyli ekklezja nie posiadało władzy ustawodawczej /gdyż Solon zastrzegł, iż prawa jego w ciągu lat stu nie powinny ulec żadnej zmianie/ natomiast rozstrzygało o sprawach najważniejszych, a to o wypowiedzeniu wojny lub zawarciu pokoju, o wyborze urzędników tudzież o udzieleniu im uznania lub nagany po złożeniu urzędowania.
f) Najważniejszą nowością w ustroju państwowym było jednak utworzenie przez Solona sądów ludowych zwanych heliajami. W skład tych sądów wchodzili obywatele z trzech pierwszych klas, heliaja stanowiły trybunał odwoławczy w wszelkich sprawach, szczególnie zaś w sprawach o nadużycie władzy.
ad. b) drugą doniosłą reformą Solona było zniesienie długów, ciężarów, zwane seisachteją. Reforma ta polegała na zakazie udzielania pożyczek na zastaw osoby i w ten sposób uniemożliwienie popadnięcia w niewolę za długi. Następnie nakazywała umorzenie wszelkich długów, tak prywatnych jak i publicznych, w chwili wprowadzenia reformy i stąd zwała się strząśnięciem ciężarów. Wierzyciele otrzymywali odszkodowanie z funduszów państwowych, państwo także wykupiło z niewoli tych wszystkich, którzy utracili wolność z powodu długów. Doniosła ta reforma poprawiła znacznie położenie materialne warstw najuboższych, lecz nie zaspokoiła w zupełności ludu ateńskiego, domagającego się podziału ziemi: dotychczasowy stan prawa własności pozostał nadal bez zmiany, jedynie tylko określono do jakiej wysokości można było posiadać własność ziemską, by zamożni Eupatrydzi nie wzbogacali się ze szkodą ubogiej ludności wiejskiej.
Po przeprowadzeniu reform Solon opuścił Ateny, udając się na Cypr i do Egiptu. W Atenach natomiast w krótkim czasie potem zawrzały walki stronnictw, które unicestwiły dzieło Solona; gdy wrócił on do kraju, Attyka była pogrążona w wirze partyjnych swarów.
IV. Tyrania Pizystrata i refomy Kleistenesa:
Wśród stronnictw dwa szczególniej wichrzyły: Pediowie /mieszkający na równinie/ pod wodzą Miltiadesa i Paralowie /mieszkający na wybrzeżu/ pod wodzą Megaklesa. Wówczas to Pizystrat /Peizystratos syn Hippokratesa/ tworzy trzecie stronnictwo Diakrów (?) z biednych wieśniaków i pasterzy, a uzyskawszy przez zgromadzenie ludowe przyzwolenie na utrzymywanie przy sobie straży przybocznej ogłasza się w roku 561 tyranem. Pomimo dwukrotnego później wygnania, Pizystrat sprawuje władzę tyrana przez lat przeszło trzydzieści. Przestrzegał on praw Solona starając się zawsze o większość głosów na zgromadzeniu ludowym i doprowadził Attykę do potęgi morskiej. Jednakże po jego śmierci wygnani zwolennicy rządów szlacheckich na czele z synami Megaklesa: Kleistenasem i Hippokratesem doprowadzają do obalenia tyranii syna Pizystrata, Hippiasza w roku 501, wówczas to Kleistenes wykorzystując oburzenie ludu ateńskiego na arystokratów, którzy sprowadzili załogę spartańska, dokonuje śmiałych reform demokratycznych.
Wedle tych reform cała Attyka zostaje podzielona na sto demów, czyli okręgów gminnych, posiadających własną autonomię, administrację i majątek. Dziesięć domów tworzyło jedną fylę, których obecnie było również dziesięć. Pomieszanie w ten sposób dawnych fyl unicestwiało ich charakter rodowy, zapewniając większości obywateli udział w życiu publicznym. Każda fyla nosiła nazwę bohatera greckiego, w obrębie zaś demu wszyscy obywatele byli sobie pod względem prawnym równi; demarchowie stojący na czele demu spełniali funkcję poborców podatkowych i stróżów równości obywatelskiej.
Ziemię attycką podzielono na tzw. trittie /trzeciwy/ obejmujące 30 powiatów, z których 10 stanowiły okolice Aten, 10 okolic nadbrzeżne, 10 zaś środek Attyki. Powiaty te przydzielano losem po trzy dla każdej fyli w ten sposób, iż każde z nich obejmowało ziemię z wszystkich okolic kraju. Miało to na celu zniszczenie polityki partykularnej i przeszkodzenie wytwarzaniu się opozycji. Uczestnicy fyli załatwiali sprawy wspólnie pod przewodnictwem swego naczelnika na zgromadzeniu w Atenach. W zakresie organizacji wojskowej każda fyla wybierała dla siebie wodza czyli stratega tudzież wystawiała oddział pieszych hoplitów i oddział jazdy. Strategowie zbierali się pod przewodnictwem polemarcha, który był wodzem naczelnym.
Zgromadzenia wybierały wielką radę złożoną z 500 /a nie jak dotychczasowo z 400/ członków. Wybór następował po 50 członków przez każdą fylę, by wszystkie demy miały swego przedstawiciela. Wielka rada zbierała się w ten sposób, iż 50 jej członków sprawowało władzę jako prytanowie w ciągu jednej dziesiątej części roku /35 do 38 dni/ pod przewodnictwem epistatesa, którym był codziennie inny z prytanów. Prytanowie przygotowując wnioski dla całej rady i zgromadzenia, które zwoływali, załatwiali również sprawy bieżące.
Zgromadzenie ludowe zbierające się co 8 lub 10 dni wykonywało najwyższą jurysdykcję karną /wyroki śmierci w procesach o zdradę stanu/ tudzież miało prawo wypowiadania wojny i zawierania pokoju. Liczbę okręgów podatkowych czyli naukrarii powiększono do 50 dla zgodności z dziesięcioma fylami.
Skutkiem tych reform szlachta straciła swoje wpływy na życie publiczne prawie zupełnie, natomiast zaczęło rozwijać się mieszczaństwo a to przez udzielenie obywatelstwa licznym mieszkańcom nie tylko wolnym ale i wyzwolonym, których zwano Metojkami /mieszkającymi za miedzą/. Odtąd prawo obywatelstwa mógł posiadać i ten, którego choćby jedno tylko z rodziców było obywatelem ateńskim.
Celem zabezpieczenia demokracji utworzył również Kleistenes sąd skorupkowy czyli ostracyzm. Polegał on na tym, że co roku na życzenie ludu mogło się odbyć /w dwa miesiące po wyrażeniu zgody/ głosowanie przeciw osobom, których działalność zagrażała ustrojowi państwa. Głosowano za pomocą tabliczek glinianych /skorupek-ostrakon/, zawierających nazwisko osoby, przeciw której występowano. Tabliczki te wrzucano do urny. W razie oddania co najmniej 6000 głosów, osoba, która uzyskała większość głosów przeciw sobie, była skazana na dziesięcioletnie wygnanie z ojczyzny, bez utraty swoich praw majątkowych. Ostracyzm, początkowo bardzo pożyteczny, stał się skutkiem wykorzystywania go dla celów partyjnych instytucją najbardziej szkodliwą dla demokracji ateńskiej.
V. Organizacja ateńskiego związku morskiego i reformy Peryklesa:
Skutki utrwalania się demokracji i wzrostu potęgi Aten okazały się w następujących po sobie trzech wyprawach perskich, które, pomimo ogromnej przewagi liczebnej Persów, zakończyły się ich całkowitą klęską. Bitwa pod Maratonem (rok 490 przed Chrystusem) i Salaminą, walka w Termopilach (rok 480 przed Chrystusem) i pod Platejami (rok 479 przed Chrystusem) ugruntowały silniej jeszcze demokratyczny ustrój grecki i doprowadziły do utworzenia tzw. morskiego związku attyckiego. Obroniwszy kraj od najazdów perskich należało z kolei wyzwolić spod panowania perskiego greckie wybrzeża Azji Mniejszej. Ponieważ walka musiała toczyć się na morzu, związek morski pod przewodnictwem Aten miał na celu rozbudowanie i utrzymanie takiej floty, która byłaby dość silna każdocześnie, by móc prowadzić skuteczną walkę z Persami.
Każde z miast należących do związku było obowiązane dostarczać oznaczoną liczbę okrętów wraz z załogą. Miasta mogły ten obowiązek wykonywać bądź dostarczając okrętów w naturze, bądź też składając w zamian za to odpowiednią daninę pieniężną. Ta druga forma była dla miast mniejszych dogodniejsza, gdyż nie odrywała mieszkańców tych miast od pracy na roli, a zarazem bardziej pożądana dla Aten, które dysponując środkami finansowymi dostarczanymi przez owe miasta związkowe, mogły łatwiej wyekwipować same jednolitą flotę wojenną, otrzymywaną stale w pogotowiu bojowym. Doszło do tego, że tylko trzy państewka: Lesbos, Chios i Samos dostarczały okrętów w naturze i korzystały z pełnej autonomii, inne natomiast płaciły daninę będąc niepodległymi lub też podlegając Atenom, które same wyznaczały każdemu z miast wysokość daniny zwanej „phoros”. Wedle zasad ustalonych przez Arystydesa urzędnicy ateńscy, taktowie /taktai/ badali co cztery lata, czy podana wysokość dochodów każdego miasta odpowiada prawdzie i stosownie do tego zatwierdzali lub prostowali wyznaczoną daninę. Od ich orzeczeń w ostatecznej instancji rozstrzygał sąd heliastów. Miasta składały danonę na ręce urzędników ateńskich, wybieranych po jednym z każdej fyli, a więc łącznie dziesięciu, zwanych hellenotamiami /Hellenotamiai/. Urząd taki można było piastować tylko raz w życiu. Gdy zaś kasę związkową przeniesiono z Delos do Aten, zwolna związek morski kształcił się w państwo ateńskie. Przyczynił się do tego podział miast związkowych w roku 443 przed Chrystusem na 5 okręgów podatkowych, a to: tracki, hellesponcki, joński, karyjski i okręg wysp z tym jednak że Samos, Chios i Lesbos pozostawały poza okręgami.
Z biegiem czasu owe okręgi podatkowe stały się okręgami administracyjnymi. Zmiana związku w państwo ateńskie przejawiała się i w tym kierunku, że jedynie Ateny reprezentowały związek na zewnątrz, tudzież one wyłącznie decydowały o wypowiedzeniu wojny, sprawując zarazem naczelne dowództwo. Układy jakie zawierały Ateny z poszczególnymi miastami związkowymi różniły się znacznie w szczegółach, gdyż pozostawiano różnym miastom w różnym stopniu autonomię w zakresie ustawodawczym i administracyjnym. Na podstawie takich układów konstytucje miast ulegały zmianie, często zaś osadzały Ateny w mieście związkowym swą załogę wojskową, której dowódca /phrurarchos/ wpływał na wybór władz miejskich. Niekiedy przebywał stale w mieście związkowym namiestnik ateński /archon/ oraz urzędnicy przeprowadzający kontrolę /episkopoi/. Niektóre miasta wskutek buntów podnoszonych przeciw Atenom utraciły całkowicie autonomię i musiały prócz opłacanej daniny oddać Atenom część swoich gruntów publicznych lub prywatnych, które stanowiąc własność ateńską wydzierżawiano uboższym obywatelom ateńskim; w ten sposób tworzono jak gdyby kolonie ateńskie zwane kleruchiami. Kleruchowie pozostawali nadal obywatelami attyckimi i nie płacili daniny.
W zakresie sądownictwa ograniczenia miast związkowych były daleko idące. Wszystkie spory tych miast z Atenami tudzież miast związkowych pomiędzy sobą dotyczące spraw politycznych, w szczególności stronnictw politycznych, tudzież ważniejsze sprawy karne /o przestępstwa zagrożone karą śmierci, wygnania i pozbawienia praw obywatelskich/ podlegały jurysdykcji sądów ateńskich, co wprawdzie dawało rękojmię bezstronności ale równocześnie pociągało za sobą stratę czasu i znaczne koszta dla obywateli miast związkowych.
Formalnie istniała Rada Związkowa na Delos, w której każde z miast związkowych miało swoje przedstawicielstwo i dysponowało jednym głosem, ale i tam Ateny mając przemożny wpływ w miastach drobnych, posiadały stale większość głosów. Doszło wreszcie do tego, że nałożono obowiązek dostarczania kontyngentów wojskowych każdemu z miast związkowych /wyjąwszy Lesbos, Chios i Samos/ i zastępienia w roku 454 przed Chrystusem rady związkowej przez ateńskie zgromadzenie lufowe, „ekklezię”. W ten sposób dotychczasowy związek czyli „symmachia” przekształcił się w państwo „arche” ateńskie. Miało to praktyczną korzyść dla miast sprzymierzonych, które uzyskały wówczas zapewnienie bezpieczeństwa wewnętrznego.
Właściwy rozwój demokracji ateńskiej przypada na czasy Peryklesa a datuje się od zamachu na uprawnienia dotychczasowe areopagu. Członkami areopagu stawali się dożywotni byli archonci. Ci zaś w liczbie dziewięciu wedle reform Solona byli wylosowywani spośród wybranych 40-tu kandydatów, należących do pierwszej klasy. W roku 477 przed Chrystusem zmieniono to w tym kierunku, że archontów wylosowywano spośród 500 wybranych kandydatów rozszerzając równocześnie prawo wybieralności na klasę drugą i trzecią. Dożywotni członkowie areopagu byli w zasadzie nieodpowiedzialni przed nikim. Areopag, jako zrzeszenie początkowo osób najwybitniejszych i politycznie wyrobionych stracił swe znaczenie od kiedy drogą losowania wchodzić zaczęły w jego skład jednostki przeciętne wybrane spośród pięciuset kandydatów. Wykonując pełnię władzy najwyższej, a to w zakresie ustawodawczym - tłumaczenie autentyczne przepisów prawa, w zakresie wykonawczym - kontrolę urzędów, zaś w zakresie sądownictwa - ostateczne orzecznictwo, areopag prowadził politykę konserwatywną, prospartańską. Przywódcy stronnictwa demokratycznego, Perykles i Efialtes, starali się o uszczuplenie tych uprawnień areopagu przez liczne oskarżenia o przekupstwo skierowane przeciw jego członkom. Na skutek owych oskarżeń doszło do uchwalenia ustawy odbierającej „funkcje dodatkowe” areopagowi, oddano bowiem nadzór nad ustawami sądowi heliastów zaś nadzór nad urzędnikami Radzie /bule/. Areopag sprawował więc skutkiem odebrania mu atrybutów w kierunku ustawodawczym i wykonawczym tylko jurysdykcją karną /z tytułu przestępstw o przelew krwi/ i ogólny nadzór nad życiem prywatnym obywateli.
Reforma Peryklesa dotyczyła przede wszystkim sądownictwa. Na jego wniosek wprowadzono wynagrodzenie dzienne /w wysokości 1 obola/ za sprawowanie funkcji sędziego przysięgłego, dotąd nieopłacanej. Otworzyło to dostęp do sądownictwa z jednej strony wielu ludziom wykształconym i doświadczonym a niezamożnym, z drugiej zaś takim, którzy dla zabicia czasu lub zawiści osobistej pragnęli wykorzystać to stanowisko. Sądy przysięgłych były w ten sposób zorganizowane, że corocznie wybierano 6000 obywateli na stanowiska sędziów, z tej liczby 5000 dzielono na 10 dikasterii czyli ław sądowych po 500 przysięgłych, w obrębie zaś każdej dikasterii istniały trybunały oddzielne dla spraw oznaczonych. Pozostałych 1000 sędziów sprawowało funkcje przysięgłych uzupełniających, gdyż do parzystej liczby członków trybunału dodawano zawsze jednego sędziego spośród przysięgłych uzupełniających. Posiedzenia sądowe odbywały się codziennie, z wyjątkiem dni świątecznych. Przewodnictwo w trybunałach sądowych sprawowali archonci. Ponadto ustanowiono dla spraw drobnych /o wartości przedmiotu sporu do 10 drachm/ sąd kolegialny demów /powiatów/ złożony z 30 względnie później 10 członków.
Ważną reformą było kreowanie skargi o bezprawność /graphe paranomon/. Mianowicie wprowadzano odpowiedzialność wnioskodawcy na zgromadzeniu ludowym w tym kierunku, iż uchwała powzięta przez zgromadzenie mogła być za pomocą skargi o bezprawność przez każdego obywatela w ciągu jednego roku zaczepiona i przez sąd heliastów jako instancję odwoławczą w drodze procesu /probole/ rozpatrywana. Jeśli udowodniono i zawyrokowano nielegalność wniosku, wnioskodawca ponosił dotkliwą karę /pieniężną a nawet karę śmierci/. Celem zapewnienia należytego wykonywania istniejących praw utworzono kolegium stróżów prawa /nomofylaków/ w liczbie 7 osób biorących udział obok przewodniczącego na zgromadzeniach ludowych z obowiązkiem zwracania uwag w razie zapodania wniosków sprzecznych z ustawami. Wreszcie zaskarżenie istniejącej ustawy jako niewłaściwej mogło nastąpić przed oddzielnym kolegium sądowym nomotetów /w liczbie 501 lub 1001 członków/ wybranych spośród 6000 przysięgłych; w razie pomyślnego wyniku dla oskarżenia zmieniano ustawę wedle wniosku oskarżyciela.
Wybór na urzędy z wyjątkiem godności naczelnego wodza i skarbnika związku ateńskiego odbywał się w drodze losowania pod kierownictwem termotetów, z tym że wylosowani kandydaci musieli poddać się egzaminowi tzw. dokimazji. Ustrój demokratyczny za Peryklesa doznał poważnych wstrząsów w następnych okresach rozwojowych. Wdanie się w długotrwałą wojnę Aten ze Spartą, w tzw. wojnę peleponezką, zakończoną zresztą klęską Aten, podkopało jej znaczenie mocarstwowe w Grecji. Najpierw rządy oligarchiczne ze strony obozu arystokratycznego, dążącego do obalenia demokracji ustalonej za Perykles, na rzecz klas posiadających, a następnie ustanowienie z ramienia Sparty tzw. 30 tyranów, ścigających bezwzględnie przeciwników polityki antyspartańskiej z Kritiaszem na czele, doprowadziło do ponownego zerwania się Aten przeciw przemocy. Dochodzi do utworzenia drugiego z kolei związku morskiego pod egidą Aten, w którym te ostatnie mają rolę przodującą ale nie despotyczną, jak w poprzednim. Przede wszystkim pozostawiono większą swobodę sprzymierzonym miastom związkowym w sprawach wewnętrznych i zabroniono tworzenia kleruchii. Gdy zaś ponownie zaczęły dążyć Ateny do hegemonii następuje rozluźnienie stosunków z miastami sprzymierzonymi; korzysta z tego nowe mocarstwo sąsiedzkie Macedonia, której bohaterskim królom, Filipowi i Aleksandrowi, Grecja w końcu ulega.
VI. Prawo karne i sądowe:
Cecha charakterystyczna prawa pierwotnego przejawiająca się w tym, iż na przestępstwa dokonane następuje reakcja ze strony tego czynnika, którego dobro naruszono, znajduje odzwierciedlenie w dawnym greckim prawie karnym. W ten sposób więc złamanie przysięgi pociąga za sobą karę bóstw, wszelki zamach na ustrój i dobro publiczne wywołuje ściganie ze strony państwa /polis/ przez ustanowionych w tym celu urzędników i sądy, natomiast przestępstwa wyrządzające krzywdę osobie prywatnej pozostawione są dochodzeniu tej krzywdy bezpośrednio na osobie sprawcy, pokrzywdzonemu i jego rodzinie. Stąd zarysowuje się wyraźny podział na przestępstwa publiczne /dikai demosioi/ i prywatne /idioi dikai/. Często jednak w okresie już historycznym państwo interweniuje przez sędziów swoich w sprawach prywatnych, określając oznaczoną wysokość kary, czy wykupu, którą pokrzywdzony musi przyjąć jako rekompensatę za popełnione przez sprawcę przestępstwo. Są więc takie przestępstwa jak morderstwo /fonos hekuzios/ czy oszczerstwo obywatela /attyuka grafe/, które uzasadniają interwencję państwa jako naruszające pokój i porządek strzeżony przez organy państwowe. Sprawca ścigany przez rodzinę zamordowanego mógł złożyć jej okup, czasowo zaś szukał schronienia w świątyni, by chronić się przed zemstą mścicieli. Gdy wprowadzono sądy ephetów obradowały one dlatego zwykle obok świątyń najbardziej czcią otoczonych.
Trybunał sądowy zbierał się pod przewodnictwem archonta-bazyleusza w Palladionie /świątyni Ateny/, w Delfinionie /świątyni Apollina Delfickiego/ lub w Phreto obok portu Zea. Ten ostatni wyrokował na brzegu morskim, przy czym oskarżony przyjmował na okręcie wyrok. Kary za morderstwo /konfiskata majątku i kara śmierci/ lub zabójstwo /wygnanie w razie zabójstwa nieumyślnego - niekaralność w razie zabójstwa we własnej obronie/ były wykonywane na osobie sprawcy z tym jednak, iż w razie odstąpienia od skargi i przebaczenia ze strony oskarżyciela trybunał nie dochodził sprawy z urzędu. W odniesieniu do nieznanych morderców lub martwych przedmiotów następowało prowadzenie rozprawy i wyrokowanie w Prytaneion.
Prawo prywatne:
I. Prawo rodzinne i spadkowe:
Po przejściu od rodu do pojedynczej rodziny, jeszcze w okresie przedhistorycznym, Hellenowie uważali dom /megaron/ za ośrodek życia i prowadzenia gospodarstwa, oparty na dwóch elementach: a) małżeństwie monogamicznym i b) domowej władzy ojcowskiej.
ad. a) Formą zawarcia małżeństwa monogamicznego było uroczyste przeniesienie władzy na męża związane równocześnie z wypłaceniem posagu. O ile u Dorów stanowisko kobiety było dość swobodne, to u Ateńczyków ulegało to stanowisko ograniczeniom pod wpływem praw obcych; związki małżeńskie z osobami nie będącymi obywatelami ateńskimi były w Atenach nieważne.
ad. b) Władza ojcowska patriarchalna i początkowo despotyczna, dająca ojcu pełnię władzy (życia i śmierci) nad dziećmi uległa złagodzeniu z biegiem czasu przez zwyczaj. Opiekę nad pupilem wykonywał opiekun pod dozorem władzy, natomiast nad kobietami istniała opieka trwale, gdyż sprawował nad nią władzę /kyrios/ ojciec, mąż lub osoba, która miała ją pojąć za żonę. W razie braku potomstwa można było w drodze przysposobienia, adopcji, przyjąć inną osobę za swe dziecko, jednakże za zezwoleniem fratrii lub demu.
Prawo spadkowe:
odzwierciedlone w odniesieniu do szczepu jońskiego u Pseudo Demostenesa, do szczepu zaś doryckiego w prawie miasta Gortyny, opiera się na dziedziczeniu odpowiadającemu typowo charakterowi wieśniaczej rodziny. Celem zachowania domostwa dziedzictwo po ojcu otrzymują jego synowie lub wnuki, córki zaś dostają bądź spadek w połowie, bądź tylko posag, z tym iż gdyby pozostały po ojcu tylko córki, najbliżsi krewni mają pojąć je za żony, celem zachowania domostwa rodzinnego. Jedynie z braku krewnych córka może wybrać wedle swej woli męża spośród uczestników fyli. O ile dawne prawo nakazywało oddać majątek po śmierci spadkodawcy krewnym, choćby najdalszym, to prawo Solona wprowadziło zupełną swobodę sporządzania testamentu. Prócz ustanowienia dziedzica testament staje się również źródłem opieki a nawet oznaczenia męża dla pozostałej córki i oddania majątku spadkobiercom poza rodem pozostającym. Wedle prawa Gortyny ze strony krewnych bocznych powołani są do spadku bracia i siostry spadkodawcy, prawo zaś attyckie uznaje pierwszeństwo dziedziczenia linii ojczystych, a następnie dopiero macierzystych, po których następuje jako dziedzic ustawowy najbliższy członek rodu. Dowodzi to istnienia silnego węzła rodowego.
II. Prawo majątkowe:
uznaje za przedmiot majątku indywidualnego u Hellenów ruchomości, nabywane bądź w drodze zabrania łupów na wojnie bądź też w drodze zamiany /za bydło/ później zaś od wprowadzenia monety, w drodze kupna gotówkowego. Ochrona prawna przed zabraniem mienia ruchomego jest skutkiem prawa własności /stąd schwytanie złodzieja powoduje dostawienie go przed magistraturę/. W obręb tego majątku wchodzą też i niewolnicy, podlegający władzy swego pana. Majątek nieruchomy /grunt ziemski/ oddawano do użytkowania plemienia lub rodu a pozbycie go wymagało formy oświadczenia publicznego, a to w drodze wywołania przez herolda, opisanie lub kontrolę za pomocą ksiąg gruntowych - bibliotheke enkteseon.
Prawo obligacyjne:
dawnych czasów wywodzi się z czynności niedozwolonych. W razie niemożności uiszczenia kary jako odkupu /time, pojne/ sprawca musi dać podzastaw, który stanowi pewną odpowiedzialność wobec wierzyciela /pokrzywdzonego/. Tym podzastawem mogła być bądź pewna osoba, a więc ręczyciel, bądź rzecz, zwykle grunt, oddana powierniczo /en pistei/, która stawała się własnością wierzyciela gdy dłużnik nie zwrócił długu. Zaistnienie aktu prawnego stwierdzano na piśmie, pismo zaś stanowiło dowód skuteczny w procesie sądowym. Z uwagi na to, że dobrowolne oddanie się w niewolę dłużniczą było w Atenach przez Solona zabronione, stanowisko osobiście odpowiedzialnego upadłego dłużnika jest znane tylko w razie uznania pretensji lub sądowego zasądzenia.
CZĘŚĆ III.
Dzieje ustroju państwowego w starożytnym Rzymie
A.
HISTORIA ŹRÓDEŁ PRAWA RZYMSKIEGO
Wiadomości wstępne.
Początki Rzymu, sięgające VIII wieku przed Chrystusem, są również początkiem jego państwowości, a co za tym idzie, początkiem rzymskiego ustroju i jego organizacji prawnej. Dzięki pracom archeologicznym z końca wieku XIX a kontynuowanych w XX stuleciu, doszła nauka do następujących rezultatów. Państwo rzymskie powstało z połączenia się szeregu wiosek rozsianych na wzgórzach dookoła Tybru, zamieszkałych przez dwie grupy etniczne: albańską i sabińską. Były to ludy pasterskie i rolnicze, które pod wpływem innego ludu etruskiego, o cywilizacji znacznie wyższej, zostały czy to w drodze podboju czy też infiltracji pokojowej zmuszone do zjednoczenia się w jednolite państwo, głównie dla celów obronnych. Ten właśnie różnorodny pierwiastek etniczny a to: albański, sabiński i etruski stanowi podstawę najdawniejszego ustroju państwowego Rzymu.
Wioski zamieszkałe przez wspomniane plemiona, tworzyły kilka lub kilkanaście rodów danego plemienia, które w swoim obrębie były podzielone na mniejsze jednostki czyli rodziny. Przynależność jednostki do państwa zależała w zupełności od przynależności do rodu. Pewna grupa rodów tworzyła nieco większe zrzeszenie społeczne zwane kurią, natomiast dziesięć kurii tworzyło tzw. tribus. Najważniejszą jednak komórką społeczną był ród posiadający znaczenie sakralne, gospodarcze i polityczne. Istnieje tylko wspólna własność rodowa na nieruchomościach. Własność indywidualna obejmuje tylko rzeczy ruchome, dające się uchwycić, które stanowiły najważniejszy sprzęt domowy obywatela wieśniaka w Rzymie (niewolnicy, zwierzęta pociągowe i juczne, grunt italski i służebność wiejska).
Najważniejszą rolę w zakresie dawnego prawa prywatnego odgrywają dwa uprawnienia: 1) connubium tzn. prawo zawierania ważnych w obliczu prawa rzymskiego związków małżeńskich i 2) commercium tj. prawo zawierania stosunków prawnych w zakresie majątkowym. Oba te uprawnienia przysługiwały tylko obywatelom rzymskim. Jednakże z biegiem czasu, gdy Rzym wśród podbojów rozszerzył swe granice i objął panowanie nad całą Italią ludy podbite włączone w obręb społeczeństwa rzymskiego przesiedlając się do Rzymu zaczęły wytwarzać pewną klasę społeczną, która się przeciwstawiała istniejącemu stanowi patrycjuszów jako stan plebejski. Owym plebejuszom przyznano najpierw ze względów praktycznych wspominane commercium, później zaś pod wpływem reformy prawa głosowania na zgromadzeniach ludowych, wprowadzonej przez Serwiusza Tuliusa, dopuszczono plebejuszy do udziału w życiu publicznym.
Rozdział I.
USTAWODAWSTWO XII TABLIC ORAZ LEGES ROGATAE
Wówczas to plebejusze, ze względu na swoją przeważającą siłę liczebną, zażądali uprawnień prawno-publicznych tudzież za pośrednictwem swoich trybunów skodyfikowania istniejącego prawa. W roku 452 przed Chrystusem żądanie ich zostało zrealizowane w ten sposób, iż najwyższą władzę konsularną powierzono dziesięciu mężom, których zadaniem było spisanie istniejącego prawa. Mężowie ci istotnie spisali prawo na 10 tablicach a w rok później uzupełnili je dwoma jeszcze tablicami w ten sposób, iż całość ujęta na 12 tablicach mogła być ogłoszona przez wystawienie owych tablic drewnianych, publicznie na rynku w Rzymie, aby każdy mógł się przekonać, jakie jest prawo obowiązujące. Stąd ustawę 12-tu tablic określono źródłem rzymskiego prawa publicznego i prywatnego.
Przepisy ustawy 12-tu tablic są ujęte w krótkie, proste normy, tyczące się najrozmaitszych stosunków prawnych z zakresu prawa prywatnego, karnego i postępowania sądowego. Obrót prawny wedle ustawy 12-tu tablic opierał się na dwóch aktach prawnych: na mancipatio i noxum. Obie te czynności prawne, ściśle formalistyczne odbywały się przy użyciu kruszcu i wagi. Mancypacja była uroczystym sposobem przeniesienia własności, uroczystym kupnem-sprzedażą, noxum to uroczysta pożyczka pieniężna. Mancypacja odbywała się w obecności 5-ciu świadków, dojrzałych obywateli rzymskich płci męskiej oraz osoby trzymającej wagę, zwanej libripensem, obok samych kontrahentów; libripens odważał kruszec na wadze, kupujący zaś wyrzekając uroczyste słowa, chwytał ręką za przedmiot kupowany. Stąd nazwa uchwycenie ręką czyli mancypacja. Noxum odbywało się w sposób podobny z tą różnicą, że nie następowało uchwycenie przedmiotu, którego tu nie było, a tylko dłużnik przyjmując odważony kruszec, jako walutę pożyczkową, zobowiązywał się w uroczystych słowach do zwrotu. Siła prawna owego aktu polegała na tym, że gdyby dłużnik po upływie oznaczonego czasokresu nie zwrócił wierzycielowi długu, wówczas wierzyciel upomniawszy go uprzednio, miał prawo na skutek przysądzenia uwięzić go, a następnie, jeśli nikt za dłużnika długu mu nie zwrócił, mógł go sprzedać w niewolę a nawet zabić. Ten formalny akt najdawniejszego prawa był więc bardzo surowy, a ważność jego była zależna od dopełnienia opisanych formalności. Jest to cecha pierwotnego prawa rzymskiego, iż jest ono surowe i formalistyczne.
Dzięki tłumaczeniu, czyli interpretacji krótkich, lakonicznych przepisów dawnego prawa, głównie przez kapłanów, wzbogacają późniejszy obrót prawny nowe instytucje, o których w samym prawie mowy nie było. I tak z przepisu karnego, który pozbawiał ojca, trzykrotnie sprzedającego swego syna, za karę władzy nad nim, w drodze interpretacji wydedukowano instytucję usamowolnienia syna, czyli emancypację. Ojciec więc, który chciał usamowolnić syna w sposób ważny w obliczu prawa, sprzedawał go, korzystając z powyższego przepisu karnego, pozornie swemu przyjacielowi w niewolę, a przyjaciel przy pomocy obrońcy wolności w drodze pozornego procesu, zwalniał owego syna. Po trzykrotnej takiej sprzedaży ze strony ojca i ponownym zwolnieniu przez przyjaciela, syn stawał się wolny, niejako za karę i wychodził spod władzy ojcowskiej.
Po ogłoszeniu ustawy 12-tu tablic prawo rozwija się w drodze ustawodawstwa przeprowadzanego na zgromadzeniach ludowych. Obywatele rzymscy, biorący udział w zgromadzeniach uchwalali na podstawie głosowania przepisy obowiązujące ogół (leges rogatae). Głosowanie najpierw było jawne i ustne, później zaś wprowadzono głosowanie za pośrednictwem tabliczek, które zawierając litery wyrażające zgodę lub sprzeciw, wrzucano do skrzyni, po czym obliczano liczbę głosów. Po głosowaniu następowało ogłoszenie ustawy jako obowiązującej i z kolei ryto ustawę na tablicach kruszcowych lub kamiennych u wystawiano na forum do publicznej wiadomości. Poznanie takich ustaw uzyskaliśmy dzięki zachowaniu się niektórych tablic kruszcowych lub kamiennych bądź też dzięki materiałowi z rośliny papirusu.
rozdział II.
EDYKT PRETORSKI
W roku 367 przed Chrystusem oddzielono od władzy konsularnej władzę sądowniczą i stworzono dla niej odrębny urząd pretora miejskiego. Jako dzierżyciel najwyższej władzy sądowniczej pretor był obowiązany stosować jedynie przepisy prawa cywilnego, które odnosiły się wyłącznie do obywateli rzymskich. Dla rozstrzygania przeto sporów pomiędzy peregrynami, czyli cudzoziemcami przebywającymi na terytorium państwa rzymskiego, stworzono w roku 242 przed Chrystusem urząd pretora dla peregrynów. Ponieważ pretor działając w stosunkach pomiędzy peregrynami a obywatelami rzymskimi musiał wykraczać poza obowiązujące prawo cywilne, przeto dla cudzoziemców z mocy władzy jurysdykcyjnej stwarza prawo, podając w wydanych przez siebie edyktach zakres władzy sądowniczej, jaką będzie wykonywał. Początkowo spory wynikające ze stosunków pomiędzy peregrynami, tudzież między nimi a obywatelami rzymskimi odsyłał pretor do rozstrzygnięcia polubownego sędziom wybranym spośród obywateli, zwanym rekuperatorami. Wskazywał im nowe prawidła, których powinni się trzymać przy wydawaniu swojego orzeczenia. Dlatego też w sądach swych rekuperatorów należy dopatrywać się początków tzw. ius genium to jest tej części prawa rzymskiego prywatnego, która w zasadniczych swoich pojęciach zgadza się z prawem prywatnym innych obcych ludów.
W edykcie wydawanym przez pretora na początku jego urzędowania, a wystawianym na rynku w Rzymie na tablicach powleczonych białą farbą, wypisywane były zasady prawne, które pretor będzie stosował przy rozstrzyganiu sporów w czasie swego urzędowania, tj. w okresie jednego roku. Działalność pretora polegała głównie na wyjaśnieniu istotnych przepisów prawa cywilnego, na uzupełnianiu luk istniejących w tym prawie, tudzież na zastąpieniu przepisów sprzecznych z potrzebami społeczeństwa przez zarządzenia ogłoszone w edykcie. Stąd z biegiem czasu, zasady, którymi się pretor kierował mogły uchodzić za normy stale przestrzegane czyli za prawo pretorskie.
Znaczenie edyktu staje się doniosłe. Toteż cesarz Hadrian poleca Salviusowi Julianowi, znakomitemu prawnikowi. Zebrać w całość edykty pretorskie z ubiegłych wieków, by stanowiły jednolity system. Salvius Julianus układa jako edykt trwały zbiór rozporządzeń pretora miejskiego oraz pretora dla peregrynów tudzież edylów kurulnych i namiestników prowincji. Ten edykt pretorski Juliana stał się wzorem dla wszystkich innych edyktów i odtąd magistratura pretorska nie mogła go ani zmienić ani też niczego do niego dodawać. Edykt więc stracił swą elastyczność jako środek reformy prawa, zwłaszcza że nowe przepisy prawa pojawiają się w formie rozporządzeń cesarskich, obok istniejących już uchwał senatu.
rozdział III.
SENAT, JEGO UCHWAŁY I KONSTYTUCJE CESARSKIE
Senat, jako rada starszych patrycjuszów przy boku króla, posiadał od dawna bardzo poważne znaczenie w Rzymie. Wpływał on na administrację państwową, w szczególności miał głos decydujący w sprawach skarbowych, religijnych, polityki zagranicznej tudzież w zakresie ustawodawczym. Każda bowiem uchwała ludowa musiała uzyskać zatwierdzenie ze strony ściślejszego grona senatu. Za czasów republikańskich powiększono liczbę członków senatu przez wprowadzenie również senatorów ze stanu plebejskiego i w tym czasie sprawuje senat władzę ustawodawczą, najpierw pośrednio, przez wpływanie za pomocą magistratury na kształtowanie się ustawodawstwa i zatwierdzanie uchwał powziętych na zgromadzeniach ludowych, później zaś, pod koniec republiki i we wczesnym okresie cesarstwa, staje się władzą ustawodawczą. Już za pierwszego cesarza, Oktawiana Augusta, kiedy zwoływanie zgromadzeń ludowych było ze względów technicznych niemożliwe (udział w nim mogli brać wszyscy obywatele rozległego już wówczas państwa), senat jako organizacja społeczna, stojąca na czele całej administracji państwowej, reprezentował właściwie całość społeczeństwa. Toteż siłą faktu i atrybuty zgromadzeń ludowych musiały przejść na ciało bardziej sprężyste i skoordynowane, jakim był senat. Już za czasów Oktawiana zwoływanie zgromadzeń ludowych ma tylko pozorny charakter, gdyż w istocie Oktawian przelewa właściwą władzę ustawodawczą na senat. Za pryncypatu więc wzrasta tym samym władza ustawodawcza senatu, zwłaszcza iż wnioski stawiane w senacie w przeważającej ilości pochodziły od imperatora i w formie uchwał senatu stawały się prawem obowiązującym. Z tego właśnie okresu pochodzą liczne uchwały senatu noszące miano cesarza, ponieważ wnioskodawcami byli cesarze. Ten stan rzeczy trwa do III wieku po Chrystusie, tj. do czasu kiedy w miejsce senatu wchodzi w życie ustawodawstwo cesarskie.
W okresie pryncypatu imperator nie posiada władzy ustawodawczej, lecz wywiera tylko na nią wpływ z racji tej zasady, iż prawo cesarskie wywodzi się z władzy wydawania zakazów, jaką go lud obdarza przy wyborze na cesarza. Cesarz piastując najwyższą godność w państwie nie był ani ograniczony w tej władzy ani czasowo, jak inne magistratury sprawujące swój urząd przez jeden rok, ani kolegialnością, gdyż nie było drugiej magistratury równej mu władzą, wreszcie rozporządzenia jego nie mogły być paraliżowane sprzeciwem innej magistratury. Rozporządzenia te przejawiały się bądź w formie instrukcji udzielanych namiestnikom prowincji w sprawach administracyjnych /mandata/, bądź w formie edyktów ogólnie obowiązujących, które jednak nie były ustawami, bądź w formie dekretów, czyli orzeczeń wydawanych w sporze sądowym na prośbę stron zainteresowanych, bądź wreszcie w formie reskryptów, zawierających rozstrzygające odpowiedzi udzielane przez cesarza na zapytania urzędników lub stron prywatnych. Wszystkie te rozporządzenia określano mianem konstytucji. W okresie monarchii despotycznej, datującym się od Dioklecjana, w ręku cesarza skupia się władza ustawodawcza. Od IV wieku po Chrystusie począwszy, konstytucje cesarskie mają charakter ustaw, bez względu na to, w jakiej formie były wydane, gdyż od tego czasu cesarze uzyskali pełnię władzy ustawodawczej.
rozdział IV.
JURYSPRUDENCJA
Do źródeł prawa rzymskiego należą również opinie uczonych prawników czyli juryskonsultów. Jurysprudencja czyli wiedza prawnicza odegrała w Rzymie poważną rolę w rozwoju prawa. Początkowo znajomość prawa posiadali tylko kapłani czyli pontyficy, którzy znając się na uroczystych ceremoniach wiedzieli, w których dniach można było prowadzić spory oraz jakie było brzmienie uroczystych formuł skargowych, bez których nie mógł się odbyć proces sądowy. Gdy zaś te dwie okoliczności dostały się do publicznej wiadomości przez ogłoszenie ich ze strony pewnego pisarza Gneiusa Flaviusa, znajomość prawa staje się powszechną i dostępną dla ogółu. W ten sposób bowiem każdy postronny obywatel mógł, bez uciekania się do informacji kapłańskich skorzystać czy z formułki, czy z dni procesowych, które były podane do publicznej wiadomości. Wówczas to ludzie, którzy piastowali najwyższe godności w Rzymie, doświadczeni w swoich zawodach, interesują się bliżej prawem i piszą nawet na ten temat rozprawy. W tym czasie działalność praktyczna owych prywatnych prawników polegała na udzielaniu porad prawnych w wątpliwych wypadkach, na sporządzaniu umów i innych czynności prawnych, np. układaniu formularzy, mających znaczenie dla prawa prywatnego, wreszcie na podawaniu gotowych już formuł procesowych, stosowanych w sądzie przy sprawach, jako pomoc dla stron zainteresowanych.
Pierwotnie udzielano porad prawnych czyli responsów swoim krewnym lub bliskim znajomym, później każdemu kto się do owych prawników o pomoc zgłosił, niekiedy nawet i dostojnikom państwowym, a wreszcie sądom. Wprawdzie sąd nie był krępowany takimi responsami uczonych w prawie i mógł rozstrzygać sprawę wedle własnego przekonania, z uwagi na to, jednak, że udzielali tych porad ludzie poważni i uczeni w prawie, kierował się zwykle ich argumentacją i zgodnie z ich zdaniem rozstrzygał. Z biegiem powstają pierwsze dzieła prawnicze, podające systematycznie, wedle ustalonej metody, możliwie w formie doskonałej, jak na owe czasy, całokształt prawa cywilnego, tzn. obowiązującego obywateli rzymskich (w zakresie ich stosunków prywatno-prawnych). Spotykamy się z nazwiskami słynnych prawników, jak: Cato, Sextus, Aolius, Publius Mucius Scaevola i jego syn Quintus Mucius Scaevola, Aquillus Gallus, którzy piastują najwyższe godności w państwie, a to konsulów lub pretorów. Ponadto rozpoczyna się udzielanie nauki prawa na wzór szkół filozoficznych greckich.
Nie mniejsze znaczenie posiadali również uczeni prawnicy za czasów cesarstwa. Biorąc stały udział w radzie cesarskiej wydawali opinie i w ten sposób wpływali na rozwój prawa; opinie bowiem wychodzące z kancelarii cesarskiej a następnie przedstawiane w senacie uzyskiwały moc obowiązujących ustaw w formie uchwał senatu. Prócz tej jeszcze inna ważna okoliczność wpłynęła na to, że opinie jurystów z epoki wczesnego cesarstwa miały bezpośredni wpływ na rozwój ustawodawstwa. Było to wprowadzenie za czasów Oktawiana Augusta tzw. prawa udzielania porad prawnych z upoważnienia cesarskiego (ius respondendi). Cesarz bowiem wybitniejszym jurystom zwłaszcza tym, którzy zasiadali w radzie cesarskiej, nadał prawo udzielania opinii prawnych, których sąd musiał się trzymać przy rozstrzyganiu sprawy, gdyż miały one za sobą autorytet cesarski. Tylko wówczas sąd mógł postąpić wedle swego uznania, gdy w pewnej sprawie istniały sprzeczne ze sobą opinie owych autoryzowanych prawników.
W tym też czasie powstają dwie słynne szkoły prawnicze: Prokulejanów i Sabinianów, których założycielami byli znakomici juryści Labeo i Capito. Szkoły te nie reprezentowały jakichś przeciwnych sobie kierunków naukowych, ale rozwijały się obok siebie i wzajemnie się uzupełniały. Przyczyniły się one w dużym stopniu do rozwoju prawa, które uzyskało też miano prawa klasycznego, gdyż juryści z tej epoki doprowadzili rozwój prawa do najwyższego rozkwitu. Ponieważ prawnicy wypowiadali swoje opinie zwyczajnie w rozmaitych działach, przeto pisma autoryzowanych prawników, które miały moc wiążącą przy rozstrzyganiu sporów sądowych stały się w ten sposób źródłem obowiązującego prawa. Do wybitnych jurystów z epoki prawa klasycznego należą obok Prokulusa i Celsiusa tudzież Sabinusa Juliana i Gaiusa, zwłaszcza trzej prawnicy działający za czasów Sewerów, a to Papinian, Ulpian i Paulus. Wszyscy oni są twórcami licznych dzieł, obejmujących swoim komentarzem całokształt obowiązującego wówczas prawa.
W epoce późnego cesarstwa, uzurpując wyłącznie dla siebie władzę ustawodawczą, cesarze starają się zreformować praktyczne stosowanie prawa przez sądy w tym kierunku, iż wobec wielkiej ilości dzieł prawniczych usiłują drogą reform uchylić trudności w praktyce sądowej. Należy tu przede wszystkim konstytucja raweńska wydana przez Teodozjusza II i Walentyniana III w roku 426 po Chrystusie. Konstytucja ta przyznaje formalną moc obowiązującą jedynie pismom Ulpiana, Paulusa, Papiniana, Gaiusa i Modestyna, jako też pismom tych prawników, na których się wymienieni powołują. Konstytucja raweńska ustala równocześnie sposób liczenia głosów wspomnianych prawników w razie wyłaniających się sprzeczności w ich poglądach. Kres jednak owemu chaosowi, istniejącemu w dziedzinie praktyki sądowej położyła dopiero kodyfikacja Justyniana.
rozdział V.
KODYFIKACJA JUSTYNIANA
Po wstąpieniu na tron w roku 527 po Chrystusie Justynian powziął myśl ułożenia materiału prawniczego w jedną całość. Najpierw więc w roku 528 powołał komisję złożoną z dziesięciu członków pod kierownictwem marszałka dworu Joannesa celem ułożenia jednolitego zbioru rozporządzeń cesarskich. W skład tej komisji weszli również Theofilus prof. konstantynopoliteński tudzież późniejszy marszałek dworu, znakomity prawnik bizantyjski Tribonianus. Komisja miała ułożyć w jednolitą całość rozporządzenia cesarskie od Hadriana aż do Justyniana i była wyposażona szeroką swobodą w układaniu tego zbioru, mogła mianowicie zmieniać względnie skracać przedmowy rozporządzeń cesarskich oraz czynić takie skreślenia i zmiany w rozporządzeniach, aby dostosować je do obowiązujących w owym czasie norm prawnych. Komisja wywiązała się znakomicie ze swego zadania bo już po roku pracy dokonała powierzonego jej dzieła i cesarz mógł ogłosić jako zbiór urzędowy „Codex” już w roku 529 po Chrystusie. Kodeks ten miał się składać z 12-tu ksiąg, jednakże do nas nie doszedł. Po ukończeniu prac nad kodeksem przystąpiono do zebrania materiału zawartego w pismach prawniczych, co przedstawiało pracę znacznie trudniejszą, gdyż nie było takiego zbioru, któryby zawierał wspomniany materiał. Justynian powołuje przeto nową komisję z Trybonianem na czele, w skład której weszli czterej profesorowie prawa: Theofilus, Kratinus, Dorotheus i Anatolus, tudzież 11 wybitnych adwokatów, celem przeprowadzenia powyższego zadania. Dla ułatwienia pracy owej komisji wydaje Justynian około 200 rozporządzeń, które miały na celu unormowanie niejasnych, względnie wątpliwych przepisów prawnych. Spośród tych rozporządzeń 50 miało wyłącznie na celu usunięcie wszelkich kwestii spornych (ius controversum) i te rozporządzenia zebrane zostały prawdopodobnie w osobną księgę (liber quinquaginta decisionum (?)). Komisję wyposażono w bardzo szerokie uprawnienia. Mogła ona nie tylko skracać ale także rozszerzać, a nawet zmieniać treść przepisów prawnych, stosownie do nowych obowiązujących rozporządzeń. Te zmiany, polegające bądź to na istotnej modyfikacji treści, bądź też na pewnych skrótach, czy tylko na zmianach terminologicznych, określano w nauce nazwą interpolationes czyli interpolacjami Tryboniana. Komisja, która rozporządzała ogromnym materiałem i miała do dyspozycji okres dziesięcioletni dla wypełnienia zakreślonego jej zadania, wywiązała się z niego dość szybko bo w niespełna trzy lata.
Te zbiory zawierające całość prawa zaczerpniętego z pism prawników, (tzw. ius) otrzymały nazwę „Digesta” względnie „Pandecta” (od greckiego słowa: paodechomai - zbieram razem). Były one już z końcem 532 roku na ukończeniu, tak, że Justynian ogłosił je jako ustawę obowiązującą od dnia 30 grudnia 533 roku. Materiał z jakiego korzystali kompilatorowie przy układaniu Digestów obejmuje pisma 39 prawników. Digesta składają się z 50 ksiąg, te zaś rozpadają się na tytuły z osobnymi rubrykami, każdy zaś tytuł obejmuje fragmenty z pism wymienionych prawników. W nowszych czasach dłuższe fragmenty podzielono na paragrafy.
Jakkolwiek Justynian zaznacza, że w Digestach nie ma żadnej sprzeczności i chociaż one posiadają cechę jednolitej całości to jednak przekonano się, że jest cały szereg takich fragmentów, które bądź to powtórzone (tzw. leges geminatae) bądź też wciągnięte pod niewłaściwy tytuł (leges fugitivae), bądź też zawierają w pewnych kwestiach sprzeczności (antinomiae).
Wydawszy tak obszerny zbiór prawa obowiązującego uważał Justynian za konieczne wprowadzenie go do praktyki a przede wszystkim zastosowanie go do nauki w szkołach. Dlatego już w roku 533 po ogłoszeniu Digestów pojawia się myśl ułożenia odrębnego krótszego podręcznika do nauki szkolnej, któryby obejmował w skrócie materiał zawarty w Digestach i był zarazem ustawą obowiązującą. Ułożenie takiego podręcznika polecił cesarz dwom profesorom Dorotheusowi i Theofilusowi pod przewodnictwem Tryboniana. Uczeni ci rzeczywiście w krótkim czasie dokonali swego zadania i cesarz już pod koniec 533 roku ogłasza tzw. „Institutiones”, podręcznik zawierający elementarne wiadomości z zakresu prawa. Instytucje były zarazem obowiązującą ustawą. Do ułożenia ich użyto w pierwszym rzędzie pism prawników klasycznych, ale w ten sposób, że autorowie nie podają skąd czerpali wiadomości tylko w jednolitej całości przedstawiają odnośny wywód. Korzystano głównie z Instytucji Gaiusa, Florentyna i Marciana. Instytucje dzielą się na cztery księgi, te zaś podzielone są na tytuły, a tytuły dłuższe na paragrafy.
Zbiór konstytucji cesarskich ogłoszono jako Codex w roku 529. Jednakże już po tym czasie zwłaszcza między 529-530 r. wydano szereg rozporządzeń, celem dostosowania pewnych norm prawnych do potrzeb współczesnych. Codex więc nie obejmował zmian, którymi uchylono wątpliwości i sprzeczności w pismach prawników, a tym samym i Digesta stawały w pewnych przypadkach w sprzeczności z obowiązującymi ustawami, zawartymi w dawniejszym kodeksie. Wobec tego ukazała się potrzeba przejrzenia i nowego wydania Kodeksu celem uzgodnienia go z Digestami i konstytucjami. Dzięki pracom specjalnej komisji, mianowicie Triboniana, Dorotheusa i trzech adwokatów, którzy przejrzeli i uzgodnili materiał, mógł Justynian w listopadzie 534 roku ogłosić w nowym wydaniu Kodeks, jako tzw. „Codex repetitae praelectionis” składający się z 12 ksiąg, które podzielono na tytuły, te zaś obejmują poszczególne rozporządzenia czyli konstytucje cesarskie.
Po kodyfikacji Justynian wydaje szereg nowych rozporządzeń zwanych „novellae constitutiones”, które nie należą do kodyfikacji. Były one wydawane przeważnie w języku greckim. W roku 1583 Dionisius Gothofredus nadał kodyfikacji justyniańskiej wraz z nowelami nazwę „Corpus iuris civilis Romani”.
B.
USTRÓJ PAŃSTWOWY
Ustrój państwowy starożytnego Rzymu rozwija się w czterech kolejnych fazach: 1) w epoce królewskiej; 2) za czasów rzeczypospolitej; 3) w okresie cesarstwa republikańskiego i 4) w epoce monarchii absolutnej.
rozdział I.
RZYMSKI USTRÓJ PAŃSTWOWY W EPOCE KRÓLEWSKIEJ
(od roku 754 do 510 przed Chrystusem)
I. W ustroju politycznym tej epoki dadzą się wyróżnić następujące organy władzy państwowej:
1. Król.
Król w dawnym ustroju rzymskim sprawował władzę najwyższej magistratury w zakresie administracyjnym, wojskowym, sądowniczym i kapłańskim. Jego władza (potestas et imperium) obejmowała w zakresie zarządu państwowego prawo zwoływania ludu na zgromadzenia i senatu na zebrania, reprezentację państwa na zewnątrz i administrację skarbem publicznym, w zakresie zaś wojskowym król sprawował dowództwo nad wojskiem, w zakresie sądownictwa jurysdykcję w sprawach karnych i cywilnych; w zakresie kultu religijnego król stał na czele kolegiów kapłańskich. Był wybierany dożywotnio przez zgromadzenie kurialne na wniosek senatora sprawującego tymczasowo po śmierci poprzedniego króla obowiązki związane z administracją państwem, tzw. interrexa; po wyborze zgromadzenie kurialne przelewało na króla najwyższą władzę (tzw. lex curiata de imperio) a senat udzielał mu swego zatwierdzenia (autoritas patrum). Jednakże władzy ustawodawczej król sam nie wykonywał; spoczywała ona w rękach zgromadzenia kurialnego. Król mógł jednak wydawać rozporządzenia w zakresie swej władzy wykonawczej i podawać wnioski celem uchwalenia ich przez zgromadzenie jako obowiązujące ustawy.
Przy sprawowaniu swej władzy miał król do pomocy mianowane przez siebie magistratury: 1) trybuna dowodzącego centuriami jazdy w czasie wojny a stojącego na straży miasta w czasie pokoju, zwanego tribunus celerum; 2) prefekta miasta, sprawującego władzę wykonawczą w Rzymie w czasie wojny w zastępstwie króla (w czasie jego nieobecności). Zwał się praefectus vel custos urbis; 3) mianowanych przez siebie duumviri perduellionis do zasądzenia obywatela, który dopuścił się zdrady stanu (perduellio) przeciw porządkowi publicznemu. W razie zasądzenia na karę śmierci mógł skazany odwołać się do zgromadzenia ludowego i 4) quaestores parricidii, mających przeprowadzać śledztwo przeciw obywatelowi, który dopuścił się ciężkiego przestępstwa (parricidium) zagrożonego karą śmierci.
2. Senat.
Do powzięcia wszystkich ważniejszych decyzji państwowych wielką pomoc dla króla stanowiła rada starszych obywateli tzw. regium consilium (?) czyli senat. Pierwotnie składał się ze stu, potem z dwustu, a następnie z trzystu członków, określanych mianem patres, a wybieranych przez króla. Potwierdzenie czy upoważnienie senatu - patrum auctoritas - było potrzebne szczególnie do wprowadzenia w życie uchwały powziętej na zgromadzeniu i przy wyborze magistratur.
3. Kolegia kapłańskie.
Wielkie znaczenie u boku króla miały również kolegia kapłańskie, było ich trzy: pontyfików, augurów i fecjałów (collegium pontyfikum, augurum, fetialum). Największe znaczenie posiadało kolegium pontyfików złożone z 3 a następnie z 6 członków z kapłanem najwyższym (pontifex maximus), którym był król, na czele. Do tego kolegium należała wykładnia prawa (interpretatio), tudzież oznaczanie dni procesowych (dias fasti (?)), gdyż oni tylko posiadali znajomość prawa - fas. Kolegium augurów złożone z 3 (a po upadku władzy królewskiej z 6) członków badało wolę bogów ze znaków (oznak burzy, lotu ptaków) przed każdym ważniejszym aktem publicznym, zaś kolegium fecjałów stało na straży przepisów prawa międzynarodowego (w razie wypowiedzenia wojny, zawarciu przymierza - wypowiadało swą opinię). Składało się z 20-tu członków.
4. Zgromadzenia kurialne.
Władza ustawodawcza należała do całego ludu (populus), który na zgromadzeniach zebrany wedle kurii (comita curiata) uchwalał na wniosek króla (później konsulów) ustawy. W zakresie prawa publicznego zgromadzenia wybierały króla, rozstrzygały o wypowiedzeniu wojny, zawarciu pokoju lub przymierza, były instancją odwoławczą od wyroków śmierci wydanych przez duumvirów. W zakresie prawa prywatnego asystowały przy sporządzaniu testamentu i przyjęciu nowego obywatela do rodziny (adrogatio).
II. Ustrój społeczny i reformy Serwiańskie:
1. Podział ludności:
Cała ludność Rzymu w epoce królewskiej dzieliła się na dwie wielkie klasy: wolnych i niewolników. Pośrednie stanowisko zajmowali klienci (clientes) i tzw. hospites (goście). W obrębie wolnych obywateli państwa (cives Romani) odróżnić należy:
a) Patrycjuszy, którzy byli właściwymi, pełnoprawnymi obywatelami (szlachta miejska); rozwinęli się prawdopodobnie na skutek nierówności posiadania gruntu i byli podzieleni na rody (gentes). Ich stanowisko prawne przejawiało się w pełnym posiadaniu następujących czterech uprawnień. W zakresie prawa prywatnego dysponowali oni 1) prawem zawierania ważnch związków małżeńskich - ius connubi i 2) prawem zawierania stosunków handlowych - ius commercii, w zakresie prawa publicznego natomiast przysługiwało im 3) prawo głosowania na zgromadzeniach - ius suffragii oraz 4) prawo piastowania urzędów - iuh honorum.
b) Plebejuszy, którzy byli obywatelami gorszego prawa. Brakowało im bowiem ius honorum i w stosunku do patrycjuszy ius connubii. Także plebejusze mieli swoje rody zwane gentes minores. Wszyscy wolni obywatele, tak patrycjusze jak i plebejusze stanowili lud Rzymu, który był podzielony na 30 kurii, zbierających się na zgromadzeniach kurialnych.
c) Organizacji rodowej wolnych przeciwstawia się w dawnym ustroju organizacji niewolników. Niewolnicy (mancipia, servi) w obliczu prawa są przedmiotami, są przeto uważani za rzeczy a nie za osoby, a w ślad za tym nie posiadają żadnych uprawnień, tj. ani praw publicznych ani prywatnych. Stanowili oni własność swoich panów, którzy mogli dowolnie nimi rozporządzać. Wszelki nabytek ze strony niewolnika przypadał bezpośrednio panu, który wprawdzie odpowiadał za szkodę wyrządzoną przez swego niewolnika, mógł jednak zwolnić się od tej odpowiedzialności przez oddanie niewolnika poszkodowanemu. Niewolnik będąc rzeczą a nie osobą w rozumieniu prawa nie miał żadnych związków rodzinnych ani też majątku. Niewola powstawała bądź przez urodzenie się z niewolnicy lub na podstawie przepisu prawa. Najczęstszym jednak wypadkiem popadnięcia w niewolę w starożytnym Rzymie była niewola wojenna (jeństwo wojenne) oraz sprzedaż osoby wolnej za Tyber, czyli za granicę Rzymu z powodu niezwrócenia długu lub za karę.
d) Pewnym stopniem do przejścia z niewoli do wolności była klientela. Klienci to ludzie faktycznie wolni, którzy poddani są opiece pewnego rodu, a w jego obrębie opiece pewnego obywatela, jednakże nie posiadają charakteru osób podlegających władzy ojca rodziny, jak synowie rodziny ani też nie mogą posiadać charakteru ojca rodziny, jakkolwiek są osobami wolnymi. Ludzie ci zależni w zupełności od patrona, tj. osoby, której opiece podlegają, nie mają prawa inaczej występować w stosunkach prawno-publicznych czy prywatnych, jak tylko za pośrednictwem swego patrona. Węzeł jaki łączył patrona z klientem był raczej natury moralnej (etycznej) i opierał się na tzw. „officium”, tj. obowiązku spełnienia wzajemnych usług. Klient obowiązany był wobec patrona okazywać posłuszeństwo, spełniać oznaczone usługi, lecz wzajemnie za to miał prawo domagać się od niego opieki.
e) Hospites jest to kasta ludzi wolnych, przebywających tylko czasowo w obrębie Rzymu. Z uwagi jednak na to, że ludy pierwotne uważają każdego cudzoziemca za pewnego rodzaju wroga i dlatego ustosunkowują się do niego nieprzyjaźnie, stąd owi hospites dla uchronienia się od tego rodzaju traktowania i zabezpieczenia sobie pewnej pomocy i ochrony, poddawali się zwykle opiece jakiegoś obywatela rzymskiego, co chroniło ich przed niekorzyściami, jakie mogły by ich spotkać w obrębie społeczeństwa, nawet przed ewentualną śmiercią, jaka im groziła.
Powyższy stan prawny ulega zmianom na skutek reform przeprowadzonych w społeczeństwie rzymskim przez króla Serviusa Tulliusa.
2. Reformy Serwiańskie:
Już Tarkwiniusz Priscus pragnął wprowadzić równowagę pomiędzy patrycjuszami a coraz bardziej wzrastającym stanem plebejskim, starał się majętniejsze rodziny plebejskie wciągnąć do patrycjatu jako tzw. młodsze rody (gentes inores (?)) względnie wciągnąć je do centurii wojskowych. Właściwej jednak reformy na tym polu dokonał Servius Tullius.
Król ten podzieliwszy Rzym na cztery okręgi, tribus, celem powoływania wedle nich obywateli do służby wojskowej i opłacania podatku (tributum) przeprowadził ewidencję majątku każdego obywatela. Później wciągano obywateli posiadających grunta do okręgów wiejskich i co pięć lat odbywano przegląd ksiąg rejestrujących obywateli, zakończony aktem sakralnym, tzw. lustrum. Całe społeczeństwo uległo wówczas podziałowi na pięć wielkich klas majątkowych, stosownie do posiadanego majątku. Było bowiem wyposażone w grunt (ager privatus) i wedle stanu liczebnego owego gruntu podzielono je na 5 odrębnych klas, od najbogatszej do najuboższej. Każda klasa była obowiązana do dostarczania pewnego kontyngentu żołnierza, ale nie wedle zaciągu, lecz na podstawie obowiązku służby wojskowej, tudzież do świadczenia na rzecz państwa pewnych podatków, oczywiście pobieranych stosownie do wielkości posiadanego majątku. W ten sposób kiedy całe społeczeństwo uległo podziałowi na 5 klas zacierała się zarazem coraz bardziej różnica między patrycjuszami a plebejuszami. Bogatsi plebejusze, którzy dorobili się majątku, zostali posunięci na wyższy szczebel społeczny i należeli do wyższej klasy społecznej. Wedle tego nowego systemu ulega też gruntownej przemianie uprawnienie publiczno-prawne obywateli w ustawodawstwie państwowym, czyli prawo głosowania. Owych 5 klas zostaje podzielonych na drobniejsze oddziały czyli centurie, wedle których odbywa się głosowanie. Również i tu czynnik plutokratyczny, finansowo silniejszy, posiadał dominujące znaczenie.
Jeśli chodzi o system militarny, to prócz owych 5 klas, podzielonych na centurie, które stanowiły substrat żołnierza pieszego, odrębnie traktowane były szlachta (equitaes), mogąca dysponować w czasie wojny odpowiednim inwentarzem znacznie większym w porównaniu z innymi, a tworzącą odrębną kategorię także odnośnie prawa głosowania. W obrębie zaś owych 5 klas podzielonych na centurie, następuje ta modyfikacja, że pierwsza klasa tzw. classici obejmująca 80 centurii (na ogólną liczbę 170 centurii pieszych i 18 centurii jazdy), jeżeli się złączy z konnicą, tworzy większość razem 93 centurii i przeciwstawia się 90 centuriom rozmieszczonym w 4 dalszych klasach piechot, które majoryzuje. Nadto było 5 centurii: 2 rzemieślników wojskowych, 2 mużyki wojskowej i 1 lekkozbrojnej piechoty bez majątku. W porównaniu zatem z dawnym systemem opartym na związkach rodowych, gdzie rody miały decydujące znaczenie, z biegiem czasu wskutek powolnego przenikania plebsu do społeczeństwa, nastąpiła modyfikacja prawa prywatnego i publicznego na rzecz bogatszych (plutokracji tj. własności ziemskiej, gdyż właściwą plutokrację dawnego Rzymu stanowiła wielka własność ziemska). Byli bowiem tacy plebejusze, którzy posiadali ogromne majątki i decydująco mogli wpływać na sprawy publiczne.
Reforma Serviusa miała znaczenie nie tylko wojskowe ale przede wszystkim polityczne, gdyż dopuszczała plebejuszów do udziału w sprawach publicznych. Większość bowiem spraw należących do kompetencji zgromadzeń kurialnych, przeszło na zgromadzenie centurialne.
rozdział II.
USTRÓJ PAŃSTWOWY ZA CZASÓW RZECZYPOSPOLITEJ
(od roku 510 przed Chrystusem do 31 przed Chrystusem)
Zniesienie władzy królewskiej, a raczej przejście jej na godność konsulów miało nastąpić w roku 510 przed Chrystusem na wniosek L. Juniusa Brutusa, ówczesnego trybuna celerum, który po nadużyciach Tarkwabiusza Pysznego (Superbus) domagał się oddania władzy najwyższej dwom wybieranym obywatelom.
W ten sposób w miejsce króla wprowadzono kolegialną władzę konsularną. Sprawowali ją odtąd wybierani na zgromadzeniach dwaj konsulowie (consules) wyposażeni w imperium, które przysługiwało dawniej królowi. Jedynie zakres władzy kapłańskiej pozostał przy najwyższym kapłanie kolegium pontyfików, w czym możnaby dopatrywać się istnienia jeszcze szczątkowej władzy królewskiej, gdyż ów naczelnik kolegium kapłańskiego zwał się rex sarorum.
I. Ewolucja ruchów społecznych:
A. Walki klasowe plebejuszy z patrycjuszami.
Wprowadzenie władzy konsularnej w miejsce królewskiej nie zmieniło jednak położenia politycznego plebejuszów. Wprawdzie na skutek reformy serwiańskiej brali oni udział w życiu politycznym, ale nie posiadali prawa piastowania godności magistratualnych, które sprawowali właściwie tylko patrycjusze (ius honorum).
Ciężkie warunki materialne, które zaistniały po prowadzonych przez Rzym ustawicznie prawie wojnach z jednej strony tudzież surowe i bezwzględne prawo stosowane do dłużników z drugiej były powodem pierwszego poważnego starcia między obu stronami. Podczas gdy bogaci patrycjusze na skutek pracy niewolników powiększali swój majątek również w czasie wojen, to plebejusze nie posiadając siły roboczej musieli po powrocie z wojny z konieczności zadłużać się u bogaczy, by móc swe gospodarstwo doprowadzić do stanu użyteczności. Zadłużenie zaś u patrycjuszów kończyło się tragedią osobistą plebejusza i jego rodziny, który nie mogąc zwrócić długu popadał na skutek surowej egzekucji z nexum w niewolę. Ten stan rzeczy był powodem pierwszej secesji plebejuszów, opuścili oni miasto i udali się na pobliskie wzgórze, by tam nowe miasto założyć (secessio in montem sacrum).
Dopiero interwencja patrycjuszy, którzy nakłonili plebejuszów do powrotu do Rzymu zażegnała ów konflikt, jednakże już wówczas uzyskali plebejusze wielki sukces, gdyż warunki jakie postawili patrycjuszom zostały przyjęte. Układ między patrycjuszami a plebejuszami wprowadzał nowy urząd zastrzeżony tylko dla plebejuszy, który miał ich skutecznie bronić, była to instytucja trybuna plebejskiego. Wyposażony w nietykalność (sacrosanctus) stał się urząd trybuna ważnym czynnikiem w życiu publicznym w dalszym rozwoju republiki. Zadaniem właściwym trybunatu było niesienie pomocy każdemu obywatelowi na jego wezwanie, szczególnie zaś plebejuszowi, gdyby zarządzenie magistratury krzywdziło wbrew prawu jego osobę. W tym celu służyło trybunowi prawo założenia sprzeciwu (ius intercedendi) i udaremnienia w ten sposób skutków owego zarządzenia. Trybunowie, których liczba z biegiem czasu wzrosła do 10-ciu, działalność swoją rozwijali za pomocą zwoływania plebejuszów na zgromadzenia zwane concilia plebis, gdzie powzięta na ich wniosek uchwała (plebiscitum) była wiążącą dla plebsu. Później zaś, gdy głosowano wedle okręgów, tribus, plebejusze odgrywali w zgromadzeniach trybusowych (comitia tributa) za pośrednictwem trybunów poważną rolę. Liczba owych okręgów szybko wzrastała (najpierw było ich 4, później 21, w końcu 35). Z chwilą uzyskania trybunatu jeszcze bardziej wzmogły się walki natury politycznej. Plebejusze stopniowo uzyskują coraz to nowe uprawnienia dążąc do całkowitego zrównania ich stanowiska prawnego z patrycjuszami. W szczególności:
1) na mocy ustawy XII tablic uzyskują zdolność majątkową w zakresie zawierania aktów prawnych z patrycjuszami (ius commercii),
2) na podstawie legis Canuleiae z 445 roku przed Chrystusem uzyskują prawo zawierania związków małżeńskich z patrycjuszami (ius connubii),
3) dostęp do piastowania urzędów (ius honorum) następuje również stopniowo dla plebejuszy. W 367 roku przed Chrystusem lex Licina Sextia ustanawia możność wybrania konsulem plebejusza a lex Olulnia z roku 300 przed Chrystusem otwiera plebejuszom dostęp do godności kapłańskich.
B. Reformy społeczne.
Najważniejszym atoli polem walki klasowej było prawo agrarne. Pamiętać należy, że jest to okres ekspansji terytorialnej Rzymu, okres w którym państwo rzymskie opanowało już całą Italię. Wedle zwyczaju Rzymianie zabierali 1/3 część gruntu ludowi podbitemu i bądź przydzielali go częściowo najuboższym względnie weteranom wojennym na własność w drodze assignatio, bądź też zatrzymując grunt ów jako domenę państwową wydzierżawiali go majętnym patrycjuszom, względnie za niską opłatą (vectigal) oddawali w posiadanie obywatelom. Ta tzw. okupacja gruntów dająca tylko posiadanie i używanie go w praktyce przechodziła na dziedziców okupującego i w ten sposób wzbogacała znacznie ludzi majętnych, którzy skupiali w swym ręku nieraz wielkie latyfundia. Stan taki wywoływał silną opozycję ze strony warstw ubogich wśród plebejuszów i doprowadził do uchwalenia (najpierw w roku 486 a potem 376 i w roku 367) na wniosek trybunów Liciniusa Stolo i L. Sextiusa ustawy agrarnej - lex agraria. Na mocy tej ustawy zabroniono posiadać więcej jak 500 morgów (iugera) gruntu publicznego (tudzież 100 sztuk bydła większego a 500 mniejszego gatunku), by nie skupiać w jednym ręku zbyt wielkich latyfundiów publicznych. Jak jednak dowodzą uchwalane jeszcze później ustawy agrarne (a to lex Sempronia w roku 153, lex Servilla z roku 63 i lex Iulia Campana z roku 59 przed Chrystusem) ustawy te nie były skutecznie wykonywane. Szczególniejsze jednak znaczenie posiadają w tym kierunku reformy Grakchów.
Gdy wskutek wojen z Hannibalem zubożał całkowicie stan włościański, z którego rekrutowali się żołnierze rzymscy i rozległe ziemie dostały się w ręce bogatych senatorów, posługujących się rzeszami niewolników, w roku 133 przed Chrystusem młody Tybeirusz Grakchus wybrany trybunem ludowym ponowił ustawę agrarną nakazując zwrócić państwu ziemię ponad oznaczoną wysokość ze zwrotem pobocznych kosztów; ziemie te miała nadać osobna komisja w drodze assignationis zubożałym wieśniakom. Wówczas to możni Rzymianie nakłonili trybuna Oktawiusza do sprzeciwienia się wnioskowi Grakcha, ten zaś naruszając nietykalność godności trybuna pozbawił urzędu Oktawiusza i przeprowadził ustawę agrarną. Jednakże starając się o ponowny wybór na trybuna zginął w rozruchach ulicznych.
Młodszy brat Tyberiusza, Gaius Grakchus w 10 lat później w roku 123 przed Chrystusem, uzyskawszy trybunat plebejski pragnął kontynuować dzieło Tyberiusza przez obalenie rządów senatu. Wznowił przeto ustawę agrarną i tzw. lex frumentaria, udzielającą ubogiej ludności miejskiej bezpłatnie zboża, czym zyskał sobie zwolenników tak wśród wieśniaków, jako też wśród ludności miejskiej, jednakże przeprowadzając ustawę o sądach (lex iudiciaria) oddającą jurysdykcję w ręce stanu rycerskiego, spowodował wielką przeciw sobie zawiść senatu, którego wreszcie padł ofiarą. Senat bowiem upoważnił konsulów do użycia środków wyjątkowych w czasie zaburzeń i gdy zwolennicy Grakcha uciekli, on odebrał sobie życie.
C. Powstania niewolników.
Właściwa jednak przyczyna rozdziału między bogatymi warstwami a resztą ubogiego włościaństwa i proletariatu tkwiła w rozwiniętym na szeroką skalę niewolnictwie. Bogaci Rzymianie bowiem wykorzystywali niewolników w swych rozległych majątkach jako robotników tanich i uległych (za lichą strawę, kajdany i więzienia, stosowanie chłosty). Doprowadzało to niejednokrotnie w historii rzymskiej do znanych buntów niewolników, a to w roku 135 przed Chrystusem i w roku 73 przed Chrystusem.
Powstanie niewolników na Sycylii w roku 135 przed Chrystusem stłumione po dwóch latach krwawo przez legiony rzymskie było oznaką ostrzegawczą, iż jest to element, z którym należy się liczyć poważnie. Obawy te okazały się słuszne w kilkadziesiąt lat później, kiedy to ze szkoły gladiatorów, gdzie ćwiczono najsilniejszych niewolników, większa ich ilość uciekła w góry Kapui w roku 73 przed Chrystusem i tu pod wodzą Traka Spartakusa zdołała przez lat 3 prawie, szerząc pożogę i okrucieństwa względem dawnych panów, opierać się legionom rzymskim. Bunt stłumiony w roku 71 przed Chrystusem dowiódł jednak wielkiej siły niewolników.
II. Ustrój polityczny:
A. Uprawnienia i podział magistratur rzymskich.
Magistratus w rozumieniu rzymskim oznaczał dostojnika wybranego przez lud, na którego ten ostatni przelał swoje kompetencje w zakresie wykonywanej przez niego władzy. Stąd dostojnik magistratualny piastując swój urząd nie był wiązany w tym czasie żadnymi instrukcjami. Najpierw oznaczano tym wyrazem tylko godności urzędowe (honor magistratus) w szerokim zakresie władania, obejmującego władzę sądową, administracyjną i wojskową, potem zaś i godności z ograniczoną władzą a nawet tych, którzy w zastępstwie lub poza Rzymem wykonywali powierzone im funkcje publiczno prawne.
Uprawnienia magistratur obejmowały dwa pojęcia - imperium i potestas.
Imperium czyli prawo wydawania rozkazów miały magistratury wykonujące władzę wojskową - wszystkie zaś magistratury były wyposażone we władzę publiczną - potestas. W szczególności odróżnić należy:
a) imperium militiae - prawo do wykonywania naczelnego dowództwa, obejmowało prawo zwoływania i zwalniania obywateli obowiązanych do służby wojskowej, dowodzenia w czasie wojny, mianowania dowódców mniejszych jednostek wojskowych, prowadzenia układów z nieprzyjacielem, odbywania triumfu. Poza Rzymem prawo to było niekrępowane intercesją czy prowokacją. Prawo to posiadali: konsulowie, pretorowie, dyktator, trybunowie wojskowi o władzy konsularnej i namiestnicy prowincji.
b) imperium domi czyli władza sądowa w sprawach karnych, cywilnych i administracyjnych, Jurysdykcja karna należała do konsulów, dyktatora, później zaś do pretorów, a wykonywali ją także kwestorowie. Cywilna przysługiwała konsulom, a potem pretorom; w ograniczonym zakresie wykonywali ją edylowie kurulni, na prowincjach zaś obie jurysdykcje należały do namiestników. Jurysdykcję administracyjną sprawowali konsulowie, potem cenzorowie tudzież edylowie.
c) iud edicendi, tj. Prawo wydawania rozporządzeń w zakresie wykonywanej przez siebie władzy (edicta) miały magistratury w czasie swego urzędowania, zakreślając nimi całokształt swego postępowania.
d) ius coercendi vel coercitionis, prawo wymuszania posłuszeństwa dla wydanych zarządzeń, sankcjonowane karą (multa) pieniężną, więzieniem (adductio in vincula, in carcerem) lub zajęcia i zniszczenia rzeczy (pignoris capio), przysługiwało dostojnikom cum imperio, później również cenzorom i edylom - zawsze zaś wyższemu dostojnikowi przeciw niższemu - także trybunom plebejskim, którzy stosowali je przeciw konsulom.
e) ius agendi cum populo, prawo zwoływania zgromadzeń ludowych przysługiwało konsulom, pretorom i nadzwyczajnym magistraturom o władzy konsularnej. Tu należało także prawo zwoływania contiones, tj. zebrań dyskusyjnych i przygotowawczych - mieli je także cenzorowie (w sprawie lustrum). Natomiast tylko trybunom plebejskim przysługiwało prawo zwoływania zgromadzeń plebejskich (ius agendi cum plebe).
f) ius referendi, tj. Prawo stawiania wniosków do uchwalania miały magistratury wyposażone w ius agendi cum populo tudzież trybunowie plebejscy.
g) ius auspiciorum, tj. prawo poznawania i badania woli bóstw w sprawie przedsiębranych czynności miały magistratury cum imperio (tzw. auspicia maiore) i wszystkie inne (auspicia minora) przy współdziałania kolegium augurów.
Zwyczajnie każdy dostojnik magistraturalny wykonując swą władzę, powierzoną mu na podstawie zaufania przez lud, nie był niczym krępowany, prócz własnych instrukcji, ani też nie był odpowiedzialny w tym czasie przed nikim. Dopiero po złożeniu urzędu można było wytoczyć mu proces cywilny lub karny, lecz i to przeciw wysokim magistraturom nastąpić mogło dopiero po złożeniu urzędu (wyjąwszy urząd dyktatora i cenzorów zawsze przed nikim nieodpowiedzialny). Natomiast zarządzenia niższych magistratur mogły być przez wyższe zakazywane lub w ogóle pozbawione skuteczności (vetare) co wypływało (zwłaszcza w sprawach sądowych) z tzw. iustitium czyli zawieszenia wykonywania władzy jurysdykcyjnej.
Pośrednio ograniczały dowolność wykonywania władzy magistratualnej:
1) kolegialność, gdyż wszystkie prawie magistratury (z wyjątkiem dyktatora, magistra equitum i prefekta miasta) były kolegialne, z tym że koledze w urzędzie przysługiwało
2) prawo intercesji (ius intercedendi) w odniesieniu do zarządzeń współkolegi na urzędzie, mające skutek anulujący to zarządzenie, trybunom plebejskim zaś na mocy iuris auxilii przysługiwało prawo intercesji w stosunku do wszystkich magistratur. Tylko przeciw zarządzaniu dyktatora nie było intercesji.
Wreszcie nota censoria była również pewnym hamulcem wobec magistratur przed nadużyciem ich władzy.
Ogólny podział magistratur wedle źródeł istniał następujący:
1) magistratus maiores i minores zależnie czy im przysługiwało imperium wojskowe czy nie, a zatem były to magistratus cum imperio tudzież sine imperio. Do magistratur wyższych z władzą wojskową należały: dyktatura, konsulat, trybunat wojskowy o władzy konsularnej tudzież magister equiti i decemwirowie. Inne magistratury należały do minores. Tylko cenzorów oraz interrexa, nie mających imperium, zaliczano do magistratus maiores.
2) magistratus ordinarii i extraordinarii, magistratury zwyczajne i nadzwyczajne, zależnie od tego czy wybór magistratur był stały, ustalony rocznym terminem czy nie przewidziano okoliczności.
3) magistratus curules i non curules zależnie od tego czy przysługiwało magistraturze prawo używania krzesła kurulnego, na którym sprawował władzę sądową czy nie.
Wreszcie w przeciwstawieniu do magistratur trybunat i edylat plebejski zastrzeżony tylko plebejuszom był raczej instytucją skierowaną przeciw magistraturom, jak urzędom państwowym.
Dostąpienie godności magistratualnej zależało od pewnych warunków, jakie musiał kandydat posiadać w czasie ubiegania się, w chwili objęcia i w czasie wykonywania urzędu. Istniały bowiem okoliczności, które bezwzględnie uniemożliwiały dostąpienie godności magistratualnej, jak np. brak pełnego obywatelstwa, wolnourodzenia, czci obywatelskiej, płeć żeńska, piastowanie godności regis sacrorum, niedojrzały wiek, choroba umysłowa, skazanie za ciężkie przestępstwo, albo też powodowały względną niemożliwość obieralności, jak np. niezgłoszenie się osobiste do wyboru, brak przepisanego okresu służby wojskowej, piastowanie innego urzędu, brak upływu czasu potrzebnego do piastowania urzędu (rok względnie 2 lata - leź Villia) względnie brak uprzedniego sprawowania urzędu potrzebnego do objęcia nowej godności - stąd kolejność w piastowaniu urzędów kwestura, pretora, konsulat (certus ordo od ustawy Sulli z roku 81 przed Chrystusem). Kandydat ubiegający się o dostąpienie godności przywidziany w białą togę (toga candida) pojawiał się na rynku celem zjednywania sobie głosów, co zwano ambitus. Często nadużycia w tym kierunku ścigały leges de ambitu.
Objęcie godności następowało w pewien okres czasu po renuncjacji czyli przyjęciu urzędu. Dostojnik zwał się wówczas designatus i mógł wydawać edykta obowiązujące dopiero od chwili objęcia przez niego urzędu, co następowało zwykle w calendae (1-go) stycznia. Wykonywanie urzędu poprzedza lex curiata cum imperio i złożenie przysięgi.
Wygaśnięcie władzy magistratualnej następowało przez śmierć i upływ czasu urzędowania względnie przez ustąpienie przed tym okresem. Przedłużenie władzy dokonywano, jako prorogatio imperii, tylko wyjątkowo w czasie wojny lub przy poruczaniu przez senat zarządu prowincji.
B. Magistratury zwyczajne.
Poszczególne magistratury wedle hierarchii były następujące:
a) wyższe (magistratus maiores ordinarii).
1) Konsulowie. Godność ich kreowana po usunięciu władzy królewskiej była zastrzeżona tylko dla patrycjuszy. Od lex Licina Sextia z roku 367 przed Chrystusem dostępna także dla plebejuszów, w praktyce wykonywana przez tych ostatnich dopiero od roku 172 przed Chrystusem. Godność kolegialna wykonywana była co miesiąc przez kolegę w zakresie administracji państwem z prawem intercesji. W szczególności władzę wojskową początkowo wykonywali wspólnie, zmieniając się codziennie w naczelnym dowództwie, względnie sprawowali ją w wydzielonych sobie losowo prowincjach. Od Sulli sprawowali ją tylko w Italii a po upływie rocznego urzędowania w Rzymie uzyskiwali tzw. prorogatio imperii i jako prokonsulowie obejmowali zarząd przydzielonych im już uprzednio przy wyborze prowincji, drogą losowania.
Jurysdykcję sądową od czasu wprowadzenia pretury wykonywali konsulowie tylko w odniesieniu do pewnych spraw niespornych (adopcja, emancypacja, wyzwolenie) w zakresie prawa prywatnego, natomiast w sprawach karnych wyręczali się kwestorami i pretorami. Jednakże przestępstwa naruszające prawo narodów, skarlane lub popełnione przez kobietę, gdy nie było prowokacji do zgromadzenia ludowego, wykonywali sami konsulowie.
Do ich kompetencji należało zwoływanie zgromadzeń ludowych i zebrań senatu, tudzież przewodniczenie na nich, natomiast jurysdykcja administracyjna przeszła z biegiem czasu na cenzorów, podobnie jak i zarząd gruntem publicznym. W wyjątkowych okolicznościach senat obdarzał ich za pomocą uchwały władzą równą dyktatorskiej.
2) Pretorowie sprawowali władzę sądowniczą, jurysydkcyjną. Od czasu wprowadzenia pretury w roku 367 władzę jurysdykcyjną w sprawach cywilnych przestali wykonywać konsulowie. Pretor jakkolwiek był kolegą konsula, to jednak nie posiadał względem niego prawa intercesji i stąd hierarchicznie stał niżej. Najpierw powoływano pretora do rozstrzygania sporów pomiędzy obywatelami w Rzymie - preator urbanus - które on rozpoznawał pod względem prawa, zostawiając rozstrzygnięcie wybranemu spośród obywateli sędziemu lub kolegium sądowemu. Gdy kreowano w roku 242 urząd pretora dla perygenów - preator peregrinus - ten ostatni rozstrzygał spory pomiędzy cudzoziemcami i mógł się wydalać z Rzymu, co było zabronione powyżej 10-ciu dniu pretorowi miejskiemu. Pretor miejski był godnością starszy, gdyż w czasie nieobecności konsula sprawował jego funkcje w Rzymie. Z czasem liczba pretorów uległa znacznemu powiększeniu a to wskutek przyłączenia nowych prowincji (Sycylia, Sardynia, Hiszpania - później jeszcze: Macedonia z Achają, Afryka, Azja), oraz szeregu spraw karnych (w szczególności należały tu sprawy: o zdzierstwa i przekupstwa na prowincjach - quaestiones repetundarum - o ubieganie się o władzę magistratualną, de ambitu - o kradzieże i sprzeniewierzenie majątku publicznego, de pecelatu - o rozboju i czarownictwie, de siccariis et veneficiis - o zbrodnię stanu, de maiestate - o oszustwo fałszowania monet i testamentów, de falso).
Stąd najpierw było 6-ciu pretorów, od Sulli 8-miu, od Cezara 10-ciu, potem 14-tu, a wreszcie 16-tu. Władzę swą wykonywali w ten sposób, że w czasie swego urzędowania sprawowali sądownictwo karne w Rzymie, quaestiones perpetuae, po upływie zaś roku obejmowali zarząd przydzielonych sobie losem prowincji.
3) Cenzorowie kreowani w pierwszej połowie V wieku przed Chrystusem (w roku 443 względnie 435) początkowo wybierani spośród patrycjuszy, później także i plebejuszy na zgromadzeniu centurialnym na lat 5. W ciągu 18-tu miesięcy po objęciu władzy winni byli ukończyć swoje czynności, przy czym kolegialność ich była ściśle przestrzegana. Było ich dwóch, gdy jeden ustąpił (np. umarł) musiał ustąpić i drugi i następował wówczas nowy wybór.
Do czynności cenzorów należały:
I) przeprowadzanie spisu ludności (census populi). Następowało to przy pomocy naczelników okręgów (curatores tribuum) i urzędników municypalnych. Każdy obywatel był obowiązany zgłosić się do spisu, pod przysięgą zeznać dane dotyczące jego osoby i majątku i zostawał przez cenzorów wciągnięty do ksiąg okręgów wiejskich lub miejskich. To samo odnosiło się do dzieci, kobiet własnowolnych i wdów. Również listy niepełnosprawnych obywateli sporządzali cenzorowie oraz listy senatorów (lectio senatus).
Cenzorowie nie byli w wykonywaniu swej władzy przed nikim odpowiedzialni tudzież względem ich zarządzeń nie przysługiwało żadnej magistraturze prawo intercesji. Stąd odpowiedzialny ten urząd powierzano osobistościom szczególnie zasłużonym, zwykle takim, którzy już piastowali dawniej urząd konsula.
Skreślenie czy przeniesienie z listy obywateli lub senatorów w drodze tzw. noty cenzorskiej było dotkliwą karą, skuteczną aż do nowego spisu. Cenzorowie stojąc na straży dobrych obyczajów (iudicium de moribus) jednozgodnie wydawali swe orzeczenia.
W okresie szczególniejszego upadku moralności w Rzymie urząd cenzorów starano się ograniczyć a nawet faktycznie usunąć (Sulla).
II) cenzorowie sprawowali także pieczę nad budżetem państwa. Wprawdzie zarząd majątku publicznego wykonywali w pewnym zakresie edylowie i kwestorowie, to jednak spoczywał on w istocie w rękach cenzorów, którzy uwidaczniali w tablicach cenzorskich (tabulae censoriae) wszelkie dochody i wydatki i stan nieruchomego mienia państwowego; oddawano go przeważnie, podobnie jak i ściganie podatków, w dzierżawę poszczególnym kontrahentom, którzy w tym celu zawiązywali nawet spółki (societates publicanorum). Tego rodzaju zgromadzenia dzierżawców odbywały się publicznie.
III) w związku z zarządem państwowym wykonywali również cenzorowie sądownictwo administracyjne w razie zaistnienia sporu pomiędzy obywatelem a państwem lub pomiędzy obywatelami, gdy spory dotyczyły używania majątku państwowego.
b) magistratury niższe (magistratus minores ordinarii).
1) Edylowie początkowo wybierani w liczbie dwóch spośród plebejuszy na zebraniach plebejskich byli właściwie pomocnikami trybunów plebejskich w zakresie wykonywanego sądownictwa karnego (np. w razie zamiaru uwięzienia winowajcy). Zwali się też edylami plebejskimi (aediles plebis). Przechowują uchwały senatu zatwierdzające plebiscita stali się później zależni od senatu.
W roku 367 przed Chrystusem wprowadzono nowy urząd edylów kurulnych (aediles curules) wybieranych spośród patrycjuszy tylko na zgromadzeniach okręgowych, później również i z plebejuszy. Mając prawo do używania krzesła kurulnego (sella curulis), z którego wykonywano sądownictwo, po ukończeniu swego urzędowania wchodzili w skład senatu.
Do zakresu działania edylów należała:
a) troska o utrzymanie porządku w mieście (cura urbis) w zakresie budowli, wodociągów i bezpieczeństwa na drogach publicznych, zwłaszcza w czasie uroczystości lub obchodów. Kompetencję tę sankcjonowało przysługujące im prawo stosowania przymusu (ius coercendi) w drodze nakładania kar na osoby naruszające porządek publiczny.
b) troska o utrzymanie dostatecznej ilości zboża dla zaopatrzenia ludności (cura annonae) i w związku z tym wykonywanie policji targowej, szczególnie w zakresie handlu bydłem i niewolnikami. Osobnymi edyktami regulowali edylowie jurysdykcję w tym kierunku. Cezar w roku 44 dla pilnowania cen zboża wprowadził nowych dwóch edylów (aediles plebis Ceriales).
c) obowiązek urządzania zabaw i uczt ludowych (cura ludorum), co pociągało za sobą znaczne dla edylów kurulnych wydatki, jednakże równocześnie służyło do pozyskania sobie popularności i głosów dla wyboru na wyższe godności państwowe.
2. Kwestorowie początkowy wykonujący pomocnicze funkcje u boku króla byli magistraturą wybieraną na zgromadzeniach okręgowych do pomocy konsulom, najpierw spośród patrycjuszy, potem także spośród plebejuszy. Stąd liczba ich wynosiła najpierw 2, potem 4, z czego dwóch przebywało w Rzymie (quaestores urbani), dwóch zaś przy dowódcach wojska. W roku 267 ustanowiono czterech kwestorów nowych dla zarządu podbitej Italii, poczym z powiększeniem ilości prowincji wzrastała liczba kwestorów (za Sulli do 20-tu, za Cezara do 40-tu).
Kwestorowie miejscy zajmowali się głównie jurysdykcją karną dla przestępstw zagrożonych karą śmierci. Od ich wyroku przysługiwało odwołanie do zgromadzenia ludowego (provocatio), na którym bronili oni swego wyroku. Stąd zwano ich quaestores parricidii. Z czasem jurysdykcja ta przeszła na pretorów.
Do obowiązków kwestorów, na skutek ściągania kar w drodze egzekucji (sprzedaży majątku skonfiskowanego, upadłości dłużnika - sectio bonorum), należały również sprawy skarbowe. Przechowywali oni księgi kasowe i ważniejsze dokumenty (uchwały zgromadzeń ludowych i senatu, kontrakty o charakterze publicznym, protokoły przysiąg, spisy sędziów itd.), tudzież podobne funkcje skarbowe spełniali w wojsku, sprawując je przy boku konsula. Stąd zwano ich także quaestores aerarii.
Na prowincjach posiadali również zarządcy prowincji do pomocy kwestora, którego funkcje były analogiczne do kwestora wojskowego, przy czym często przedłużano mu urząd na rok następny jako prokwestorowi; funkcję tę powierzani także legatowi przy boku naczelnika prowincji, który w zastępstwie kwestora wykonywał jego obowiązki. Na prowincjach spełniali również kwestorowie jurysdykcję cywilną, edylów kurulnych.
3. Vingintisexviri czyli 26 urzędników wybieranych corocznie na zgromadzeniach ludowych do pomocy wyższym magistraturom. Należeli tu:
a) trzej urzędnicy sprawujący dozór więzień, egzekucją wyroku śmierci, bezpieczeństwo w Rzymie w nocy, pomoc w śledzeniu zbrodni i więzieniu podejrzanych. Zwali się tresviri capitales.
b) trzej urzędnicy zajmujący się dozorem mennicy zwani tresviri monetales.
c) czterej urzędnicy dbający o czystość w obrębie Rzymu - quattuorviri viis in urbe purgandis.
d) dwaj urzędnicy spełniający ten obowiązek w odniesieniu do dróg poza Rzymem w zasięgu 1-no milowym, duoviri viis extra urbem purgandis.
e) czterej urzędnicy - praefecti iuri dicundo mianowani przez pretora miejskiego do wykonywania jurysdykcji cywilnej w jego zastępstwie w miastach Italii.
f) Kolegium 10-ciu sędziów - decemviri stlitibus indicondis - wyrokujące w pewnych sprawach spornych (o wolność) rozpatrywanych in iure przez pretora.
c) magistratury nadzwyczajne (magistratus extraordinarii).
1. Dyktator (dictator) bywał ustanawiany wówczas, gdy państwu groziło niebezpieczeństwo od zewnątrz lub z powodu rozruchów wewnątrz kraju. Zwykle mianował dyktatora konsul na podstawie uchwały senatu. Godność tę powierzano przeważnie byłym konsulom. Od lex Licina Sextia dostęp do tej magistratury mieli też plebejusze. Otoczony 24 liktorami piastował swą godność dyktator w zakresie władzy wojskowej, nie będąc ograniczony prowokacją ani prawem intercesji trybunów. Z chwilą wykonania powierzonego mu zadania dyktator składał swój urząd. Najwyżej mógł go piastować przez 6 miesięcy, ustępował również z chwilą złożenia urzędu przez konsula, który go mianował. Stąd też dla pomniejszych funkcji wybierano również dyktatora (np. dla zwoływania zgromadzeń w razie nieobecności konsulów).
Do pomocy dla siebie mianował dyktator magistra equitum, który wypełniał jego zlecenia i zastępował go w Rzymie, gdy dyktator prowadząc wojnę był w mieście nieobecny.
Wyjątkowe dyktatury sprawowali Sulla i Cezar. Pierwszy w roku 82 przed Chrystusem ustanowiony dyktatorem dla uporządkowania stosunków wewnątrz państwa miał pełnię władzy nad życiem obywateli, drugi początkowo od roku 49 przed Chrystusem ustanowiony corocznie dyktatorem, uzyskał dożywotnio tę godność od roku 44 przed Chrystusem. Obaj ogłaszali ustawy (leges datae) bez współdziałania zgromadzeń ludowych.
2. Trybunowie wojskowi o władzy konsularnej - tribuni militum consulari potestate, początkowo ustanawiani pomocniczo dla prowadzenia częstych wojen, od roku 444 przed Chrystusem zaś w liczbie trzech bywali mianowani przez senat w miejsce konsulów. Do roku 361 przed Chrystusem zdarzały się często ich nominacje. Od lex Licinia Sextia nie wybierano ich wcale. Jakkolwiek posiadali władzę konsularną, nie mieli oznak dostojeństwa ani uprawnień osobistych konsulów.
Do nadzwyczajnych magistratur należały wreszcie godności przejściowe jak: interrexa (tylko na okres 5 dni), duoviri pereduellionis, prefekta miasta, decemvirów, tudzież triumvirów ustanowionych po rozruchach na lat 5 z władzą najwyższą (Lepidus, Antonius, Oktawian) w roku 43 przed Chrystusem duovivrów dla wydzierżawienia budowy i oddania na własność świątyni, triumvirów dla przydzielania gruntów osobom prywatnym lub kolonistom.
d) inne organy władzy państwowej.
1. Trybunał plebejski.
Obok zwyczajnych i nadzwyczajnych magistratur populi Romani, a więc urzędów, istniała godność trybuna wybieranego spośród plebejuszy. Początkowo dwóch, potem czterech, w końcu zaś dziesięciu trybunów miało czuwać nad stanem prawnym plebejuszów udzielając im pomocy, gdy potrzebowali ochrony przed zarządzeniami magistratur ich krzywdzącymi. Trybunowie stale więc przebywali w Rzymie, a będąc sami nietykalni - prócz intercesji posiadali ius coercendi nawet w stosunku do konsulów, gdyby ich znieważono. Przeciw ius coercendi miał prawo jednak intercedować drugi trybun. Mogąc zwoływać zgromadzenia plebejuszów i przemawiać na contiones trybunowie wpływali nieraz decydująco na stosunki polityczne w Rzymie.
Z biegiem czasu wzrosła jeszcze bardziej kompetencja trybunów, gdy od legis Hortensiae (rok 287 przed Chrystusem) uchwała plebejuszów (plebiscitum) obowiązywała wszystkich obywateli jako ustawa. Również i patrycjuszom nieśli pomoc trybunowie, a mogąc oskarżać magistratury po złożeniu urzędowania przed zgromadzeniem ludowym ścigać je a nawet stosować wobec nich karę śmierci, stali się potężną władzą państwową.
Wprawdzie Sulla usiłował ograniczyć ich atrybuty do dawniejszej pomocy przeciw władzy konsularnej w roku 82 przed Chrystusem to jednak już w roku 70 przed Chrystusem przywrócono im utracone kompetencje. Zjednoczenie najwyższych godności z władzą trybuńską w rękach Oktawiana dało podstawę do powstania jedynowładztwa.
2. Senat.
Za czasów republiki skład senatu uległ znacznemu wzrostowi w porównaniu z okresem królewskim. Z dotychczasowej liczby 300 wzrosła liczba senatorów do około 600. Byli ono kooptowani przez urząd cenzora. Nadto należeli do senatu ci, którzy na podstawie dawniej sprawowanego urzędu mieli prawo brać udział w głosowaniu. Senat posiadał wówczas w swoim łonie radę ściślejszą, złożoną wyłącznie z patrycjuszów, która udzielała swej „auctoritas patrum” i radę pełną, złożoną ze wszystkich senatorów.
Senat zwoływali konsulowie, względnie trybunowie wojskowi wyposażeni w władzę konsularną oraz pretorowie. W późniejszych czasach także trybunowie plebejscy, wreszcie dostojnicy magistratualni nadzwyczajni, wyposażeni w imperium. Zwołanie senatu mogło nastąpić tylko na taki dzień, w którym nie odbywały się zgromadzenia ludowe, a to w tym celu aby zgromadzenia te nie kolidowały ze sobą, senatorowie bowiem brali również udział w zgromadzeniach ludowych jako obywatele.
Zgromadzenie senatu odbywało się na Kapitolu w tzw. curia Julia, bądź też na Polu Marsowym - na tym ostatnim w tym wypadku, gdy chodziło o przyjęcie posłów zagranicznych. Posiedzenia senatu otwierał konsul, bądź też ta magistratura, która przewodniczyła. Najpierw odczytywano wnioski, które wpłynęły celem uchwalenia, następnie odbywa się dyskusja, w której kolejno zabierali głos senatorowie zaczynając od najstarszego spośród byłych cenzorów (tzw. princeps senatus). Po skończonej dyskusji odbywało się głosowanie w sposób szczególniejszy, a mianowicie „per discessionem”, przez przechodzenie senatorów bądź to na jedną, bądź na drugą stronę celem zaznaczenia swej zgody lub zaprzeczenia odnośnie poddanego pod głosowanie wniosku. W ten sposób powziętą uchwałę redaguje wnioskodawca, poczym oddaje kwestorowi, by ją przechował w skarbcu. Za rzeczypospolitej przechowywali także edylowie plebejscy niektóre uchwały senatu w świątyni Cereny.
Władza ustawodawcza senatu w tym czasie nie była bezpośrednia, tzn. że jego uchwały nie miały mocy decydującej, senat bowiem w pierwszych wiekach republiki wpływał tylko pośrednio na kształtowanie się ustawodawstwa. Działo się to w ten sposób, że albo wzywał odnośną magistraturę, by postawiła pewien wniosek na zgromadzeniach ludowych, albo uchwałom powziętym na zgromadzeniach ludowych udzielał aprobaty (tzw. patrum auctoritas).
W ten sposób senat posiadał najdonioślejszy wpływ na kształtowanie się ustawodawstwa. Nieudzielenie aprobaty powodowało, że uchwała, powzięta na zgromadzeniu ludowym, nie była obowiązująca. Jednakże ten stan rzeczy zmienił się o tyle, że na podstawie legis Publiliae Philonis, senat udzielał swojej aprobaty z góry, przed rozpoczęciem głosowania.
Zdawaćby się mogło. Że taka „patrum auctoritas” jako z góry udzielona, stanowiła tylko prostą formalność, ale tak nie było, ponieważ każdy wniosek, stawiany na zgromadzeniu przez magistraturę był najpierw przedyskutowywany w senacie, a ponieważ z łona senatu właśnie rekrutowali się urzędnicy magistratualni, którzy stawiali na zgromadzeniach wniosek, siłą faktu istniała ścisła współpraca między senatem a zgromadzeniem ludowym. Wpływ senatu nie zmniejszył się też później, a nawet przybrał na sile.
Do senatu należały w szczególności następujące kompetencje:
a) w sprawach zewnętrznych państwa senat reprezentował naród rzymski, tudzież w związku z powyższą funkcją, wpływał na organizację militarną państwa, szczególniej w kierunku wyznaczenia wodzów i programowanie imperium magistraturze.
b) w sprawach wewnętrznych regulował czynności związane z kultem, sprawy bezpieczeństwa publicznego i administracji, zwłaszcza skarbowej w zakresie zarządzania majątkiem państwowym.
3. Kolegia kapłańskie.
a) kolegium pontyfików w tym okresie składało się z 9 a za Sulli z 15 członków. Wybierały ich zgromadzenia 17-tu losem wyznaczonych okręgów (najpierw najwyższego kapłana, później innych pontyfików).
Prócz spraw sakralnych pontyficy zajmowali się układaniem kalendarza rzymskiego, udzielaniem formuł procesowych, zaś pontifex maximus sprawował jurysdykcję karną nad westalkami i flaminami (wyższymi kapłanami) przez siebie wybranymi.
b) kolegium augurów również uzyskało większy skład osobowy, najpierw 9, później za Sulli 15 członków. Przewodniczył kolegium augur maximus; tłumaczenie woli bóstw opierali augurowie na księgach przechowywanych w archiwum (libri augurales). Brali udział również augurowie przy każdej uroczystości rozpoczynającej działalność pewnej osoby (inauguratio) lub przy rozpoczęciu budowli.
c) kolegium fecjałów składało się jak dawniej z 20 członków, wybieranych dożywotnio i wykonujących swe funkcje związane ze sprawami międzynarodowymi pod przewodnictwem tzw. pater patratus. Do nich należało symboliczne rzucanie zakrwawionej dzidy w granice kraju nieprzyjacielskiego w razie uchwalenia przez senat wojny, oraz wypowiadanie uroczystych formuł w razie zawarcia przez wodzów rzymskich pokoju lub przymierza.
4. Zgromadzenia ludowe.
Za czasów rzeczypospolitej istniały trojakie zgromadzenia ludowe: kurialne, centurialne i okręgowe (tributa); osobno istniały zebrania plebsu (concilia plebis).
Na zgromadzeniach kurialnych głosowano wedle kurii, których było 30-ci, jednakże początkowo w zgromadzeniach tych brali udział tylko patrycjusze, plebejusze zaś byli wykluczeni, członkiem bowiem kurii był tylko ten, kto należał do rodu (a do rodu należeli tylko patrycjusze). Dopiero od Serwiusa Tulliusa, kiedy następuje podział wedle klas majątkowych udział biorą również i plebejusze. Wówczas to wchodzą w życie zgromadzenia centurialne, na których głosowano wedle centurii. W dalszym rozwoju ustawodawstwa spotykamy zgromadzenia trybusowe. Rzym bowiem początkowo podzielono na 4-ry tribus miejskie (tribus urbanae), okolicę zaś na 16-cie tribus wiejskich (tribus rusticae). Z biegiem czasu, kiedy państwo się rozszerzyło, powiększono też ilość tribus rusticae do 31, czyli łącznie było 35 okręgów, a to 4 miejskich i 31 wiejskich. W okręgach miejskich brali udział w głosowaniu tylko ci, którzy mieszkali w miastach (plebs czyli mieszczaństwo), natomiast w okręgach wiejskich uczestniczyli głównie właściciele wielkich latyfundiów.
Każda ustawa uchwalona na którymkolwiek z owych zgromadzeń miała moc prawną i zwała się lex. Do ważności jednak legis wymagana była auctoritas patrum, tzn. zatwierdzenie ściślejszego grona patrycjuszowskiego w senacie. A zatem, lex formalnie przeprowadzona na zgromadzeniach obowiązywała wszystkich wówczas, gdy została zatwierdzona przez senat.
By ustawa przyszła do skutku konieczne było postawienie wniosku tzw. rogatio, które mogło nastąpić tylko przez magistraturę posiadającą imperium.
W taką władzę byli wyposażeni konsulowie, dalej pretotowie, a wreszcie inne nadzwyczajne urzędy, mające władzę konsularną.
Jeśli zaś chodzi o zgromadzenia plebejskie, to wnioskodawcami owymi byli tam trybunowie ludowi. Magistratus, chcąc postawić wniosek, musiał dokonać tzw. promulgatio, tj. ogłoszenia wniosku na 24 dni przed samym zgromadzeniem, na którym miano ten wniosek uchwalić, a to w tym celu by obywatele głosujący nie zostali tym zaskoczeni. Było to tzw. trinum ... dinum (?) (3 rzysmkie tygodnie). Przez okres czasu od promulgatio do zgromadzenia mogła magistratura czy to patrycjuszowska czy też plebejska zwoływać swoich obywateli na specjalne zebrania, zwane contiones, na których dyskutowano nad przyjęciem względnie odrzuceniem wniosku, na którym miało nastąpić głosowanie, nie wolno było już dyskutować nad wnioskiem, lecz tylko krótko wypowiedzieć się za lub przeciw wnioskowi. Contiones zwoływano przed dniem lub w dniu głosowania w celu przedyskutowania sprawy, by niejako zachęcić do uchwalenia lub odrzucenia wniosku. W dniu oznaczonym ściśle kalendarzowo zbierali się obywatele w świątyni, gdzie po uroczystościach rozpoczętych przez augura, odczytywano powtórnie wniosek wobec zgromadzonego ludu. Obywatele mający prawo głosowania zbierali się według kurii, centurii lub okręgów do jakich należeli, poczym w porządku wymienionych oddziałów udawali się na miejsca dla tych oddziałów przeznaczone i na wezwanie przewodniczącego przystępowali do głosowania.
W pierwszych wiekach republiki, głosowanie było jawne i ustne, każdy zatem z obywateli oświadczał się otwarcie za lub przeciw wnioskowi. Dopiero od II wieku przed Chrystusem na podstawie tzw. leges tabellariae wprowadzono głosowanie tabliczkami, na których wypisywano dwie litery „u.r”, co oznaczało (uti rogas), że obywateli głosuje za wnioskiem (rogatio). Natomiast jeżeli się obywatel sprzeciwiał wnioskowi, wówczas pisał „a”, tzn. „antiquo”, tyle co zaprzeczam. Owe tabliczki wrzucano następnie do skrzyni, po czym obliczano liczbę głosów. Jeżeli chodziło o zgromadzenia kurialne i trybusowe, to każda curia względnia tribus przedstawiała jeden głos, przy czym kurie, względnie tribus głosowały równocześnie. Przed komisjami kurialnymi członkowie kurii najpierw głosowali w obrębie kurii, skoro większość wypowiedziała się za wnioskiem, oznaczało to, że dana kuria jest za wnioskiem. To samo działo się w poszczególnych tribus. Natomiast na zgromadzeniach centurialnych najpierw głosowała jazda, która miała 18 centurii czyli 18 głosów, a następnie classici, tj. pierwsza klasa pieszych, która składała się z 80-ciu centurii, a każda z nich miała jeden głos. W obrębie centurii przed zgromadzeniami głosowali poszczególni obywatele, których większość decydowała o tym, czy głos centurii jest za, czy przeciw wnioskowi. Wreszcie głosowały kolejno dalsze klasy zebrane w 90 centuriach. Skoro atoli jazda i pierwsza klasa były zgodne, głosowanie było już ukończone, stanowiły one bowiem razem większość głosów (tj. 98 głosów) wobec czego dalszych klas do głosowania nie dopuszczano. Ustawa uchwalona na każdym z tych zgromadzeń miała moc obowiązującą wszystkich obywateli.
Natomiast plebejusze mieli początkowo odrębne zgromadzenia, na których głosowano pod przewodnictwem trybunów ludowych, jadnakże te zgromadzenia ludowe miały prawo uchwalać przepisy obowiązujące tylko samych plebejuszy. Uchwały powzięte na owych concilia plebis, nie nazywały się leges ale plebiscita. By plebiscitum obowiązywało i patrycjuszy musiało być zatwierdzone przez senat. Z biegiem czasu przeprowadzono zasadę (lex Hortensia z roku 287 przed Chrystusem), że uchwała powzięta na zebraniu plebejskim wiąże również patrycjuszy. Od tego więc czasu plebiscita były ogólnie obowiązujące.
Po głosowaniu na zgromadzeniu ludowym ogłaszano wyniki. Skoro projekt ustawy został przyjęty, wówczas następowało ogłoszenie ustawy jako obowiązującej (renuntiatio), po czym ryto ją na tablicach kruszcowych i wystawiano na forum do publicznej wiadomości. Wszystkie ustawy, które przychodziły do skutku na wymienionych zgromadzeniach, ze względu na to, że są wynikiem postawienia wniosku (rogatio), zowią się leges rogatae.
rozdział III.
USTRÓJ POLITYCZY W OKRESIE CESARSTWA REPUBLIKAŃSKIEGO
A. Urzędy imperatorskie.
1. Imperator stał się faktycznie jednowładcą gdy zespolił w swym ręku władzę konsularną, dalej powierzoną mu dożywotnio władzę trybuna ludowego oraz władzę prokonsularną, na podstawie której wykonywał najwyższe dowództwo nad wojskiem w całym imperium rzymskim; wreszcie uzyskał najwyższą godność kapłańską. W ten sposób zjednoczył w swym ręku najwyższą władzę nieograniczoną ani kolegialnością ani też czasem jej trwania.
2. Spośród dawnych magistratur republikańskich różne z nich w różnym stopniu zachowały swój byt, nie mając zresztą dawnych atrybutów, wobec istniejącej władzy imperatora. Przede wszystkim zależały one bądź od jego mianowania (nominatio), bądź od zalecenia kandydata (commendatio) senatowi, który zwykle takiego kandydata zatwierdzał. W szczególności:
a) konsulat istnieje wprawdzie, lecz konsulów wybiera na bardzo krótkie okresy (4 a nawet 2 miesiące) dla spraw specjalnych (zapisów, ustanawiania opiekunów, wyzwoleń, emancypacji),
b) dawni pretorowie: miejski dla perygrynów i dla quaestiones perpetuae tracą zwolna swą kompetencję na rzecz nowych urzędów imperatorskich, natomiast powstają urzędy pretorów dla spraw oznaczonych szczegółowo (fideikomisowych dla sporów pomiędzy fiskusem czyli skarbem imperatora a osobami prywatnymi, spraw wolności),
c) cenzorowie właściwie przestają wykonywać swą władzę odkąd imperator przejął ich atrybuty jako censor perpetuus (?). W III wieku przestano ich wybierać.
Zmienia się także zakres działania magistratur niższych i tak: a) edylom powierza się podrzędne czynności policyjne a od początku 3 wieku po Chrystusie nie wybiera się ich wcale, b) liczbę dawnych kewstorów z 40 redukuje się do 20 wprowadzając urząd kwestora przy boku cesarza (quaestor candidatus principis), c) to samo dzieje się w odniesieniu do vingintisexviri, którzy zostają zredukowani do liczby 20 jako vigintiviri, d) wreszcie trybunat plebejski traci swój wpływ wobec istnienia dożywotniej władzy trybuńskiej w rękach imperatora. To też od 3 wieku po Chrystusie przestano wybierać trybunów plebejskich. W miejsca natomiast dawnych magistratur wchodzą:
3. Nowe magistratury kreowane przez cesarza. Wedle ich hierarchii w państwie należą tu:
a) prefekt pretorianów (praefectus praetorio) czyli przybocznej straży cesarskiej, sprawował władzę w zastępstwie imperatora nad 10-ma kohortami pretorianów ściągniętych do Rzymu z trybunami i centurionami na czele. Do jego zakresu działania należała także jurysdykcja w sprawach cywilnych i karnych w drodze postępowania nadzwyczajnego (extraordinaria cognitio) w razie odwołania się strony. Od Aleksandra prefekt praetorio mógł nawet wydawać obowiązujące rozporządzenia, nie sprzeciwiające się ustawom i konstytucjom cesarskim.
b) prefekt miasta (praefectus urbis) początkowo sprawujący swój urząd w razie nieobecności w Rzymie imperatora dla utrzymania ładu i porządku w mieście, z biegiem czasu uzyskuje jurysdykcję karną, zakreśloną dawniej pretorom, a następnie i cywilną (w sprawach o naruszenie posiadania). Wreszcie obejmuje wyrokowanie od sądów municypalnych w drodze odwołania.
c) praefectus annonae wprowadzony celem dostarczania dla Rzymu odpowiedniej ilości zboża, dysponował wielkim zastępem urzędników i wykonywał w zakresie powierzonej mu administracji jurysdykcję karną i cywilną (w sprawach handlu, transportu, lichwy).
d) praefectus vigilum ustanowiony celem zapewnienia bezpieczeństwa (szczególniej w nocy) w Rzymie, wykonywał swój urząd przy pomocy 7-miu kohort wojska (cohorts vigilum) i dodanego później podprefekta, tudzież sądownictwo karne i cywilne związane z jego zakresem działania (w sprawach o kradzież, podpalenie, rabunek). Od orzeczeń prefektów miasta, annonae i vigilum istniało odwołanie do imperatora, względnie prefekta praetorio.
Szczególniejsze znaczenie posiadał urząd prefekta Egiptu (praefectus Aegypti), który w hierarchii urzędowej następował po stanowisku prefekta pretorio.
Ponadto posługiwał się imperator urzędami niższymi w zakresie administracji kancelaryjnej, zwanymi prokuratorami (procuratores) tudzież kuratorami (curatores), zajmującymi pośrednie stanowisko wśród dostojników magistratualnych i cesarskich.
Doniosłe znaczenie w zakresie administracji państwowej posiadała ta okoliczność, że w rękach imperatora względnie w bezpośredniej od niego zależności pozostawał zarząd skarbem publicznym.
Skarb z okresu republikańskiego, określony mianem aerarium populi, którego zarząd spoczywał w rękach senatu, z biegiem czasu traci swe znaczenie na rzecz stworzonego przez Oktawiana skarbu imperatora - fiscus principis Caesaris. Do tego skarbu wpływały wszelkie dochody z prowincji cesarskich i stąd pokrywano również wydatki na cele publiczne. Ponadto istniał odrębny majątek cesarza - patrimonium Caesaris, którym dysponował imperator w drodze aktów prywatno-prawnych.
B. Inne władze za czasów wczesnego cesarstwa.
Jako ciało doradcze służy w okresie cesarstwa republikańskiego imperatorowi:
a) senat, który zmienia w owym czasie zasadniczo swoje oblicze. Dzieje się to dlatego, że skład i konfiguracja senatu zależna jest w zupełności od jednej osoby, tj. princepsa (imperatora), od upodobania, woli i wpływu jedynowładcy. Senat stanowi wówczas niejako szlachtę, arystokrację rodową, bo w skład jego wchodzą jednostki, należące do oznaczonych rodzin szlacheckich, ściśle odgrodzonych od reszty społeczeństwa. Jest to szlachta dziedziczna, a urząd senatorski przechodzi z ojca na syna. Owa szlachta uzurpuje sobie dostęp do wszystkich najwyższych godności w państwie i w istocie tylko ta szlachta rządzi wtedy w Rzymie, członkiem senatu mógł być tylko obywatel Rzymianin, wolnourodzony (ingenuus), posiadający majątek wysokości 1-go miliona systerców.
Ten stan senatorski (jak i stan rycerski, ordo equester), uzurpuje sobie nawet odpowiednią nazwę. Oznaczano tych, którzy należeli do owych stanów wyrazem „honostiores”, w odróżnieniu od „humuliores”, tj. tłumu niżej stojącego. Każdy senator nosi tytuł vir clarissimus. Z łona senatu rekrutują się też imperatorowie i chociaż wprowadzali ich na tron pretorianie, trzeba jednak pamiętać, że na czele pretorianów stali najbogatsi, którzy decydowali o losach państwa i zwyczajnie powoływali któregoś z senatorów na godność najwyższą.
Za czasów jedynowładztwa senat zbierał się zwyczajnie dwa razy w miesiącu, w dniach calendae (pierwszego) i idus (15-go). Były to zwyczajne posiedzenia senatu (senatus legitimus). Przewodniczył zwykle w takich razach jeden z konsulów. On też przedkładał na zebraniu senatu wnioski, celem powzięcia uchwały.
Ponieważ senat, jako organizacja społeczna, stojąca na czele całej administracji państwowej, reprezentował całe społeczeństwo, jest rzeczą jasną, że siłą faktu atrybucja zgromadzeń ludowych przechodzić musiała na owe bardziej sprężyste, skoordynowane ciało, jakim był senat. Dlatego już za czasów Oktawiana zwoływanie zgromadzeń ludowych ma tylko pozorny charakter, aby na zewnątrz wykazać, że imperator trzyma się zasad republikańskich i nie zrywa z dawną tradycją - w istocie zaś Oktawian bardzo sprytnie przelewa właściwą władzę ustawodawczą na senat i wszelkie sprawy przeprowadza na senacie. Uchwała też senatu uzyskuje za czasów cesarstwa republikańskiego moc ustawy obowiązującej, jest źródłem prawa, stojącym na równi z uchwałami ludowymi.
Wnioski stawiane w senacie za czasów pryncypatu, a tym bardziej później, w przeważającej ilości pochodziły od imperatora, wola zatem princepsa poddawana była pod dyskusję owych zgromadzeń, które w istocie rzeczy zależały od niego. Dlatego cesarze pozostając nieraz w pewnym antagonizmie do senatu, nie pozwalają dyskutować nad swoimi wnioskami, a wnioski ich zgłoszone w senacie (oratio principis in senatu habita), tym samym zyskują charakter uchwały senatu a w konsekwencji ustawy obowiązującej.
b) rada imperatora (consilium principis), która jako organ konkurujący z senatem utrzymywana jest trwale od Hadriana, składała się z najwybitniejszych senatorów, dygnitarzy imperatorskich i uczonych prawników. Tutaj formułowano ostatecznie wszelkie akty natury ustawodawczej i jurysdykcyjnej.
c) ponadto istnieją kolegia kapłańskie w takim zakresie jak za czasów republikańskich, z tym jednak, że utworzono kolegia nowe, nieposiadające jednak zasadniczego znaczenia dla ustroju państwowego. W szczególności:
1) collegium quindecimvirorum, dla odtworzenia ksiąg sybilińskich,
2)collegium epulonum, zajmujące się urządzaniem biesiad publicznych, dalej stowarzyszenia,
3) fratres Arvales i
4) sodales Augustalos, mające na celu otoczenie kultem pewnych bóstw oraz osoby cesarza po jego śmierci.
rozdział IV.
USTRÓJ POLITYCZNY W EPOCE MONARCHII ABSOLUTNEJ
A. Podział administracyjny państwa.
Okres późnego cesarstwa datujący się od Dioklecjana i Konstantyna Wielkiego opierał się w zakresie ustroju politycznego na dwóch momentach: a) absolutnej władzy monarszej i b) centralizacji zarządu państwowego.
Dioklecjan rozdziela władzę monarszą, tworząc godność drugiego współregenta określonego mianem Augusta. Każdy z Augustów będąc współrzędnym imperatorem wyznacza swego zastępcę w osobie drugiego Cezara. Forma rządu opiera się na całkowitym despotyzmie. Przenosząc stolicę do Konstantynopola, Konstatnyn spowodował faktyczny rozdział pomiędzy Wschodnią połacią cesarstwa a Zachodnią. Ta ostatnia traci swój byt z chwilą gdy Odoaker, wódz germański, zajął Rzym w roku 476 po Chrystusie i usunął ostatniego tam spośród cesarzy, Romulusa Augustulusa.
W rękach cesarza skupia się pełnia władzy: ustawodawczej, wykonawczej i sądowniczej. Cesarz nie podlega żadnemu prawu, gdyż władzę swą uważa za udzieloną mu z łaski Bożej. Dwór cesarski otacza przepych wschodni a oznaką objęcia władzy jest koronacja.
Zarząd państwa opiera się na całkowitej centralizacji. Następuje przede wszystkim podział państwa na 4 prefektury, każda pod kierownictwem jednego prefekta praetorio. Prefektury zostały podzielone na diecezje (dioceses), te zaś na prowincje (provinciae).
a) Istniały w państwie wschodnio-rzymskim dwie prefektury: Oriens oraz Illyricum, w zachodnio-rzymskim również dwie: Italia i Galia.
b) Diecejze pozostawały pod kierownictwem wikariuszów (vicarii), prowincje zaś namiestników - praesides. Istniało ścisłe podporządkowanie urzędów. Wikariusze podlegali prefektom praetorio, namiestnicy zaś prowincji podlegali wikariuszom. Nadrzędność władzy przejawiała się w prawie kontroli i jurysdykcji.
B. Urzędy cesarskie.
Wszyscy urzędnicy byli zaliczeni wedle rangi do trzech następujących stopni: 1) illustres, 2) spectabiles, 3) clarissimi. W obrębie zaś urzędów odróżniano dignitates (godności wyższe) i officia (urzędy pomocnicze). Dignitates dzieliły się na cywilne (civiles), wojskowe (militares) i dworskie (palatinae).
a) do cywilnych urzędów należały: prefektury, wikariaty i namiestnictwa prowincji,
b) do wojskowych urzędów należały: 1) magistri militum (pięciu dla Wschodu i trzech dla Zachodu), 2) comites i 3) duces, tj. naczelnicy okręgów wojskowych,
c) do dworskich urzędów wreszcie zaliczał się: 1) Quaestor sacri palatii czyli kanclerz państwa, kierujący głównie sprawami ustawodawczymi i najwyższym sądownictwem, 2) magister officiorum czyli naczelnik przybocznej straży cesarskiej, zajmujący się również sprawami polityki zagranicznej, 3) Comes sacrarum privatarum czyli nadworny zarządca majątku cesarskiego.
Ponadto wchodzili w zakres urzędów dworskich urzędnicy kancelarii cesarskiej, a to tribuni et notarii tudzież magistri scriniorum. Wreszcie jedną z najwyższych godności był urząd tzw. praepostitus sacri cubiculi wykonujący służbę przy osobie cesarza.
Ważną rolę odgrywała tajna rada cesarska zwana sacrum consistorium, złożona z tzw. comitesconsistoriani, z których jedni byli członkami zwyczajnymi inni nadzwyczajnymi. Wprawdzie kompetencja tej rady nie była, ze względu na absolutną władzę cesarza, ściśle określona, to jednak zwyczajnie obejmowała sprawy natury ustawodawczej, polityki zagranicznej i odwołania (apelacji) sądowego.
Rominiscencja niektórych urzędów z okresów poprzednich utrzymała się nadal ale w nazwach raczej jak w ich znaczeniu materialnym. I tak, prócz właściwych prefektur Rzymu i Konstantynopola spotykamy również prefektów vigilum, annonae, a dalej nawet konsulów, pretorów wybieranych z senatu, który na wzór dawnego senatu rzymskiego istnieje odrębnie w obu stolicach (tj. w Rzymie i Konstantynopolu).
rozdział V.
ADMINISTRACJA ITALII ORAZ PROWINCJI
A. Zarząd Italii za czasów republikańskich.
Najniższą komórką organizacji społecznej mieszkańców Italii w czasach najbardziej odległych stanowiły okręgi, pagi, łączące się następnie w większe związki terytorialne na wzór gminy zwanej civitas. Tam zaś na miejscach zwanych fora lub consiliabula zbierali się mieszkańcy okręgów na wspólne uroczystości lub targi, owe miejsca stały się zalążkiem miast z biegiem czasu dość licznych, łączących się nawet w pewien związek, jak np. związek 30 miast Latium z Alba Longa na czele. Rzymianie wchodzili często w przymierza z owymi miastami latyńskimi, gdy zaś w skutek częstych wojen doszło w roku 338 przed Chrystusem do rozwiązania związku latyńskiego i opanowania całej Italii, odróżniano: a) miasta inkorporowane, wcielone do państwa rzymskiego, tj. coloniae oraz municipia vicim Romanorum, tudzież b) miasta sprzymierzone - civitates foederate.
ad. a) miasto inkorporowane zwane municipium wchodziło w pewien stosunek zależności od Rzymu, który przejawiał się w tym, że mieszkańcy municipium płacili podatki i było zobowiązani do służby wojskowej tudzież traktowani jako poddani rzymscy. Jednym miastom pozostawiono samorząd miejski, senaty (rady) i zebrania, inne poddano magistraturze rzymskiej. Mieszkańcy miast takich byli więc niepełnosprawnymi poddanymi zwanymi municipies (non optimo iure).
W podbitych miastach tworzono kolonie (coloniae), wysyłając tam własnych obywateli, którzy uzyskując odebraną jedną trzecią część gruntu, należącego do podbitej ludności, korzystali z pełni praw rzymskich. Za Grakchów wysyłano ubogich obywateli, od Sulli zaś weteranów wojskowych na kolonie, które stanowiły ośrodki obronne (zwłaszcza nad wybrzeżami) dla państwa rzymskiego. Z uwagi na to, że pretorowie wysyłali tam prefektów iuri dicundo do wykonywania władzy jurysdykcyjnej, uzyskuje pewien rodzaj miast italskich nazwę prefektur. Utrzymało się to nawet po nadaniu w roku 90 (?) przed Chrystusem na podstawie legis Iuliae wszystkim miastom rzymskiego prawa obywatelstwa.
ad. b) miasta sprzymierzone korzystały z wzajemnych uprawnień w Rzymie, opartych na zawarciu przymierza. Ponieważ obcokrajowiec był w zasadzie wyjęty spod prawa, przeto zawierano układy, które zapewniały obcym bezpieczeństwo i ochronę prawną na terenie Rzymu. Stopnie układów były różne, stosownie do swego znaczenia następujące: amicitia, hospitium i foedus. Mieszkańcy miast sprzymierzonych mieli uprawnienia na terenie Rzymu uzależnione od stanowiska, jakie zajmowały te miasta. Gdy należały one dawniej do związku latyńskiego, to mieszkańcy ich korzystali z commercium i connubium, a przez przesiedlenie się do Rzymu korzystali również z prawa głosowania jaki przydzieleni do okręgów (tribus). Ponadto obywatele tych miast tworzyli osady zwane koloniami latyńskimi (coloniae Latinae) otrzymując tam grunty, a w razie piastowania jakiegoś urzędu również i obywatelstwo rzymskie.
Wobec tego, iż miasta sprzymierzone ponosząc ciężary nie brały istotnego udziału w zdobyczach Rzymu i w ten sposób były nawet w gorszym położeniu od miast wcielonych, istniały usiłowania ze strony ludów sprzymierzonych, by udzielono im rzymskiego prawa obywatelstwa. Gdy zaś pomimo kilkakrotnie ponawianych w tym kierunku wniosków w Rzymie nie odniosło to żądanie skutku, część sprzymierzeńców powstała przeciw Rzymowi. Wtedy na wniosek Cezara w roku 90 przed Chrystusem powzięto uchwałę udzielającą sprzymierzonym, którzy pozostali w tej rewolcie wiernymi Rzymowi, rzymskiego prawa obywatelstwa. Była to tzw. lex Iulia de civitate sociis danda.
Szczególniej uzyskała to prawo obok miast Italii - Galia cisalpińska. Organizacja miejska opierała się zwykle na lokalnej ustawie tzw. lex municipalis, której udzielał miastu dostojnik cum imperio w formie legis datae (do takich należała między innymi lex Rubria i lex Iulia municipalis z roku 45 przed Chrystusem). Zwyczajnie pozostawiano tam administrację samorządową miejską (urzędy, senaty i zgromadzenia) z kompetencją jurysdykcyjną do 15-tu tysięcy sesterców w zakresie wymierzanej kary. Natomiast jurysdykcja karna należała do rzymskiej magistratury.
B. Zarząd Italii za czasów cesarstwa.
Z powstaniem jednowładztwa imperatorowie ogarniając władzą swą całą Italię ujednostajnili jej zarząd z administracją prowincji. Oktawian podzielił Italię na 11 okręgów, 12-ty zaś stanowił Rzym ze swoim obwodem, dla celów strategicznych i podatkowych. Najpierw wprowadzono w tych miastach kuratorów pełniących nadzór nad administracją miejską, którzy z biegiem czasu stali się cesarskimi urzędnikami miejskimi.
Hadrian zaś dzieląc Italię na cztery okręgi w zakresie wykonywanej jurysdykcji, ustanowił dla nich tzw. consulares (byłych konsulów), których z kolei usunął Antonius Pius, a Marek Aureli wprowadził nowych urzędników zwanych iuridici mianowanych spośród dawnych pretorów. W III wieku po Chrystusie występują jeszcze inni nowi urzędnicy pod nazwą correctores, sprawujący rozległą kontrolę nad administracją miejską Italii. Od czasu Dioklecjana zniesiono iuridicos, natomiast correctores korzystali z władzy przysługującej namiestnikowi.
Władze administracji miejskiej, znane z odkrytych tablic brązowych, zawierających prawa municypalne na prowincji w Betyce (a to z czasów Cezara kolonii Urso i z czasów Dominicjana miast latyńskich Malaca i Salpensa - lex coloniae Salpensna) ilustrują stan owej administracji w sposób następujący:
W zakres administracji miejskiej wchodziły następujące władze:
1) kolegia dwóch lub czterech sędziów - duovini lub quattuorviri.
Był to naczelny urząd miejski, pierwszy w koloniach, drugi w municypiach. Kolegiom tym przysługiwała jurysdykcja cywilna. Od czasów legis Iuliae członkowie tych kolegiów układają listy obywateli i senatorów miejskich, tudzież budżet na lat pięć i zwą się quinquennales, tudzież zwołują senat (radę) i zgromadzenia ludowe. Godność tę mógł piastować tylko mieszkaniec wolnourodzony, posiadający odpowiedni wiek i majątek oraz dawniej sprawowany urząd, gdyż w tym zakresie istniała kolejność. W razie nieobecności duovira, lub gdy godność tę sprawował imperator, wyręczał ich w tym celu mianowany prefekt.
2) senat miejski (względnie rada miejska) zwany ordodecurionum składał się ze stu członków, oznaczonych przez quinquennales (którzy mogli usuwać senatorów), z byłych urzędników miejskich i obywateli posiadających kwalifikacje na senatora zwanych pedani. Senat załatwiał wszystkie ważniejsze sprawy miejskie, toteż urząd dekuriona, który mógł wpływać na tok spraw publicznych wysoko ceniono. Od II wieku gdy raczej ubiegano się o urzędy imperatorskie godność decuriona była ciężarem, ponieważ poruczano mu ściąganie podatków, dlatego uzależniono piastowanie miejskiego urzędu od piastowania uprzednio dekurionatu.
3) miejskie zgromadzenia ludowe były podobnie jak w Rzymie bądź kurialne bądź trybusowe (okręgowe), a w skład ich wchodzili nie tylko wszyscy obywatele miasta lecz i osoby w nim przebywające, tzw. incolae. Zadaniem zgromadzeń ludowych było załatwianie spraw poprzednio rozważanych w senacie oraz wybór urzędników miejskich.
Wreszcie wspomnieć należy o istniejącym obok kolegiów pontyfików i augurów miejskich również tzw. ordo Augustalium, tj. stanie mającym na celu utrzymywanie kultu nie tylko zmarłych ale i żyjącego imperatora.
C. Zarząd prowincji za czasów rzeczypospolitej.
Początkowo wyrazem prowincja określano zakres władzy powierzonej dostojnikowi rzymskiemu przez ustawę, następnie wykonywanie jej poza granicami Rzymu, wreszcie samo terytorium przez dostojnika zarządzane. Zwyczajne podbicie obcego kraju powodowało przejście na własność wszelkiego gruntu owego kraju na rzecz narodu rzymskiego, Urządzenie prowincji bywało realizowane przez dowódcę wojskowego z wysłanymi w tym celu 10-ma delegatami senatu, na podstawie udzielanej przez senat instrukcji zwanej lex provinciae. Najpierw rozbijano związki polityczne, nie pozwalając się łączyć w żaden sposób miastom podbitym, które bądź całkiem niszczono, gdy stawiały zbrojny opór, bądź pozostawiano ich mieszkańcom ziemię, która stanowiła wprawdzie własność narodu rzymskiego, ale mieszkańcy ją posiadający byli obowiązani opłacać daninę zwaną stipendium lub tributum w pieniądzach oraz vectigal w naturze.
Wśród miast prowincji dadzą się wyróżnić:
a) civitates foederatae, tj. miasta sprzymierzone, które korzystały z uprawnień miast latyńskich z czasu przed lex Iulia z roku 90 przed Chrystusem, a więc miały niezawisły własny zarząd i nie płaciły daniny od gruntów, które pozostawały ich własnością - lecz ponosiły ciężary w dostawie wojska, okrętów i zboża Rzymowi i
b) civitates liberae sine foedere communes, miasta wolne niesprzymierzone, którym wolność została przez Rzym udzielona (przez senat lub zgromadzenie) lecz mogła być każdocześnie cofnięta. Miały one analogiczne korzyści i ciężary od miast sprzymierzonych. Było ich dość dużo.
c) miasta, które uzyskiwały tylko prawo latyńskie, urządzone na wzór municypii rzymskich, których mieszkańcy opłacali daninę.
Władze prowincji.
Do władz prowincji należały następujące urzędy:
1. Namiestnik, który sprawował przede wszystkim władzę wojskową, przeprowadzał pobór rekruta, sprawował jurysdykcję cywilną za pomocą edyktów i karną, mając prawo życia i śmierci nad mieszkańcami. Godność namiestnika powierzano zwykle byłym pretorom w drodze prorogacji, a na prowincjach nieprzyjaznych, które wymagały utrzymywania silnej załogi wojskowej - konsulom, stąd jedne prowincje zwały się konsularne, drugie pretorskie. Prowincje bywały wylosowywane przy wyborze na daną godność w Rzymie a objęte być musiały w pięć lat po złożeniu przez daną magistraturę urzędu. Namiestnik wykonywał swój urząd początkowo przez jeden rok, chyba, że mu przedłużono go w drodze uchwały. Później przyjęto zasadę (lex Cornelia z roku 81 przed Chrystusem) że dopóki nie wrócił namiestnik do Rzymu, wykonuje on swój urząd na prowincji. Wreszcie za Cezara ustalono czas trwania urzędowania w prowincjach konsularnych na dwa, zaś w pretorskich na jeden rok.
2. Do pomocy mianował senat na wniosek namiestnika legatów (legati) a to jednego przy propretorze, trzech zaś lub więcej na prowincjach konsularnych. Mogli oni sprawować dowództwo wojskowe.
3. W zakresie administracji skarbowej tudzież jurysdykcji edylskiej wykonywali na prowincjach funkcje kwestorowie - wybierani w Rzymie i losem wyznaczani dla prowincji. Mógł ich zastępować senat.
4. Pozostali urzędnicy stanowili bądź jako comites zastępstwo urzędników o funkcjach poruczonych (cohors preatoria), bądź byli to niżsi funkcjonariusze zwani apparitores.
Ze względu na to, że zarząd prowincji był źródłem dochodów dla magistratur rzymskich, chcących w ten sposób powetować straty poniesione w związku z wyborami, dopuszczano się licznych ździerstw i nadużyć. Również za pośrednictwem dzierżawców danin publicznych - publikanów oraz tzw. negotiatores czyli lichwiarzy prowincjonalnych, prowincje znajdowały się na ogół w bardzo ciężkim położeniu materialnym.
D. Zarząd prowincji za czasów cesarstwa.
Oktawian podzielił prowincje na senatorskie i cesarskie czyli imperatorskie (a. provinciae senatoriae - b. provinciae Caesaris).
ad. a) prowincji senatorskich było 10. Wysyłano tam byłych konsulów, gdyż objęcie stanowiska namiestnika prowincji odbywało się w lat 10 lub 13-cie po złożeniu urzędu. Na tych prowincjach zarząd nad wojskiem sprawował oddzielny legatus legionis. Natomiast zakres władzy namiestnika - proconsula obejmował administrację ściślejszą oraz jurysdykcję cywilną i karną z tym, że obywatelom rzymskim przysługiwało w razie ich skazania na śmierć prawo odwołania się do senatu lub imperatora.
ad. b) imperatorskich prowincji było najpierw 2, od czasu Trajana 40-ci. Namiestnik mianowany przez imperatora pełnił swe funkcje aż do odwołania. Wśród tych prowincji: 1) jedne posiadały załogę legionów kilkunastu a namiestnik nosił nazwę consularis (mianowany był bowiem spośród konsulów), 2) drugie miały załogę jednego legionu, namiestnik zaś zwał się legatus preatorius (był bowiem mianowany spośród pretorów, za Hadriana byli na tych prowincjach ustanawiani namiestnikami tzw. iuridici; 3) trzecie wymagające szczególniejszych środków nadzoru miały namiestników określonych nazwą praesides (wyjąwszy Egipt gdzie władzę sprawował prefekt), od Aleksandra Sewera zaś praeses sprawował administrację cywilną a dux wojskową.
Szczególniej za czasów cesarstwa tworzono na prowincjach kolonie wojskowe, mające na celu z jednej strony przez udzielenie gruntów weteranom stanowić dla nich wynagrodzenie, z drugiej zaś zabezpieczenie przed zaburzeniami wewnętrznymi na prowincji i obronę na zewnątrz przed nieprzyjacielem. Kolonie takie, na które zakupywano grunta w miastach stanowiły oddzielną gminę rzymską, bądź też dopuszczały i obcych mieszkańców tubylczych do udziału w administracji na podstawie udzielonej w tym celu tzw. lex coloniae.
Administrację miast prowincjonalnych poznaliśmy na podstawie tablic brązowych odkrytych w Malaca, Salpensa i Urso, sprawowały ją urzędy miejskie, senaty (rady miejskie) i zgromadzenia ludowe.
Wspomnieć należy, że kilka miast łączono w jeden okręg, dla którego odbywał namiestnik wraz z radą sędziów (consilium) tak zwane conventus czyli zebranie sądowe corocznie, na których wyrokowano w sporach między obywatelami rzymskimi.
Od tego odróżnić należy zebrania prowincjonalne - concilia lub communia provinciae, odbywane w głównym mieście prowincji z udziałem delegatów wszystkich miast prowincjonalnych, obradujące nad najważniejszymi sprawami prowincji oraz nad kultem imperatora.
W okresie późnego cesarstwa pobieranie podatku gruntowego (capitatio terrena) od posiadaczy gruntu tudzież podatku zarobkowego (negotiatorum collatio) od warstwy ludności zarobkującej, która łączyła się w związki zawodowe, stanowiło wielkie obciążenie ludności, zwłaszcza przy nadużyciach ze strony organów państwowych. Dlatego też cesarze wprowadzili urząd tzw. obrońcy miasta - defensor civitatis - wybieranego spośród najbardziej zaufanych i szanowanych senatorów (radców miejskich) a zatwierdzanego przez cesarza, celem obrony szczególnie najuboższej warstwy ludności tzw. plebei przed uciskiem ze strony władz rządowych i miejskich.
rozdział VI.
STANOWISKO PRAWNE LUDNOŚCI RZYMSKIEJ W ROZWOJU HISTORYCZNYM
Jeśli zwrócimy uwagę na stanowisko prawne wolnej ludności rzymskiej to w rozwoju historycznym daje się uwypuklić następujący podział mieszkańców rozległego imperium. Decydującym momentem dla podziału jest edykt Karakalli z roku 212 po Chrystusie, nadający wszystkim mieszkańcom z wyłączaniem tzw. peregrini deditiotii, rzymskie prawo obywatelstwa.
Przed wydaniem owego edyktu na terenie państwa rzymskiego od czasów najdawniejszych odróżniano: a) obywateli (cives), b) Latynów (Latini), c) obcokrajowców (peregrini).
ad. a Wśród obywateli jedni korzystali z wszelkich praw publicznych i prywatnych, w szczególności z prawa głosowania na zgromadzeniach ludowych i piastowania urzędów oraz z prawa zawierania związków małżeńskich i czynności handlowych, tych określano mianem obywateli pełnoprawnych, właściwych (cives optimo iuro).
Obok jednak obywateli właściwych istnieli również obywatele niepełnosprawni (cives non optimo iure), którzy nie korzystali z uprawnień publicznych (ius honorum i ius suffragii) i nie będąc zobowiązani do służby wojskowej opłacali podatek pogłówny (in capita). Zwali się aerarii, w przeciwstawieniu do tribules, tj. obywateli wciągniętych do księgi okręgowej. Mieszkańcom gmin miejskich włączonych do państwa udzielano obywatelstwa bez prawa głosowania (cives sine suffragio), zwali się Caerites.
ad. b) Latynowie (Latini) byli to pierwotnie mieszkańcy gmin miejskich Latium, których zrównano z obywatelami rzymskimi lecz tylko pod względem prawno-prywatnym. Dopiero od chwili udzielenia im obywatelstwa rzymskiego odróżniano: a) tzw. Latini coloniarii, tj. mieszkańców pewnych tylko gmin wyposażonych w prawo latyńskie, tudzież b) Latini Iuniani, tj. nieformalnie wyzwolonych niewolników. Ta ostatnia kategoria Latynów korzystała tylko z prawa zawierania czynności handlowych, nie miała natomiast żadnych praw politycznych ani też ius connubii.
ad. c) Obcokrajowcy (peregrini), tj. osoby, które nie były ani rzymskimi obywatelami ani Latynami a korzystały jedynie z ius gentium na terenie państwa rzymskiego w zakresie swych stosunków prawno-prywatnych, posiadając zdolność prawną własnego prawa ojczystego.
Po wydaniu edyktu Karakalli istnieją tylko obok obywateli jeszcze Latini Iuniani, tudzież tzw. peregrini dediticii, tj. owi obcokrajowcy, których gminy ojczyste nie zostały przez Rzym uznane oraz wzywoleńcy, którzy uzyskali wolność na skutek naruszenia przepisów legis Aeliae Sentiae, ograniczającej wyzwolenia.
Natomiast w rozległym imperium tworzą się, zwłaszcza za czasów cesarstwa, nowe stany, a to stan szlachecki i stan rycerski. Piastowanie dostojeństw magistrualnych powierzano zwykle obywatelom z majętnych rodzin patrycjuszowskich lub plebejskich i stąd powstała pomiędzy nimi pewna więź natury materialnej, oddzielająca ich od reszty ubogiej ludności. Z biegiem czasu rodziny te wytwarzać poczęły zamknięty stan szlachecki - nobilitas. Jeśli ktoś spoza ich grona uzyskał godność magistrualną, stawał się jako homo novus założycielem uszlachconej w ten sposób rodziny własnej (princeps nobilitatis). Ponieważ dostojnicy po złożeniu urzędowania wchodzili do senatu, powstaje spośród tej szlachty odrębny stan senatorski (ordo senatorius), odróżniający się nawet zewnętrznymi oznakami tunika senatorska, pierścień, portrety woskowe przodków) od pozostałej ludności.
Obok owej szlachty istnieje w Rzymie oddzielny stan rycerski (ordo equester), rekrutowany najpierw spośród członków 18-tu centurii jazdy a później przez przyjęcie w jego obręb również najmajętniejszych obywateli spośród pierwszej klasy piechoty, którzy zobowiązani byli do dostarczania własnym kosztem konia i utrzymywania go w czasie wojny (equites equo privato). Oni to gromadzili wielkie bogactwa, wydzierżawiając od państwa dochody (w drodze tzw. spółek, societates publicanorum) tudzież na mocy tzw. lex iudiciaria (uchwalonej w roku 122 przed Chrystusem na wniosek Grakcha) mogli być wciągani na listę sędziów, posiadając wymagany cenzus majątkowy - 400 tysięcy systerców. Skutkiem tego, że ustawa ta wyłączała na przyszłość z listy sędziów senatorów, których oni dotychczas reprezentowali, powstaje antagonizm między stanem senatorskim a rycerskim z jednej strony, z drugiej zaś powiększa się jeszcze bardziej rozdział tych stanów od reszty ludności, cierpiącej na ogół nędzę i niedostatek. Wówczas to w stosunkach ekonomicznych daje się odczuwać brak stanu średniego, z uwagi na to, że rzemiosło i przemysł leżały w rękach niewolników. Decydującym czynnikiem mogli stać się w tym kierunku wyzwoleńcy, jednakże działalność magistratur rzymskich stanęła temu na przeszkodzie. Wyzwoleńcy bowiem traktowani do pewnego stopnia podobnie jak dawni klienci, uzyskali z biegiem czasu obok ius commerciii również prawo głosowania na zgromadzeniach. Głosowali oni w okręgach miejskich jako obywatele ubożsi, nieposiadający odpowiedniego majątku. Wprawdzie cenzor Appius Claudius Caecus usiłował wciągnąć ich do tribus rusticae, podobnie jak i obywateli zajmujących się rzemiosłem i drobnym przemysłem (opifices, sellularii), celem wytworzenia zamożnego stanu średniego, jednakże przeszkodziła temu działalność późniejszych cenzorów, którzy zdecydowanie pomieszczali wyzwoleńców w okręgach miejskich (tribus urbanae).
Natomiast w okresie późnego cesarstwa daje się zaobserwować dążność do łączenia ludzi w związki i korporacje związane zawodem, wśród których w hierarchii najwyższe stanowisko zajmuje cesarz i jego rodzina (nobillissimi), dalej osoby odznaczone uprzednio godnością urzędową (patricii), wreszcie duchowni, wojskowi, urzędnicy.
Nową instytucją natomiast rozwijającą się w tym okresie na szerszą skalę jest kolonat. Był to stan zajmujący pośrednie stanowisko pomiędzy wolnymi a niewolnikami. Kolonowie to osoby, które otrzymawszy grunt od właściciela latyfundiów (dominus, patronus, possessor) do uprawy, były obowiązane stale się tym zajmować, będąc niejako z gruntem związane. Stosunek ten był dziedziczny, przechodził zatem na potomstwo kolona, tworząc w ten sposób pewną warstwę ludzi związanych zawodem rolniczym. Kolon świadczył właścicielowi na podstawie umowy pewną część plonów (reditus) i opłacał pogłówne, natomiast podatek gruntowy obciążał właściciela. Jakkolwiek są oni zwani niewolnikami ziemi (servi terrae), to jednak w zasadzie byli kolonowie wolnymi, mogąc zawierać małżeństwa i nabywać majątek. Początkowo alienacja takiego majątku zależała od właściciela gruntu, później jednak odróżniano tzw. Coloni liberi, którzy mogli własny majątek pozbywać. Przyczyną powstania kolonatu były ówczesne stosunki agrarne, powodujące oddawanie w dzierżawę wieczystą wielkich obszarów ziemskich, należących do imperatora i bogatych latyfundystów małorolnym wieśniakom. Dzierżawcy owi otrzymując pojedyncze parcele gruntowe do użytkowania stawali się później kolonami.
23