Agon - rywalizacja, współzawodnictwo. Rodzaj festiwalu na zasadach rywalizacji, konkurs dramaturgów. Poprzedzał je konkurs dytyrambów.

Akt licencyjny - 24 czerwca 1737 - Wchodzi w życie Akt licencyjny - ustawa przywracająca w Anglii cenzurę sprawowaną przez urząd Lorda Szambelana. Tekst każdego dramatu musiał zostać zaakceptowany przez Kontrolera Dramatów (Examiner of Plays), a miejsce wystawiania zalegalizowanych sztuk ograniczono do koncesjonowanych teatrów. W preambule Aktu stwierdzono, że zastępuje on wszystkie przepisy dotyczące "łazików, próżniaków, bezczelnych żebraków i włóczęgów", aby tychże "sprawniej karać" ("Historia Teatru" pod red. Johna Russella Browna, 1999). Akt zniesiono dopiero w 1968 r.

Antesteria - potrójne święto: zmarłych, wiosny i rozlewania wina (1 dzień jak dziady, w 2 rozlewanie wina do bukłaków i zawody, 3 poświęcony komosom)

Areopag - plac publiczny, widownia wznoszona na rusztowaniach jeszcze przed zbudowaniem teatru Dionizosa.

Arlekin - mocno wyartykułował go Goldoni, inne imiona: Truffaldino, Bogallino, łajdak i dureń, służący, nogi sztywno wyprostowane, wpychał siebie i swego pana w opresję.

Aulos - instrument

Auto sacramental - jednoaktowe sztuki religijne wystawiane z okazji Bożego Ciała( w 14 w. kiedy udział w ceremonii był obowiązkowy). Tematy: 1. biblijne, 2. mitologiczne, 3. zaczerpnięte z literatury.

Balet biały - pojawia się w romantyzmie, inny od poprzedniego. Nazwa pochodzi od kobiecego kostiumu teatralnego. Nawiązuje do mitologii celtyckiej i słowiańskiej: rusałki, eteryczność. Baletnica wyposażona w skrzydła. Włosi: Maria Taglioni.

Bienscance - pojęcie poetyki klasycyzmu, oznacza zharmonizowanie wszystkich elementów utworu literackiego

Bitwa o Cyda

Bitwa o Hernaniego - Jeszcze przed prapremierą Hernani stał się obiektem ostrych kontrowersji, podsycanych na łamach gazet różnych opcji politycznych. Szczególnie siły polemika ta nabrała po dwóch pierwszych przedstawieniach i trwała do zdjęcia Hernaniego z afisza po 43 wystawieniach (do czerwca 1830). Młodzi romantycy widzieli w dramacie realizację nowych, świeżych prądów ideologicznych i zerwanie ze "skostniałą" konwencją sceniczną. Docenili również polityczne, antymonarchiczne przesłanie dzieła, którego Hugo, po doświadczeniach z Marion Delorme starał się nie eksponować (zachował jedynie kilka negatywnie nacechowanych przymiotników pod adresem króla).

Obóz klasyków wskazywał natomiast na zupełny brak realizmu w utworze, nadmiar patetycznych scen i wydumane dylematy niektórych bohaterów. Atakowany był również język zastosowany w dramacie jako niestaranny, niegodny sceny teatralnej (zwłaszcza zerwanie z aleksandrynem). Podkreślano nadmiernie jaskrawy ton wypowiedzi większości postaci oraz posępną atmosferę całego utworu.

Mimo tych kontrowersji, sztuka odniosła finansowy sukces i została w 1838 wznowiona, nie bez oporów ministerstwa spraw wewnętrznych, które po publikacji dramatu Król się bawi zaczęło uważać Wiktora Hugo za niebezpiecznego literackiego wichrzyciela. Przez okres II Cesarstwa dzieło nie było wystawiane na wyraźne życzenie autora. Odzyskało popularność po kolejnej inscenizacji w 1877.

Brighella - muzykant brutal, przyjaciel Arlekina. Nos ma cofnięty nad wargami, wargi zmysłowe, oczy obleśne, złośliwe i pożądliwe. Sztylet Bringhella w przeciwieństwie do drewnianego miecza Arlekina ma groźne ostrze. Niezbyt szerokie spodnie i krótki kaftan ozdobiony zielonym szamerowaniem tworzyły jego strój od XVI do XVIII wieku. Zwykle jeszcze z ramion zwisał krótki płaszcz przypominający taki, jakie noszono w komedii rzymskiej.

Bozze

Bucco - jeden z typów postaci należący do fabula atellana: żarłok, łysy, pucołowaty, pyszałek

Cavea - łacińskie określenie widowni [Rzym] w kształcie półkola (lub koła) tworzonego przez wznoszące się rzędy kamiennych ław.

Cazuela - balkon zakratowany naprzeciw sceny, na II piętrze, miejsce izolacji dla kobiet w teatrze hiszpańskim.

Centuculusy - płaszcze zszyte z kolorowych łatek

Choreg - bogaci ludzie, którzy sponsorowali chóry.

Chorodidaskalos - specjalista od chóru.

Choreuci - brali udział w całym konkursie dramaturgicznym.

Chór - najstarszy trzon tragedii; 50 osób. Ajschylos rozbił go na 4 mniejsze grupy, po 12 osoób. Dwunastka została ustalona wielkością chóru do czasu, gdy Sofokles nie zwiększył jej do 15- 3 rzędu po 5 osob. Stopniowo zmniejsza się udział chóru w części dramatycznej. Chórzystami mogli być tylko Ateńczycy, za zatrudnianie obcokrajowców kary.

Funkcje:

- reprezentant Ateńczyków

- komentator-narrator

- budował nastrój, dramaturgię

Comedia nueva - „komedia nowa” (info. z BNki - wstęp do „życie snem”) - nazwana tak przez Tristo de Molina, na jej początek wpłynęły zespoły komedi dell'arte, początki wiąże się z Walencją, oraz osobą Lopego de Vegi, komedia łaczy funkcję ludyczną z poznawczo-dydaktyczną, pozwala przekraczać zasadę jedności czasu i miejsca akcji, mieszać gatunki, style, przedstawiać bohaterów z różnych warstw społecznych,

Wg Alexandra A. Parkera jej wewnętrzna budowa opiera się na pięciu zasadach:

1.prymat akcji nad charakterystyką postaci; 2.prymat tematu nad akcją; 3.jednośći dramatyczna opiera się na temacie, a nie wynika wprost z akcji dramatycznej; 4.temat podporządkowany jest wyższej moralnie wartości, zgodnie ze szczególnie pojęta sprawiedliwości, w imię której winowajca nie musi zostać koniecznie ukarany śmiercią; 5.charakter przyczynowo skutkowy działania dramatycznego ma na celu zilustrowanie wyższej moralnie wartości

Commedia dell'arte - zrodzona w połowie 16w. we Włoszech, ale rozpowszechniona w całej Europie, bo uprawiały ją zespoły wędrujące - żywa do 1750. Odrodzona na gruncie angielskim w czasie romantyzmu. W zasadzie to zbiór różnych elementów, wyciągniętych z innych gatunków(?):

- fabula atellana - operuje seryjnymi postaciami, groteska

- fabula palliata - sobowtóry, przebieranki, sytuacji qui pro quo (zabawne nieporozumienie wynikające z wzięcia kogoś za inną osobę, lub niezrozumienia czyichś słów), najważniejszy sprawny służący

- teatr rzymskich mimów i pantomimów - w wieku 19 znana była commedia dell'arte jako gra mimów. Myślano wówczas, że to teatr bez słów, a jednak dawniej partie były pantomimiczne. To nie jest tworzywo główne, bo dużo w niej komedii słownej.

- Karnawał - m.in. wenecki - pokazywane postacie weneckie - np., Pantalone. Maski karnawałowe. W czasie karnawały wystawiania.

Charakterystyka:

- improwizacja - nie ma rygorystycznego scenariusza; modyfikowana w zależności od nastroju widowni (znali tylko przebieg akcji, mieli sytuacje do przeprowadzenia - kontur, który trzeba było wypełnić działaniami i muzyką instrumentalną)

- postacie błazeńskie

- ludowe podłoże (na początku występowali tam, gdzie była okazja do zabawiania ludzi - place, salony gier), a mimo to wykształcił się nurt komedii wyższej - występowali na zaproszenia, mieli managerów

- foldery - wysyłane streszczenia

- wędrowny styl życia

- rodzinne (trupy przenosiły się z rodzinami, więc występowały też dzieci - klany aktorskie, dziedziczenie roli)

- nie kończyli szkół aktorskich, ale mieli z teatrem do czynienia od urdzenia

-profesjonalizm

- zespołowość

-malarskość komediantów

- kontekst - gdzie i przed jaką publicznością

-tworzyli pod presją publiczności

Postacie:

O Pantalone - starzec, Wenecjanin, kupiec, zamożny, stateczny, cieszy się dużym uznaniem społecznym dopóki nie ogarnie go nieoczekiwana namiętność lub nie zacznie walczyć z latoroślą, maska ciemnobrązowa, haczykowaty nos, bródka, rola poważna, kolor czarno - biały, jego przyjacielem był......

O Dottore - Bolończyk, uczony w prawie, filozofii lub teologii, kolor czarny, stanowił tło dla Pantalone, pomagał mu rozwiązywać problemy, postać ozdobna (Pantalone był dynamiczny), często zmieniał nazwę np. na Balanzonne (od banialuki), w miarę rozwoju komedii postać ta traciła na znaczeniu

O Cassandro - Neapolitańczyk, kupiec, bywalec w domu Pantalone, jego doradca

O Capitano - także bywalec u Pantalone, żołnierz samochwała, postać ozdobna, ekstrawaganckie oracje.

O Postaci służących - zanni i servetty, cyrulicy, oberżyści; podział ze względu na kostium:

a) zanni o stroju luźnym

b) zanni o stroju obcisłym

c) zanni o stroju upstrzonym (Arlekin)

O Arlekin - mocno wyartykułował go Goldoni, inne imiona: Truffaldino, Bogallino, łajdak i dureń, służący, nogi sztywno wyprostowane, wpychał siebie i swego pana w opresję, drewniany mieczyk, mieszek na chleb, wielka łyżka, typ obżartucha, płaski obcas, w czarnej masce, ubrany w kostium zszyty z kolorowych trójkątów albo rombów. Jedna z głównych ról męskich

O Columbina - miłość Arlekina, servetta, najładniejsza aktorka zespołu i najpiękniej śpiewająca

O Para kochanków

O Poliszynel - postać gbura. Wielu utrzymuje, że jest potomkiem Maccusa z farsy atellańskiej, a imię swe zawdzięcza kogutowi, który był przezwiskiem Maccusa. Już rzymskie malowidło na wazie przedstawia aktora z ogromnym kogucim pióropuszem na kapeluszu i nie ulega wątpliwości, że z takim wizerunkiem kojarzony jest renesansowy Poliszynel. W XVII wieku Callot rysuje podobną figurę ozdobioną dwoma kogucimi piórami i nazywa ją Cucurucu.

Poliszynel jest najbliżej spowinowacony z Brighellą ale starszy od niego i bardziej skomplikowany. Jego maska z głębokimi zmarszczkami, haczykowatym nosem i złymi oczami symbolizuje jego naturę: jest nieludzki i egoistyczny.

O Brigiello - muzykant brutal.

O Scapino - też biały kostium, też muzykant, śpiewak, służący przebiegły, ale nie brutalny. Jest on na ogół służącym (na rysunkach Callota wyraźnie typ zbójecki), pokrewnym postaci Brighella. Odziany w początku XVII wieku w luźne suknie, lecz później ubrany jak lokaj w zielone i białe galony, i jako Mezzetino, również w okresie wcześniejszym ukazujący się w luźnych szatach, ale w XVIII wieku obdarzony kostiumem podobnym do stroju Scapina, tylko szamerowanym na czerwono i biało.Maski poważne

· Comico inamorato(młody kochanek)

· Comica inamorata

· Cantarina

· Kolombina

· Pierrot

Maski komiczne

· Arlekin

· Brighella

· Scapino

· Poliszynel (Pulcinella)

· Capitano (Kapitan)

· Pantalone

· Dottore

Corrales de comedias - nazwa hiszpańskiego teatru publicznego, powstałego w 2 połowie XVI stulecia. Miejsce otwarte, gdzie przedstawiano komedie. Scenę budowano pod jedną ze ścian budynków otaczających patio(wewnętrzny dziedziniec). Z czasem scenę przykrywano dachem, zaś pod bocznymi ścianami budowano galerię. Zamożni widzowie oglądali spektakl z okien i balkonów, natomiast biedni na stojąco z patio, a dla kobiet wydzielano specjalną galerię. W przedstawieniach stosowano umowną, skromną dekorację.

Sztuki wystawiano w godzinach popołudniowych, przy świetle dziennym. Trwały one od dwóch do trzech godzin i miały charakter teatralnego święta, na które składały się: loa (prolog), 3 akty komedii oraz końcowy entremés tańczony. Wystawiali w nich swe sztuki m.in: Lope de Vega, Tirso de Molina, Pedro Calderón de la Barca oraz wielu innych autorów hiszpańskiego baroku.

Commedia erudita - [kommẹdja e.; wł., `komedia uczona'], komedia uczona — typ renes. komedii wł., opartej na wzorach rzym., operującej tekstem lit. (w przeciwieństwie do commedia dell'arte).

Concertatore reżyser komedii dell'Arte

Criticos - sędziowie w konkursach; dbali również o to, by wszyscy mieli równe szanse.

Dekoracja sukcesywna

Dekoracja symultaniczna

Deus ex machina - pojęcie wprowadzone do dramatu antycznego przez Eurypidesa. Zsyłał on w swoich przedstawieniach boga z maszyny, który gwałtownie rozwiązywał akcję, aby sztuka nie trwała zbyt długo. Maszyną nazywano specjalne urządzenia mechaniczne, dzięki którym bóg mógł pojawić się na scenie w boskich okolicznościach (był spuszczany z góry na linach)

Didaskalos - reżyser od partii solistycznych, bardzo często był to sam tragediopisarz.

Didaskalia - płyty, na których rzeźbiono nazwiska triumfatorów konkursów.

Dionizje Wielkie - czyli miejskie (przełom marca i kwietnia), rozpoczynały się wydarzeniami religijno-politycznymi: najpierw wynoszono posąg Dionizosa (zmieniał się - coraz młodszy i coraz bardziej ozdabiany) do świątyni Akademosa w gaju. W rozkwicie trwały nawet 50 dni. Teren rozwoju tragedii. W gaju odbywało się nabożeństwo i uczta. Po zachodzie słońca posąg przenoszono w blasku pochodni do Aten. Drugiego dnia miała miejsce prezentacja chórów chłopięcych i męskich. Kolejny dzień był przeznaczony na komedie polityczne. Czwartego, piątego i szóstego dnia trzech autorów prezentowało swój dorobek literacki. Święta dionizyjskie były świętem ruchomym, wiec nie figurują pod dokładną datą w attyckim kalendarzu liturgicznym. Ogólnodostępne źródła podają, że Dionizje Wielkie, czyli Miejskie, obchodzono w miesiącu zwanym Elafebolion (przełom marca i kwietnia). W Atenach, mniej więcej wówczas, gdy w Delfach rozpoczynał się zimowy okres dionizyjski, „rozpoczynano (...) najnaturalniejsze pod słońcem, niezwiązane z żadnym określonym dniem, obrzędy świąteczne” .

Dionizje Małe, czyli wiejskie - komedia, święto rolników na przełomie grudnia i stycznia, towarzyszyły mu falloforie. Obchodzono w Posejdonie (grudzień/styczeń), wówczas bowiem nadchodził czas, kiedy młode wino było już wystarczająco dojrzałe, by otwierać pierwsze jego butelki, świętować, organizować zabawy ludowe i procesje. Współczesne dość dokładne wyobrażenie na temat przebiegu tegoż święta zawdzięczamy ateńskiemu historykowi, Fanodemosowi. Ateńczycy, zebrani w pobliżu stojącej na moczarach (en limnais) świątyni śpiewali sławiące Dionizosa pieśni, tańczyli i „przyzywali boga imionami Euanthes, Dithyrambos, Bakcheutas i Bromios” . Uczestnicy obrzędu przynosili ze sobą do sanktuarium gleukos - młode, słodkie wino - które właśnie podczas owych ceremonii po raz pierwszy w „nowym winnym roku” mieszano z wodą i pito. Historycy podają, że owa bagienna świątynia, jedna z najstarszych w mieście, umiejscowiona była na południe od Akropolu. Informacje takie znaleźć można u Tukidydesa, również sam Fanodemos, wspominając o mieszaniu gleukos z wodą źródlaną, zdaje się potwierdzać tę wersję.

Diorama - (gr. dia = wskroś + hórama = widowisko), wynaleziona przez Louisa Jacquesa Daguerre'a (1789-1851), francuskiego dekoratora, technika uzyskiwania wrażenia naturalnego krajobrazu - przez podświetlanie po obu stronach półprzejrzystego tła; stosowana w scenografii teatru romantycznego od 11 czerwca 1822. W przeciwieństwie do panoram, które wykorzystywały perspektywę i złudzenia optyczna dla uzyskania efektownego obrazu, d. polegała na zastosowaniu specjalnych metod malowania i gry światła. Iluzja była tak wielka, że wywoływała entuzjazm publiczności, pisano wiele o wrażeniu prawdy, jakie wywoływały dioramy Daguerre'a, ukazujące nocne krajobrazy, ruiny, pustelnie, urwiska, a także groźne żywioły (pożary, wybuchy wulkanu, powodzie, burze). Początkowo d. były pokazywane jak spektakle w specjalnie utworzonym w Paryżu przy ul. Samson teatrze „Diorama”. Obowiązywał w nim wystrój i architektura, jak w każdym teatrze: kurtyna oddzielała scenę od widowni, składającej się z foteli prosceniowych, krzeseł i amfiteatru. Daguerre ożywiał swoje obrazy ruchem, ukazując w nich nurt strumienia czy przypływ fal.

Domunus gregis - właściciel trupy teatralnej

Dottore - Bolończyk, uczony w prawie, filozofii lub teologii, kolor czarny, stanowił tło dla Pantalone, pomagał mu rozwiązywać problemy, postać ozdobna (Pantalone był dynamiczny), często zmieniał nazwę np. na Balanzonne (od banialuki), w miarę rozwoju komedii postać ta traciła na znaczeniu

Dramat mieszczański - odmiana dramatu, której tematyka wiązała się z mieszczaństwem, a zwłaszcza obyczajowością i konfliktami w tej warstwie, uprawiana zwłaszcza w okresie pozytywizmu. Do klasyki d.m. zalicza się „Intrygę i miłość” Fryderyka Schillera (1784), utwór ukazujący społeczne zróżnicowanie i odmienność systemów wartości w warstwie mieszczańskiej i w środowisku arystokracji. W Polsce promotorem d.m. był Józef Narzymski, autor „Epidemii” (1871) i „Pozytywnych” (1872) oraz Aleksander Świętochowski („Duchy”, 1894) a największe osiągnięcia na tym polu należą do komediopisarzy, zwłaszcza Michała Bałuckiego („Grube ryby”, 1881, „Dom otwarty”, 1883).

Dramatyzacja liturgiczna (o ile to to samo, co dramat liturgiczny) - forma średniowiecznej sztuki teatralnej; akcja i dialog stanowią część składową normalnej liturgii, względnie nabożeństwa przypadającego na określony dzień roku kościelnego. Pisane zawsze po łacinie, wystawienie zawsze przyjmowało charakter hieratyczny. Na początku był to dwuwiersz, potem czterowiersz. Pojawiał się wszędzie tam, gdzie wiara katolicka - przez kilka stuleci. Stopniowo dodawano nowe epizody i wędrował z miejsca do miejsca. Został wprowadzony przez duchowieństwo w celu przedstawienia zgromadzonym wiernym w sposób bardziej realny i żywy głównego epizodu historii chrześcijaństwa (śmierć i zmartwychwstanie Chrystusa). Dla ludzi było to zajęcie bardziej przyjemne niż nabożne. Następnym posunięciem było skierowanie tematyki na historię bożonarodzeniową.

Na początku były wystawiane w kościele (okolice ołtarza), potem stopniowo zaczynało brakować miejsca.

Trzy charakterystyczne elementy:

1. Mieszanie się publiczności z aktorami

1. Stwarzanie szeregu podwyższeń czy niedużych konstrukcji dla umiejscowienia poszczególnych scen (grób, ogród, kram korzennika)

1. Wykorzystanie przestrzeni pomiędzy tymi podwyższeniami czy konstrukcjami jako przestrzeni do gry.

Drzwi królewskie - środkowe drzwi skene, dla głównych postaci

Dytyramb - w liryce starogr. hymn pochwalny ku czci Dionizosa; utrzymany w patetycznym stylu, ze skłonnością do hiperboli.

Emploi - aktorstwo fachowe, specjalistyczne

Enkulema -machina teatralna, wózek , na kółkach, na którym wyeksponowany był żywy obraz ,np. zwłoki Agamemnona

Exostra - mniejsza platforma, wysuwana na końcu, np. przy morderstwie dzieci

Eklykleny (?) - małe podesty na kółkach, które wyjeżdżały drzwiami środkowymi.

Falloforie - procesja rolnicza po polach; fallus symbolem szczęścia, odrodzenia natury

Farsa - odmiana komedii, pozbawiona głębszych aspiracji poznawczych, posługująca się uproszczoną wizją świata i niewyszukanym komizmem, poruszająca na ogół błahe tematy obyczajowe. F. adresowano do szerokiego grona odbiorców - stąd ich zaniżony poziom intelektualny. Charakterystyczne dla tego gatunku było uprzywilejowanie atrakcyjnej akcji jako głównego budulca komedii. Początek rozwojowi gatunku dały średniowieczne f. francuskie - za arcydzieło tego nurtu uważa się anonimowego „Mistrza Pathelin” (ok.1465). Tradycja f. oddziaływała na twórczość najwybitniejszych dramaturgów, m.in. Williama Szekspira („Komedia omyłek”, „Miarka za miarkę”), Moliera („Chory z urojenia”), Aleksandra Fredry („Damy i huzary”, „Nikt mnie nie zna”). Koncepty farsowe weszły na trwałe do komedii bulwarowej oraz filmowej burleski, nieobce są także współczesnym dramaturgom, np. „Nieboskie stworzenie” i „Głośna sprawa” Jerzego Niemczuka, f. ukazujące paradoksy codziennego życia w dzisiejszej Polsce. Niekiedy formę f. wykorzystywano jako stylizację, np. „Farsa mrocznych” Michaela de Ghelderode'a, nawiązującego do witalizmu średniowiecznych fars, w których dosadne sformułowania oddające skłonność do uciech cielesnych sąsiadowało ze stanami mistycznymi.

Fabula atellana - typ komedii improwizowanej ze stałymi postaciami seryjnymi; obśmiewanie typów odbywało się burleskowo. Typy:

Maccus - tępy, żarłoczny młodzieniec

Bucco - żarłok, łysy, pucołowaty, pyszałek

Pappus - zdziecinniały, infantylny starzec, lubieżny

Dossenus - starzec pasożyt, dosyć inteligentny, sprytny

Tematem: układy małżeńskie, śluby, pogrzeby, zaręczyny. Koniec w IV w.n.e.. Łączy się z nieprzyzwoitością, wulgarnością.

Fabula palliata - rodzaj komedii rzymskiej, nazwana tak od kostiumów - płaszczy zwanych palium; z wpływów italskich i nowogreckich; np. „Żołnierz samochwał”; tytułowana w języku greckim i w łacinie; palium - grecki płaszcz, podstawowym kostiumem; o sprawach rzymskich przez grecką maskę i płaszcz; środowisko zamożne, rodziny wielkomiejskie; postacią pierwszoplanową sprytny niewolnik, mądrzejszy od pana; hetery; kobiety wyuzdane, intrygujące, ewentualnie piękne zniewolone, o które walczy kochanek; pasożyt, stręczyciel, żołnierz

Fabula togata - tylko tytuł łaciński, toga podstawowym kostiumem, o sprawach rzymskich wprost; prowincjonalni italscy rzemieślnicy, niewolnik - postać drugoplanowa, posłuszna, wierna panu, podobnie hetera na drugim planie, a nawet może nie występować wcale; postacie kobiece odzwierciedlały realne kobiety italskie; pasożyt, stręczyciel i żołnierz też na 2 planie

Feeria - widowisko teatralne oparte na wątkach fantastycznych, odznaczające się bajkowym nastrojem, fantastycznymi dekoracjami i kostiumami, a także efektami świetlnymi i muzycznymi; uznano za nie „Burzę” i „Sen nocy letniej”

Ferrara- (włoska komedia). Komedie Florovisiego i Ariosta w duchu łacińskich wzorow. Ariosto: „Szkatulka”. `Oszuści”,”Rajfurka”,”Szarlatan”,”komedia akademicka”. Epizody w jego komediach SA żywe, język świeży, a a atmosfera Plauta subtelnie przetworzona w taki sposób, ze plautowska komedia prymitywnych apetytow seksualnych, staje się komedia romantycznej przygody.

Flugi - my do latania w teatrze (taki symulator) - dzięki niemu są postacie wyśnione (już nie mówiąc o „Piotrusiu Panie” - ta sztuka w ogóle bez latania by nie istniała!)

Frontscene - skrzydła dobudowane na scene [3 drzwi + 2 na frontscene]

Goliard - w średniowiecznej Francji - wędrowny bard. Goliardzi recytowali lub śpiewali własne utwory o dość swawolnej biesiadnej treści nasycone elementami satyry obyczajowej. Byli to najczęściej studenci lub zbiegli mnisi.

Gracioso - błazen, który wywodzi się od Lopego de Rueda, powinien być motorem akcji. poczucie humoru - naśladował swojego pana w sytuacji humorystycznej, z pogardą mówił o miłości - przeciwieństwo amanta, lokaj, giermek, student itp., dziękował za obejrzenie przedstawienia i prosił o wyrozumiałość

Grand-opera - rodzaj opery, który wykształcił się we Francji. Charakteryzował się wystawnością i sensacyjnością historyczną. Związana była z mentalnością mieszczańską, z bezpośrednością. Malownicze sceny, zaskakujące zwroty akcji, jaskrawe kontrasty w zestawieniach scen zbiorowych, pojawiają się hasła narodowe. Cała akcja opery,wątki i konsekwencje znajdują się w tragicznym rozwiązaniu. Bohaterów nie można skwalifikować; postać jest najpierw opisywana, umieszczana w środowisku w którym działa. Grand Opera zakładała, że jest sztuką integralną, która ma łączyć sztukę, scenografię, architekturę itp. Układ 5-aktowy, partie recytatywy acompagniato. Środki muzyczne: arie, cavatiny, medytacja, modlitwy⇒ odpowiednik monologu w dramacie romantycznym, romanse, ballady. Bogata instrumentacja. Grand opera wymagała także od kompozytora napisania wstawki baletowej.

Grex / caterva - trupa teatralna

Hilarotragedia - wyśmiewanie tragedii w komedii

Historian - nazwa aktora w Rzymie.

Hypokrites/protagonista - nazwa aktora w Grecji; pierwszy: tłumaczący, odpowiadający na pytania (to niby były dwa pojęcia, ale „protagonista” przetrwał, a „hypokrites” przepadł)

Inspicjent - kierował ruchem scenicznym za pomocą gwizdka (przy elżbietańskim).

Intermedium - (łac. intermedius = środkowy), 1. scena dialogowa, przedstawiana w przerwach misterium lub moralitetu, wnosząca do religijnego widowiska średniowiecznego motywy świeckie - i. dały początek farsie i komedii; 2. wstawka muzyczna lub krótki utwór grany podczas przerwy widowiska muzycznego; i. w operze zapoczątkowało operę buffo.

Jigg - taniec na 3 bardzo żywiołowy przy farsach, wystawiany na koniec (nawet przy tragediach); wściekły jigg; taniec klaunów

Joculator - kuglarz, błazen, arlekin

Kapitan - bywalec u Pantalone, żołnierz samochwała, postać ozdobna, ekstrawaganckie oracje. Kapitan wywodzący swoje pochodzenie ze starożytnych klasycznych czasów, występuje jako osobistość przyciągająca uwagę, pyszałek i samochwał, ale tchórz wierutny w obliczu zbliżającej się bójki. Odziany w strojne szaty, w masce z długim nosem i straszliwymi wąsami, budzi przerażenie swoim wyglądem, a śmiech tchórzostwem.

Kitara - instrument kultu Apollona, jeden z najpopularniejszych instrumentów starożytnej Grecji, stanowiła odmianę liry.

Klaka - sztucznie organizowane przez tzw. klakierów objawy zachwytu lub niezadowolenia publiczności podczas spektaklu teatralnego, koncertu, opery, operetki, itp. pokazów artystycznych. Rodzaje oklasków: dachówki (najsłabsze), osy i cegłówki (najmocniejsze). Klaka, antyklaka, szef klakierów. Klaka utrzymywała się do końca 19w.

Klaun/ błazen - ratował przedstawienia przed kompromitacją, świetnie przygotowany do występu w trudnych warunkach, improwizator. Występ werbalny, ale przede wszystkim taneczny, np.;: Richard Tarlton, W. Kemie.

Komedia nowa - Meander (3300przepadl groteskowy strój komiczny, zamiast nich postacie we współczesnych strojach. Niektóre tylko maski zachowują element groteski, lecz w zasadzie rysy SA wzorowane na rzeczywistości.

Komedia stara - sztuka wyuzdana, groteskowa, wulgarna, ostra, jadowita z bogata ilustracja muzyczna. Fantastyczna rewia, w której najświeższe plotki mieszały się z poetyckim wymysłem. Powazne zagadnienia polityczne, filozoficzne, przeplataly się z najbardziej niewybredna bufonada.(Arystofanes).

Cechy:

- aktualność

- inwentyk personalne, namiastki procesów sądowych

- fantastyczność

- parabaza w miejscu, gdzie mogłaby się już kończyć sztuka, po parabazie powtórzenie wszystkiego (nieekonomiczność)

- teatralność - cały czas w torzenie atmosfery bycia w teatrze, np. poprzez hilarotragedie (wyśmiewanie tragedii w komedii)

Komedia praaktycka - chóralna: rywalizują ze sobą chóry na pieśni, tańce. Układ choreograficzny jak Kosmos walce. Przetrwało do komedii starej, która pojawiła się wraz Kosmos aktorem-solistą.

Kommos - pieśń o charakterze żałobnym

Komos - wesoły pochód przebierańców w maskach, rozśpiewany, roztańczony; formowały się w czasie świat dionizyjskich; jedno ze źródeł komedii

Kulisy - wprowadzone w 17w., po raz pierwszy w Teatrze Farnese w Parmie przez Giovaniego Battistę Aleotti.

Lazzi - zestaw gagów, żartów(kom.dell`arte)

Lenaje - należały do Dionizji, czyli świąt czczących Dionizosa. Lenaje obchodzone w związku z tłoczeniem wina na przełomie stycznia i lutego. Wystawiano na nich komedie. Święto domowe - Grecy rezygnowali z obchodów publicznych, w tym okresie mało obcokrajowców. Komedia groteskowo-karykaturalna bez osób zewnętrznych.

Libacje - płynne ofiary. Prośby składane do boga o właściwe rozsadzenie agonu, zabezpieczenie przed niepowodzeniem. Był to rytuał popularny przed ważnymi wydarzeniami.

Ligys -idealny głos dla tragedii; czysty, lejący się.

Ludi - święto rzymskie, dzieliły się na:
1) ludi scaenici (teatralne),
2) ludi circenses (cyrkowe: wyścigi na wozach, zapasy atletów, walki gladiatorów).

Do najważniejszych uroczystości należały Ludi Romani (4-19 września), ustanowione wg tradycji jeszcze za Tarkwiniusza Starego w VII/VI w. p.n.e., Ludi Capitolini (15 października) oraz Ludi Plebei (14-17 listopada). Co 100 lat obchodzono Ludi Saeculares, święta jubileuszowe (najlepiej znane - z czasów Augusta w 17 p.n.e.).

Ludus - zaczątki szkół aktorskich, zorganizowanych na wzór koszar wojskowych

Mansjon - w teatrze średniowiecznym: element urządzenia sceny umieszczony na podium i stanowiący miejsce akcji równoległej epizodu dramatycznego

Meccus - jeden z typów postaci fabuli atellana: tępy, żarłoczny młodzieniec

Melodramat - uważano z gatunek niegodny, zbrukaną tragedią, opium dla ludzi. W 1835 dopiero go zdefiniowała Akademia Francuska. Hausner - formalnie konwencjonalny, przejrzysta akcja, typowi bohaterzy, fabuła ważniejsza od akcji, silnie podkreślone motto. Inne cechy: efektowna inscenizacja, zmiana dekoracji, muzyczny, gadżety teatralne, im mniej akcji, tym więcej autor dostawał kasy. Dzikie tajemnicze miejsca, na plan I wysuwa się inscenizator. Wielotworzywowość. Bohaterzy uchwytywani w nastrojowych momentach. Koloryt lokalny.

Mim - nazwa „mim” od grec. Mimesis - sztuka naśladowania. Zorganizowani w zespołach, wyglądało to jak w innych teatralnych grupach. Byli jednak traktowani z buta, wiodło im się najgorzej. Bardzo trudne treningi. Występny w zmiennych i bardzo trudnych warunkach: stadiony, cyrki, ulice, place publiczne, teatry. Operowali estetyką radykalną niestroniącą od grubych/tanich efektów. Tandetne, wulgarne chwyty. Część zespołu zajmowała się przedstawianiem wulgarnych, nieprzyzwoitych aspektów życia.

Ich zadaniem był rozśmieszanie, imitować karykatury, akrobacja. Cieszyli się ogromnym poparciem społ., dlatego jest to sztuka plebejska. Naśmiewali się z nieludzkich aspektów człowieczeństwa: chęć oszukania partnera, cudzołóstwo, zdobywanie czegoś niewielkim kosztem, z nowej religii i jej wyznawców, wady cielesne, karykatura współczesnych indywidualności.

Żarty językowe. Kostiumy - przeważnie ubrania codzienne. Brak scenografii. Centuculusy - płaszcze zszyte z kolorowych łatek (można to potem w dell'arte przyuważyć). Bez masek. Płaskie sandały lub boso. A oni korzystali z różnych rekwizytów.

Mimodram - pantomima z wątłym dialogiem

Minstrel - popularyzatorzy i wykonawcy (śpiewacy, recytatorzy) poezji, działający w XIII - XIV w. w krajach zachodniej Europy. Przebywali na dworach lub wędrowali z miasta do miasta. Wywodzili się z uprawiających sztukę poetycką trubadurów albo spośród zawodowych "zabawiaczy" dworskich: grajków, śpiewaków, żonglerów, akrobatów. Obok popularyzacji pieśni miłosnych trubadurów i truwerów prezentowali też własną zróżnicowaną twórczość literacką, podejmującą tradycyjne motywy legend i ballad ludowych. W Niemczech minnesingerzy, w Polsce rybałci.

Miraculum - opowieść o cudach (średniowiecze), mirakl rodzaj śrdw. (XII-XVII w.) dramatu relig.: obrazy sceniczne z życia Marii Panny, świętych i męczenników, kładące nacisk na cudowne wydarzenia i nadprzyrodzone interwencje w życie postaci, traktowane jako budujące przykłady.  
 Etym. - fr. miracle 'cud; jw.' z łac. miraculum 'cud' w sensie relig., od mirari, zob. miraż.

Misterium - jeden z podstawowych rodzajów średniowiecznego dramatu religijnego, którego początki w kulturze chrześcijańskiej sięgają X-XIII wieku, jednak genezy zjawiska należy dopatrywać się w starogreckich mistycznych obrzędach zwanych misteriami eleuzyjskimi.

W starożytności, misteria poświęcone były greckiej bogini Demeter, i powiązane z opowieścią o jej córce Kore. Mit ten stanowił swoistą metaforę wędrówki dusz, przypowieść o cykliczności życia i w końcu - o śmierci i zmartwychwstaniu. Na misteria eleuzyńskie składały się symboliczne ceremonie, śpiewy, muzykowanie, taniec oraz przedstawienia mimiczne związane z legendą o boginiach (inscenizacje poszczególnych mitów), którym były poświęcone. W ten sposób odwoływano się do uczuć, chcąc przez niezwykłą atmosferę miejsca i obrzędów wywołać głębię przeżycia religijnego.

Średniowieczne misterium oparte było na obrzędach liturgicznych, później włączano w nie także sceny z życia biblijnego lub z hagiografii. Aktorami byli klerycy, niekiedy włączali do śpiewu wiernych. Widowiska te dały początek przyszłej formie muzycznej - oratorium, a w Polsce ludowym szopkom i jasełkom.

Najstarszym polskim misterium jest Historyja o chwalebnym Zmartwychwstaniu Pańskim, spisana przez Mikołaja z Wilkowiecka.

Mistrz rozrywek dworskich - urząd powołany przez królową Elżbietę, odpowiedzialny za rozrywkę w całym Londynie, opowiadano mu sztuki, bo w zasadzie publikowane nie były (w sensie na papierze) - taki w sumie cenzor z niego był i mógł nanosić poprawki. Dawał licencje na wystawianie sztuki. Słowem tabu było np.: „Irlandia”.

Moralitet - pomiędzy postaciami biblijnymi a fikcyjnymi; personifikacje. Wszystkie postaci wprowadzone na scenę są postaciami abstrakcyjnymi; większość z nich reprezentuje cnoty i przywary. (Pogaństwo, Synagoga, Hipokryzja i Herezja).

Akcja: postać centralna (Ludzkość, Rodzaj ludzki, Dziecię) jest przedmiotem pokus, przeżywa upadek i w końcu uzyskuje przebaczenie.

Najbardziej typowym i najlepszym ze wszystkich moralitetów jest anglo-holenderski „Każdy” - Eyeryman. Bóg wzywa każdego i nakazuje Śmierci, by go sprowadziła. Każdy prosi o zwłokę, potem szuka sobie kogoś, kto by mu towarzyszył: zwraca się do Przyjaźni, Rodziny, Bogactwa, Wiedzy, Wiary, Piękności, Siły, Przezorności i Pięciu Zmysłów; wszyscy go zwodzą, tylko Dobre Uczynki są gotowe stanąć u jego boku.

Jest to silnie przemawiający do ludzi uniwersalny temat - założenie to odnosi się do wszystkich moralitetów.

We Francji moralitet zaszedł jeszcze dalej - zachował swoje etyczne zabarwienie, to porzucił w istocie personifikację i zastąpił ją prawdziwymi lub typowymi imionami.

Monodia (śpiew) sytuacje szczególnego cierpienia, gdy słowa nie były w stanie wyrazić cierpienia.

Neronia - igrzyska dla ludzi nauki i sztuki, przeciwstawienie walkom gladiatorów.

Odeon - budowla widowiskowo-teatralna wywodząca się z antycznej Grecji, zadaszona (!), przeznaczona dla sztuk kameralnych. Odbywały się tam, np. wieczorki poetyckie.

Orchestra - tanecznica, przestrzeń przeznaczona dla chóru, w czasie Dionizji Wielkich ustawiany był posąg Dionizosa.

Panorama (zob. przy dioramie)

Pantalone - starzec, Wenecjanin, kupiec, zamożny, stateczny, cieszy się dużym uznaniem społecznym dopóki nie ogarnie go nieoczekiwana namiętność lub nie zacznie walczyć z latoroślą, maska ciemnobrązowa, haczykowaty nos, bródka, rola poważna, kolor czarno - biały

Pantonimus (nie wiem czy to nie to samo, co pantomima, tylko ktoś to dziwnie zapisał) -powstał z tragedii między II a III w. Był to rodzaj baletu, w którym chór śpiewał pieśni, podczas gdy aktor odgrywał mimicznie jedną rolę po drugiej.

Pantomima/teatr mimów - z grec. Pantomimos - ktoś, kto potrafi naśladować wszystko, stwarzać obrazy środkami werbalnymi, ale przede wszystkim pozawerbalnymi. Zrodzona w starożytnej Grecji i szybko przyćmiona przez teatr misteryjno-tragiczny i satyryczno-groteskwoy. Wielkość osiągnięta w Rzymie, w okresie póznorepublikańskim i cesarskim, a ojcowie kościoła ją nie negowali. Upada w VII w. n.e. w momencie pojawienia się zakazu uprawiania teatrów jako obcego duchowi chrześcijaństwa. W okresie antyku nie jest to sztuka pozbawiona głosu, ale w porównaniu do innych aktorów, duży nacisk kładziono na pozawerbalność (ekspresja taneczna). Odżył dopiero w 10w. zmieniony. (*na marginesie - od mimek pochodzi striptiz :P)

Nie posługiwali się rekwizytami - akcje były bardzo dynamiczne. Z notatek wynika, że pantomim to nie to samo, co mim - mim do niższych warstw, a pantomim był bardziej wysublimowany i dogadzał wyższym gustom. Maski.

Pageant - (ang. `widowisko historyczne') przedstawienie dawnego teatru angielskiego, w którym nacisk kładziono głównie na bogatą oprawę sceniczną i muzyczną.

Palnolamenty - malarskie przedstawienia chmur, maskujące nadscenie; ogranicznik sceny od góry.

Parabaza - część komedii, w której aktorzy zdejmowali maski i zwracali się osobiście do widowni; aktorzy zabierali głos - replika na zarzuty. Posługiwali się tu anapestem.

Persona - maska, rola, charakter, w teatrze stanowiła pewien „archetyp", wzór obecności jednostki w grupie i kulturze

Pierrot - postać smutna i romantyczna charakteryzująca się twarzą wybieloną mąką. Ubrany w biały strój. Pierot na twarzy miał namalowane duże czarne łzy, a na białym stroju ogromne czarne guziki. Postać rodzi się w dobie romantyzmu, można przetłumaczyć jako linoskoczek. W zasadzie to taki ukłon stronę commedia dell'Arte.

Pinakes - panele przybijane na skene, co tworzyło scenografię.

Pinos - malowane panele na scenie.

Praktykabl część dekoracji stawiana przed horyzontem scenicznym, umożliwiająca zróżnicowanie poziomów podłogi

Prohedria - przywilej zasiadania w teatrze

Proskenion - miejsce, na którym się grało.

Prospekt - - element dekoracji umieszczony w głębi sceny, wyznaczający perspektywę obrazu scenicznego

Psychomachia - oznacza walkę wewnętrzną człowieka. Po raz pierwszy pojawia się moralitecie „Everyman”. Inne przykłady psychomachii możemy znaleźć w Skardze umierającego oraz "Prologu" III. cz. Dziadów Adama Mickiewicza.

Według podręczników Ars moriendi jest to walka aniołów i diabłów o duszę umierającego oraz seria prób której jest on poddawany. Od niej ma zależeć ostateczny los umierającego. Przebiega etapami, składają się na nią tempatationes diaboli - kuszenie przez diabły, które przytaczają złe uczynki, czasem diabeł podaje sztylet mówiąc „zabij się sam” oraz bonae inspirationes angeli - aniołowie pouczają (nie przytaczają dobrych uczynków, bo może ich nie być), by zmarły zachował spokój i wiarę w Boskie miłosierdzie, przywołując postacie takie jak Dobry Łotr, Maria Magdalena.

Ars moriendi Mateusza z Krakowa wyróżnia pięć etapów psychomachii:

· temptatio de fide - próba wiary

· temptatio de desperatione - przypomnienie grzechów, odebranie nadziei na zbawienie

· temptatio de impatientia - bunt przeciwko cierpieniu fizycznemu; przeczucie, że bliscy nie współczują zmarłemu

· tempattio de vana gloria - pokusa próżnej chwały; pycha i samouwielbienie

· temptatio de avaritia (dosłownie „skąpstwo”) - chciwość bogactwa i użycia, przywiązanie do dóbr doczesnych, pokusa by zabrać je ze sobą, nawet za cenę paktu z diabłem; tak samo traktowano przywiązanie do bliskich i przyjaciół

Pulpitum - przestrzen gry, między zredukowaną orchestrą a scene [Rzym, Teatr Marcellusa]

Scena Terencjuszowa /CELKOWA: np.: Scena humanistyczna w Antwerpii (ok. 1561r.)Prosta scena estradowa na tle 3 wejść do domu(odrodzeniowe komedie dzieja się przed domami.! Wejście=jeden dom- prosta konwencja). CELKA- to takie jedno wejście, prosta do skonstruowania, można było dokładać celki szybko i łatwo.

Skene - początkowo namiot, będący naturalnym tłem dla działań aktorskich. Najczęściej ozdabiany tak, by wyglądał jak front pałacu. Jako pierwszy skene użył Ajschylos, stanowiło architektoniczny element dramaty, biorący aktywny udział w przedstawieniu.

Drzwi środkowe - królewskie, dla głównych postaci i eklykleny (małego podestu na kółkach dla retrospektyw; mniejszą platformą była exostra, wysuwana na końcu)

Składniki ilościowe tragedii, czyli kompozycyjne to: prolog, epejsodion, eksodos i pieśni chóru obejmujące parodos (wejście chóru) i stasimon; + kommosy (pieśni żałobne)

Składniki jakościowe tragedii - fabuła, charaktery, myślenie, wysłowienie, widowisko, śpiew

Stichomythia - dialog prowadzony w bardzo szybki sposób (replika za replikę, po linijce)

Sztuki mięsopustne - np.: Bassarus Macropediusa, komedia grana przez teatry jarmarczne w okresie mięsopustu — w ostatnich dniach przed środą popielcową (średniowiecze)

Tableau - sceny zamrożonej akcji.

Tarasca

Teatry bulwarowe - prywatne teatry powstające pod koniec XVIII w. na przedmieściach Paryża; wystawiano w nich gł. melodramaty, a na pocz. XIX w. wprowadzono na scenę dramaty romant.; po 1850 nazwa teatrów o repertuarze rozrywkowym.

Technika kontaminacji - zestawiania w jedną różnych komedii greckich [prawo autorskie nie działało]

Theatron - „patrzenie, przyglądanie się”, widownia [w teatrze Dionizosa w Atenach]

Theorikon - datek na teatr.

Tragedia klasycystyczna - Kształtowanie się doktryny klasycznej: Proponowana przez króla (Ludwik XIII) i dwór zasada jedności moralnej, społecznej i politycznej Francji obowiązywała również w sztuce, której - zdaniem kardynała Richelieu - potrzeba autorytetu, dyscypliny i doskonałości. W 1634r. Richelieu powołał Akademię Francuską - oficjalną instytucję orzekająca w sprawach literatury i języka francuskiego. Akademia powstała w atmosferze niechęci pisarzy, traktowana jako jeszcze jeden ze sposobów ograniczania swobody wypowiedzi. W latach 1630-1660 (tzw. preklasycyzm) kształtował się zwarta, konsekwentna doktryna estetyczna, a jej pierwszym kodyfikatorem był Jean Champelian. Zasady doktryny klasycznej:

· za fundamentalną zasadę literatury uznano naśladowanie starożytnych. Klasycy przyswajali sobie najcenniejsze wartości antyku (nawiązywanie do tradycji greckich i rzymskich, poszanowanie dla reguł Arystotelesa i przekonanie, ze artysta jest „więźniem wewnętrznego kodeksu”)

· natura wskazuje to, co piękne, co pociąga umysł i serce, pomijając to, co niskie i prostackie. Tematem godnym literatury jest człowiek, jego charakter, obyczaje, namiętności, stany duszy. Swoboda tematyczna została ograniczona nakazem prawdopodobieństwa i dobrego tonu (bienseance)

· zasada prawdopodobieństwa, wywiedziona z IX rozdziału Poetyki Arystotelesa, głosi, iż tematem literatury może być nie tylko to, co wydarzyło się, ale to, co wydarzyć się może, to, co opinia publiczna uważać może za prawdopodobne.

· kierując się dobrym smakiem należy eliminować z życia i przeszłości to, co było przypadkowe i nietrwałe.

· o wartości dzieła literackiego decyduje jego wewnętrzna harmonia, „obyczajność”, stosowność, zgodność z tradycją, zasadami dobrego wychowania.

· zasada rozumu (wpływ Kartezjusza). Rozum to niezawodne kryterium w ocenie dzieła lit., to również kryterium uniwersalnego piękna, zdrowy rozsądek. Literatura pobudza do refleksji, tworzy swoista kulturę umysłową, której sprostać musi twórca i czytelnik

· zasada trzech jedności - akcji, czas i miejsca. Jedność akcji osiąga się poprzez jeden watek, dotyczący jednego bohatera. W 1660r. Corneille dodaje: jedność akcji w tragedii to jedność niebezpieczeństwa, w komedii- jedność przeszkody. Wg niego akcja może toczyć się w różnych miejscach, jeżeli dzielącą je odległość można pokonać w 24h.

· wysoki styl retoryczny

Tragedia klasyczna

Trionfi - muzyczny tryptyk,dzieło sceniczne Carla Orff'a, wykorzystał teksty o wesołym, czasem nawet sprośnym charakterze, sławiące kobiety, wino, uroki przyrody, śpiewane i zapisane przez mnichów oraz wędrownych studentów, wykorzystał zdobycze teatru gr. i rzym., misteria i komedie średniow., komedię dell'arte, teatr elżbietański, operę starowłoską; prócz tego - wątki staroniem. legend i bajek lud. trylogia Trionfi: Carmina burana, Catulli Carmina, Trionfo di Afrodite.

Tymele - ołtarz Dionizosa

UBIÓR:

1. Chiton - zdobione wzory geometryczne, barwy spokojne( W komedii jaskrawe);pod spodem watowany, aby utrzymać proporcje z maska postaci)

2.Kimationy- płaszcz kobiecy na chiton.

3.Chlamidy - krótki płaszcz męski.

Velaria - osłony przeciw słońcu

Venationes - pochód dzikich zwierząt

Vomitorium - klatka schodowa (wg pani doktor, bo to w star. Rzymie były też pomieszczania, w których się wymiotowało podczas uczt - takie robienie sobie miejsca na kolejną potrawę ;D)

Waganci -(ze słownika Kopalińskiego) goliardzi, śrdw. pieśniarze wędrowni (zbiegli mnichowie, studenci), niekiedy aktorzy w wesołych widowiskach teatralnych.

Wiodący grę

Zanni - męskie postacie służących w commedia dell'arte (babki to servetty); podział ze względu na kostium:

d) zanni o stroju luźnym

e) zanni o stroju obcisłym

f) zanni o stroju upstrzonym (Arlekin)

Zarzuela ( z hiszp. Hiszpańska forma dramatyczno- muzyczna z częściami mówionymi popularna w 17w.). Tematyka mitologiczna np.”zatoka syren”. (Teatr dworski)

Istotne przestrzenie sceniczne:

Amphitheatre Astleya - pierwszy stały cyrk w Londynie, wybudowany w 1770r. przez Philipa Astleya - był to namiot z płótna żaglowego. Repertuar składał się z pokazów ćwiczeń wojskowo-sportowych przeplatanych akrobatyką na koniu. Między pokazami dla urozmaicenia przedstawienia prezentowane były występy linoskoczków, atletów, klownów, akrobatów, a nawet zwierząt. Do popisów Asteya należały skoki na koniu przez płonące obręcze, stanie na głowie na koniu biegnącym galopem. Prezentował też przed publicznością umiejętność zapanowania nad dwoma, trzema, a nawet czterema biegnącymi w galopie końmi stojąc jedną nogą na siodle a drugą trzymając na karku konia i jednocześnie wymachując płaszczem.
Gdy w roku 1782 Astley ponownie uzyskał licencję królewską nazwał swój cyrk Astley's Royal Amphiteatre of Arts.
W 1794 wybuchł pożar, który zniszczył oparty na drewnianej konstrukcji cyrk. Rok później cyrk został odbudowany. W 1803 ponownie cyrk został spalony i znów po roku odbudowany, ale tym razem użyto jako materiału budowlanego kamienia.

Comedie-Francaise/Theatre-Francais - francuski teatr narodowy znajdujący się w Paryżu. Założony w 1680 w Paryżu poprzez połączenie kompanii Moliera, występującej w Hôtel de Guénégaud z konkurencyjną grupą aktorów grających w Hotelu de Bourgogne; teatr o unikalnej strukturze organizacyjnej określonej w specjalnych statutach, subwencjonowany przez państwo; posiada trzy sceny: główną Salle Richelieu, Théâtre du Vieux-Colombier i Studio Théâtre; zespół stanowią stali aktorzy (sociétaires), mający stałe kontrakty i uczestniczący w zyskach oraz aktorzy związani mogącym ulec przedłużeniu jednorocznym kontraktem (pensionnaires) i stażyści; repertuar gł. klasyczny (Molier, Corneille, Racine, Marivaux, Musset, Hugo, Rostand) powoli ulega poszerzeniu o dramaturgię współczesną

Cyrk Olimpijski (i inne sceny bulwarowe romatycznego Paryża) - najpiękniejszy teatr romantycznego Paryża:

O scena pudełkowa posiadała dwie boczne kieszenie

O pod scena znajdowały się dwie kondygnacje, nad sceną jedna

O nad tym ruchomy pomost

O dwie ruchome platformy

O dysponował ogromnym budżetem - 100-u osobowy zespół, 30 koni, 3 dekoratorzy, zespół maszynistów z kierownikiem, własna orkiestra i balet

O wystawiano obrazy wojskowe, mimodramy, feerie, spektakle mające na celu pokazywanie fenomenów natury - teatr natury

Pałac Buen Retiro (hiszp.. Palacio del Buen Retiro) - Pałac Buen Retiro był największym zespołem pałacowym w Europie (nie licząc zespołu klasztorno-pałacowego w Eskurialu), przed rozbudową Wersalu zakończoną w 1690 r. Sztuki wystawiane w pałacowym teatrze były pióra Calderóna de la Barci i Lope de Vegi. Buen Retiro był przeznaczony na rozrywki i przyjemności królewskie. Odbywały się tutaj widowiska teatralne, inscenizowane bitwy morskie i inne potyczki wodne na obszernym sztucznym jeziorze oraz walki byków. kolei Calderón de la Barca w swej sztuce teatralnej "Nowy pałac w Retiro" (El nuevo palacio del Retiro), napisanej dla uświetnienia uroczystości Bożego Ciała w 1634 r., przyrównał budynek do kompleksu świątyni Salomona, zaś jego ogrody określił jako odzwierciedlenie raju. Inny wielki poeta Złotego Wieku, Lope de Vega, poświęcił kilka utworów tej niezwykłej budowli: Un edifico hermoso / que nació como Adan joven perfecto (Piękny budynek który powstał niczym Adam młody i doskonały).

Pałac Burgundzki (Hotel de Bourgogne) - pierwszy stały teatr Paryża, pochodzi jeszcze z roku 1548, z tzw. Confrerie de la Passion, stowarzyszenia teatralnego, które na początku XVII wieku przekazało swe prawa aktorom zawodowym, a ulokowawszy się w pałacu ks. Burgundzkich, nazwało się teatrem de l'Hotel de Bourgogne.

Teatr Balbusa w Rzymie - otwarty w 13 w.p.n.e., czemy towarzyszyły huczne igrzyska, ale obchody przerwał wylew Tybru. Lucjusz Korneliusz Balbus wzniósł go za pieniądze z łupów wojennych. Najmniejszy z trzech teatrów na Polu Marsowym. Za sceną olbrzymi portyk.

Teatr Dionizosa w Atenach - najsłynniejszy teatr grecki. Został wybudowany w Atenach u stóp Akropolu. Kształt być może wywodzi się od miejsca pierwotnych spotkań koło świątyni Dionizosa w Atenach. Na początku V w. p.n.e. zainstalowano tu drewniane ławy, a skene była prowizorycznym barakiem, w którym najpierw jeden, później dwóch i więcej aktorów przebierało się w odpowiednie stroje. Stałą częścią teatru był thymele (ołtarz-grób) stojący pośrodku orchestry. Wokół niego występował aktor i chór. Po 460 r. p.n.e. pojawiają się dekoracje malowane. Następna przebudowa miała miejsce w 410-404 r. p.n.e. Jednak dopiero Likurg ok. 330 r. p.n.e. wybudował teatr z kamienia. Przesunął bliżej stoku wzgórza orchestrę, to jest miejsce, na którym występowali aktorzy i chór, a siedzenia wykuto w marmurze. Mur podpierający amfiteatralną widownię wykonano z czworokątnie ociosanych bloków kamienia. Wzdłuż niego, z obu stron, prowadziły paradne wejścia, które jednocześnie oddzielały theatron, obejmujący podkową okrągłą orchestrę, od skene będącej już kamienną budowlą. Teatr ozdobiony był portretami słynnych pisarzy. Wszystkie inne teatry greckie były na nim wzorowane.

Ateny, Teatr Dionizosa: I. Stan z początku V w. p.n.e. II. Stan z końca V w. p.n.e. Rys. J. Travlos.

Z wykładu:

- 338 p.n.e. - pierwsza przebudowa TD

70. lata n.e. - służył jako miejsce dla walk gladiatorów

- za panowania Nerona - marmurowa/polichromia posadzka, otoczenie orchestry obstawione ściankami; pojawiały się widowiska na wodzie

- III/IV n.e. - widowiska na wodzie

- koniec V - bazylika chrześcijańska we wschodnim parodosie (parodos to było wejście/zejście na orchestrę)

- wzorowany na nim teatr w Epidauros

Teatr Marcellusa w Rzymie - Jedyny teatr w Rzymie, który przetrwał do naszych czasów, zachowując - przynajmniej częściowo - swój wygląd zewnętrzny. Wybudowany został za panowania cesarza Augusta -otwarcia dokonano w 13 lub 11 r. p.n.e.(ale zaczął go już Juliusz Cezar w 44 p.n.e.). Nazwę swoją zawdzięcza Marcellusowi, zięciowi Augusta, który zmarł w roku 23 p.n.e., mając zaledwie 20 lat. Budowla odzwierciedla sposób, w jaki Rzymianie zaadaptowali grecki wynalazek: zewnętrzna ściana wznosi się na trzy kondygnacje, co wynika z faktu, że teatr wzniesiono na płaskim miejscu, a nie w zagłębieniu terenu. Pierwsza kondygnacja zbudowana jest w porządku doryckim, druga w jońskim, a trzecia w korynckim. Pojemność obiektu ocenia się na 10-14 tysięcy widzów.

Teatr Pompejusza w Rzymie pierwszy rzymski, stały, kamienny teatr, wznoszony w latach 61-55 p.n.e. Inne nazwy: Teatrum Pompejum, Teatr Wielki, Teatrum Marmuronum. Neron kazał wyłożyć wnętrze złotem i założyć purpurowe velarium (Cesarze traktują teatry jako ekspozycję własnej władzy). Elementy:

- wchodzi się do niego przez portyk

- świątynia Wenus - widownia to jakby schody prowadzące do niej

- przestrzeń dla spotkań publicznych w ogrodzie

- miejsca na ekspozycję obrazów i rzeźb

- biblioteka

- sala konferencyjna

- galeria zwycięstw

Miało to być miejsce spotkań intelektualnych i estetycznych. Szerokość sceny 95 metrów. Z ukrytych rur tryskały perfumy z szafranu.

Teatr Wielki (Teatro Grande) w Pompejach - naśladuje Teatr Dionizosa, z przytulonym Odeonem (Teatr Mały), widownia układa się bardziej w kształt podkowy niż w półkole. Budowany w kompleksach sakralnych.

Teatro Farnese w Parmie - lata postania 1618-1619, pierwsze przedstawienie Olimpiao 1620. Teatr dworski zaprojektowany w sali do ćwiczeń wojskowych w Pałacu Farnese. Zaprojektował Giovan Battista Aleotti, specjalista od konstrukcji budynków i mechanizmów teatralnych. Cały z drewna i rozleglejszy niż poprzednie , z olbrzymią sceną dostosowaną do rozbudowanych i skomplikowanych scenografii, przdstawia typ pośredni między szesnastowiecznymi teatrami na wzór antyczny a późniejszymi, mocno już rozbudowanymi, z balkonami, lożami , tymi z siedemnastego wieku.
W Teatro Farnese, tu widzianym obok godny uwagi jest podwójny portyk wokół widowni i olbrzymia scena za którą była rozległa przestrzeń służąca do manewrowania skomplikowanymi maszyneriami, które obsługiwały ruchomą scenę.
Także przestrzeń w centrum widowni często była wykorzystywana do wspaniałych choreografii dworskich jak balety, wstawki muzyczne (intermezza) w przerwach przedstawień.
Budowla została opuszczona w osiemnastym wieku wraz z wygaśnięciem rodziny Farnese, potem mocno zniszczona przez bombardowanie w 1944 roku i następnie przywrócona do stanu pierwotnej świetności.

Po raz pierwszy zastosowano kulisy. Pierwsza scena pudełkowa (/włoska). Palnolamenty. Usunięto z widowni stałe siedzenia - dzięki temu można tam urządzać bale albo przedstawienia taneczne.

( tutaj są 3 teatry omawiane na wykładzie: http://www.italia-italia.info/016_teatro.htm )

Teatro Olimpico w Sabbioneta - lata budowy: 158801590, twórcą Scamozzi. Kameralny, oprócz rzezb i płaskorzeźb wprowadzono w przestrzeń cavei obrazy perspektywistyczne (perspektywa na miasto). Dużo przestrzeni. Korona obsadzona rzezbami, sklepienie bez malarstwa, scena - dobrze wyeksponowane sklepienie, zagospodarowanie orchestry. Więcej zdobienia malarskiego niż we wcześniejszych teatrach. Pojawia się problem oświetlenia, ale Scamozzi rozwiązuje go poprzez lampki oliwne.

Teatry publiczne w Anglii Elżbietańskiej „The Globe”, „Teatr”; czworobok, częściej sześciu- sześciu ośmiobok, nieraz o owalnie zaokrąglonym wnętrzu. Trzypiętrowy, z dużą sceną na niewysokim podium. Środek przykryty niebem. Scena: na przedzie proscenium, zwężone w stronę publiczności, oddzielone niską balustradą; dalej scena właściwa, nieoddzielona; trzecia - wewnętrzna, klasyczne miejsce dla tajemnicy (cela, namiot, sypialnia); nad nią balkon z lożą.

Przestrzenie średniowiecznego i barokowego teatru religijnego - Scena okolicznościowa:

- na początku w granicach ołtarza lub części kościoła

- zasada sceny równoczesnej, symultaniczna - przestrzeń dzielono na szereg scen, najczęściej trzy, połączonych drzwiami albo w inny sposób (ziemia, piekło, niebo); dekoracje były na nich gotowe, aktorzy tylko przechodzili (dzisiaj sceny następujące po sobie, sukcesywna). Piekło po lewej, niebo po prawej według stanowiska aktorów.

Widownia nieoddzielona od sceny, mają się jednoczyć z aktorami.

Dekoracje:

- początkowo najlepszą była kamienna krypta

- urządzano z boków sceny

- w głębi w zastępstwie brama albo ściana

- praktykable - dekoracje dobre do realnego użycia, np. wykorzystywano się kamienice i aktorzy mogli spoglądać z ich okien

- piekło - ogromną szczęką z diabelskimi grzesznikami

- niebo - cudowny ogród; figi i rodzynki musiały być świeże

- gdy akcja wymagała zbyt dużej ich zmiany uciekano się do napisów

Maszyneria: rola ogromna przy cudach - smoki pożerające ludzi, anioły latające, nieba z błyskawicami, diabły w płomieniach, rzeki Jordany, wąż, gwiazda betlejemska. Najczęściej brakowało kurtyny. Zmiana dekoracji na oczach publiczności. „Konduktorzy sekretów” - zajmowali się machinami.

Przestrzenie teatru dworskiego

teatr funkcjonujący na dworach królewskich i magnackich, szczególnie w okresie renesansu i baroku. Bywał stały, ale najczęściej okazjonalny. Sprzyjał rozwojowi takich gatunków jak tragedia klasycystyczna, opera. Później jego funkcję przejął teatr publiczny.

Miejsca: pałac królewski albo jego przedłużenie w przyrodę; dziedziniec, park.

Pora i czas trwania w zależności od charakteru uroczystości (najczęściej - cały dzień albo cała noc). Scena: rozmaita i dostosowywana do sytuacji. Scena królewska: w pałacu, wklęsła z przodu. Publiczność łączyła się z aktorami. Dekoracje otaczają widza. Scena symultaniczna (jak w misterium), ale z odwróceniem osi z poziomej na pionową (niebo nad sceną, nie wszystkie 3 na jednym poziomie).

---