Konkurencja w sektorze bankowym

1. Konkurencja w sektorze bankowym

Rynek usług bankowych jest interesującym obszarem badań w zakresie organizacji rynku i konkurencji. Teoria organizacji rynku wskazuje na - potwierdzaną empirycznie także w bankowości - zależność przyczynowo - skutkową. Polega na tym, że struktura rynku (koncentracja podaży) determinuje strategie firm, wywołując określone efekty oceniane następnie ze społecznego punktu widzenia, m.in. poprzez efektywność produkcyjną i alokacyjną. Według tej koncepcji, koncentracja podaży produkt prowadzi do ujawnienia się władzy gospodarczej (market power, siła rynkowa).

Umożliwia ona największym firmom manipulowanie cenami i podobnymi wielkościami (jakość, koszty reklamy), co powoduje wypaczenia konkurencji i łamanie reguły rynkowej. Wysoka koncentracja jest łączona z występowaniem silnych barier wejścia do branży. Władze regulacyjne monitorują stan koncentracji podaży i interweniują, gdy ich zdaniem taka koncentracja rynku (monopolizacja) powoduje znaczne straty społeczne. W sektorze bankowym władze regulacyjne stają przed dodatkowym problemem - na ile struktura rynku wpływa na stabilność i bezpieczeństwo obrotu finansowego, a także jak może to wpłynąć na politykę monetarną. Konkurencja na rynku produktów jest także jednym z istotnych mechanizmów kontroli w teorii corporate governance. Znaczenie konkurencyjności rynku wzrasta, gdy w systemie władania korporacyjnego brak jest innych mechanizmów dyscyplinujących efektywne zachowania menedżerów - np. występuje silna dyspersja praw własności akcji, nie ma rozwiniętego rynku kapitałowego czy też ułomnie działa rynek talentów menedżerskich.

2. Metodyka

Struktura rynku podaży produktów bankowych może być określana przez liczbę banków oferujących określony produkt bankowy (usługę) oraz proporcję ich udziałów w całkowitym rynku tego produktu. Rynek charakteryzuje się koncentracją absolutną zależną od liczby wszystkich firm składających się na dany rynek, oraz koncentracją względną, czyli rozkładem udziałów w rynku. Obniżenie liczby firm na rynku skutkuje wzrostem ich udziałów w rynku. W tym przypadku wzrost koncentracji absolutnej następuje w wyniku redukcji koncentracji względnej.

W badaniach stanu konkurencji poszukiwano kompleksowego wskaźnika koncentracji, który odzwierciedlałby nie tylko ostateczną liczbę firm na rynku, ale także ich względną wielkość. Do tej pory nie udało się opracować jednego, najlepszego miernika koncentracji. W zależności od potrzeb i dostępności danych stosuje się głównie wskaźnik koncentracji CR, indeks przeciętnej koncentracji na rynku Herfindahla-Hirschmana, wskaźnik dynamiki koncentracji Grossacka, oraz współczynnik koncentracji Giniego ilustrowany najczęściej krzywą Lorenza.

Prawidłowa analiza koncentracji podaży wymaga poprawnego określenia właściwego produktu i rynku. Można przyjąć, że zbiór podmiotów sektora bankowego, za sprawą regulacji prawa bankowego, jest jednoznacznie określony, choć nie obejmuje wszystkich podmiotów świadczących usługi pośrednictwa finansowego (parabanki). Przepisy prawa bankowego determinują formę prawną podmiotów rynku, warunki jakie muszą spełniać podmioty chcące działać na rynku (licencjonowanie), formy wejścia do branży i wyjścia z niej. Prawo bankowe zakłada również kontrolę konkurencji i struktury akcjonariatu banków.

Banki poprzez swoją działalność tworzą określone rynki produktów lub usług finansowych. Można wyróżnić m.in. rynek deponowania oszczędności (rynek depozytów) oraz rynek pożyczek i kredytów.

Przyjmijmy, że produkty oferowane przez banki - tak po stronie depozytowej, jak i kredytowej, pomimo wysiłków banków dla ich marketingowego zróżnicowania są w wysokim stopniu substytucyjne i wykazują wysoką elastyczność cenową. Pozwoli nam to na metodologicznie poprawne - w ramach produkcyjnego modelu banku, określenie granicy rynku jako granicy branży, jak również na analizowanie, po przyjęciu pewnych uproszczeń kategorii zagregowanych danych bilansowych. W tym przypadku będą to należności od sektora niefinansowego i budżetowego ogółem oraz zobowiązania wobec sektora niefinansowego ogółem jako produktu finalnego banków.

Przyjęcie w badaniu koncentracji nadmiernie szczegółowej segmentacji produktowej rynku (czy obszaru) powoduje przeszacowanie stopnia koncentracji i odwrotnie, zbyt szeroka agregacja produktów prowadzi do niedoszacowania stopnia koncentracji. Mamy z tym do czynienia w badaniu rynków kredytów - zawężenie rynku, np. do kredytów hipoteczno - mieszkaniowych, ukaże znacznie wyższy stopień koncentracji.

3. Koncentracja rynku kredytów i depozytów w Polsce

W przeprowadzonym badaniu wykorzystano dane zagregowane banków prowadzących działalność w Polsce. Ze względu na dostępność danych przyjęto założenie, że badanymi produktami będzie suma kredytów udzielonych przez banki klientom spoza sektora finansowego - osobom fizycznym, przedsiębiorstwom i instytucjom budżetowym - oraz suma depozytów, przyjętych od tych samych grup klientów. Znaczenie tak określonych kategorii podażowych usług bankowych w strukturze aktywów i pasywów ogółu banków w Polsce w 1999 r. ilustruje poniższy wykres.

W latach 1989 - 1992 bardzo dynamicznie rosła liczba banków komercyjnych, najwięcej banków komercyjnych (87) działało w 1993 r. Dynamiczny rozwój nowo powstałych banków powodował, że koncentracja rynku kredytów dla klientów i sektora budżetowego systematycznie malała. Było to powszechnie odczytywane jako wzrost konkurencji w sektorze bankowym w wyniku funkcjonowania coraz większej liczby banków.

Analiza klasycznych wskaźników CR wskazuje, że minimum koncentracji nastąpiło w 1998 roku, kiedy 5 największych banków posiadało w swoich aktywach 35,7 % wszystkich kredytów analizowanej kategorii. Rynek depozytów klientów niefinansowych był znacznie bardziej skoncentrowany. Od tego momentu obserwujemy wzrost koncentracji.

4. Sektor bankowy za granicÄ…

W krajach Unii Europejskiej obserwujemy duże zróżnicowanie koncentracji rynków narodowych (wykres poniżej). Duże kraje, o dobrze rozwiniętych systemach bankowych, charakteryzują się niższą (Niemcy, Wielka Brytania, Włochy) i średnią (Hiszpania, Francja, Austria) koncentracją. W mniejszych krajach (Holandia, Belgia, Szwecja, Finlandia, Portugalia) zaobserwowano szybki wzrost koncentracji w latach 90. Wysoką koncentracją cechują się systemy bankowe Grecji i Danii, jednak w ostatnich 15 latach obserwowano tam obniżenie udziałów największych (5) banków w rynku. Jak wskazują badania, w większości krajów rynek depozytów cechuje się wyższą koncentracją niż rynek kredytów.

Zmiany struktury podaży usług bankowych (koncentracja) mogą wpływać również na dostępność usług dla klientów. O ile w zakresie usług dla wielkich klientów koncentracja może mieć mniejsze znaczenie, gdyż banki z zasady podążają za swoimi wielkimi klientami, o tyle dostępność usług dla drobnych klientów (małych i średnich przedsiębiorstw) może ucierpieć w pewnych warunkach.

Wyniki obliczeń stopnia koncentracji głównych rynków usług świadczonych przez polskie banki wskazują na wzrost konkurencji w dekadzie lat 90. oraz istniejący potencjał dalszej koncentracji i wzrostu siły rynkowej największych banków

Literatura:

Rajczyk Marian - Banki komercyjne, Produkty - Finanse - Organizacja, Fundacja Edukacji Ekonomicznej, Katowice 1992

Niels A. Skov - Finanse i Zarządzanie, Amerykańskie propozycje dla polskich firm prywatnych

Urbaniak Piotr - Podstawy ekonomii, Wydawnictwo eMPi, Poznań 1995

---