Czy wystarczy być wolnym,

aby być człowiekiem?

 

 

 

 

 

 

 

 

Spis treści

 

Wstęp 2

 

Rozdział I

Kim jest człowiek? 4

 

Rozdział II

Co to jest wolność? 6

 

Rozdział III

podsumowanie 17

 

bibliografia 20

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Wstęp

 

 

W

mądrościach dawnych mistrzów przytaczano następującą przypowieść:

 

Mistrz zapytał pobożnego, ale pełnego lęków przybysza:

- Dlaczego jesteś taki niespokojny?

- Boję się, że nie będę zbawiony.

- A czym jest zbawienie?

- WOLNOŚCIĄ.

Mistrz roześmiał się na cały głos i powiedział:

- Tak więc jesteś zmuszony do WOLNOŚCI?

Jesteś zobowiązany do wyzwolenia?

W tejże chwili przybysz odprężył się i pozbył się swoich lęków raz na zawsze.

Rozdział I

Kim jest człowiek?

 

W

starożytności początki refleksji filozoficznej nad człowiekiem wiążą się z Platonem, który uważał, istotę człowieka stanowiła ogólna idea człowieczeństwa ujmowana głównie przez analizę świadomości ludzkiej.

W

edług Arystotelesa istotę człowieka można określić jako substancję stanowiącą podmiot działań fizycznych i psychicznych (materia i forma).

Ś

w. Tomasz z Akwinu przekształcił arystotelesowskie rozumienie istoty człowieka za pomocą pojęć duszy i ciała oraz uzupełnił je pojęciem istnienia osobowego, stanowiącego podstawę realności, jedności i odrębności człowieka.

W

myśli XVII - XVIII wieku sformowano propozycje skrajne:

• -         materialistyczne, które mówiły o redukcji człowieka do cielesności.

• -         spirytualistyczne, które opierały się na redukcji człowieka do duchowości.

Współcześnie uważa się, że do cech stanowiących niejako istotę człowieczeństwa i różniących zasadniczo człowieka od zwierząt należą:

• -         zdolność do abstrakcyjnego myślenia i związana z nim zdolność do analizy i syntezy,

• -         zdolność do rekapitulacji,

• -         zdolność do świadomego decydowania o swoim postępowaniu (Ⴎ „wolna wola”)

• -         zdolność do tzw. „uczuć wyższych”.

Wyżej wymieniona wcpółczesna teoria o człowieczeństwie jest dla mnie najbardziej przekonywująca.

 

 

 

Rozdział II

Co to jest wolność?

 

Wolność jest jedynym z podstawowych pojęć politycznych, mających również odniesienia filozoficzne, religijne i ekonomiczne. W najprostszym ujęciu opisuje sytuację braku zewnętrznego przymusu.

T

h. Hobbes i J.J. Ronssean mówili o tym, że wolność przysługuje człowiekowi z natury. Ch.L. Montesqnien twierdził, że wolność jest tworem ewolucji kulturowej, prawnej i instytucjonalnej.

W

edług G.W.F. Hegla wolności przypisuje się cechę pozytywną i rozumie się ją jako możliwość realizacji rozumnych celów.

B.

Constant de Rebecque utrzymywał, że wolność przysługuje przede wszystkim jednostce i wyraża się w jej swobodach.

W

innym znaczeniu ukształtowanym w starożytnej Grecji, między innymi przez Arystotelesa wolność była łączona z pojęciem obywatelstwa i prawem do pełnego uczestniczenia w życiu politycznym.

N

a ogół ludzie sądzą, że są wolni, o ile nie krępują ich jakieś więzy; ufają, że ich czyny wynikają z ich wolnej nieprzymuszonej woli. Uważają, że wolna wola wyróżnia ich spośród wszystkich twórców przyrody martwej i żywej. Jeśli jednak uznamy czyny nasze za wolne, będzie to oznaczało, że istnieją takie zjawiska, które od niczego nie zależą, które mogą być tylko przyczynami, a nigdy skutkami, to znaczy mogą być jedynie pierwszymi ogniwami w łańcuchach przyczyn, a nigdy pośrednimi. Jeśli zaś będziemy traktowali czyny ludzkie jako zdeterminowane przez pewne przyczyny, a więc konieczne, wyłoni się problem, czy można to pogodzić z etyką, z uznaniem moralnej odpowiedzialności człowieka za swe czyny z wymiarem sprawiedliwości.

E

pikur uważał, iż dla uzasadnienia etyki trzeba przyjąć, że wola ludzka jest wolna. W rzeczy samej religia wymaga uznania wolności woli ludzkiej, aby uzasadnić wymiar sprawiedliwości na ziemi i w niebie, a zarazem wymaga uznania, że Bóg wszystko przewidział i wszystkim kieruje.

Ś

w. Augustyn akcentował zależność losów ludzi od woli bożej. Mówił on wprawdzie o wolnej woli ludzkiej, która się objawia głównie w grzechu, skłonności do zła, twierdził jednak, że uwalniają się od grzechu i po śmierci idą do nieba ci, którzy dostąpili łaski bożej. Kto zaś ma jej dostąpić to zależy od Boga.

Ś

w. Tomasz z Akwinu głosił, że człowiek ma wolę całkowicie wolną, wskutek czego może spełniać zarówno dobre uczynki jak i złe, a uzasadnia to istniejące w świecie zło które płynie od człowieka a nie od Boga. Ostatecznie trudno więc stwierdzić, jaki udział w dobrych uczynkach ma według Tomasza wola człowieka, a jaki decyzja boska.

O

wolnej woli mówią jednak nie tylko doktryny religijne, ale i pewne kierunki ateistyczne. Przykładem tego może być teoria J.P. Sartre.

Według niego człowiek jest całkowicie wolny, lecz wolność to nie jego dobro, ale ciężki los. Chodzi o to, że człowiek nie ma się na czym w życiu oprzeć, skazany jest zatem na własne decyzje, musi wciąż wybierać, a nie wie czym się kierować. Egzystencjaliści twierdzą, że człowiek jest rzucony w wir życia przez ślepy los i cała jego działalność nosi znamiona przypadkowości.

J

uż w XVII wieku Spinoza wysunął tezę, że wolność jest to zrozumienie konieczności. Człowiek uświadamia sobie konieczność, a zatem staje się wolny w tym sensie, że wyzwala się od afektów, namiętności, od bezskutecznych pragnień opierania się na konieczność przyrody.

M

arks uznawał człowieka za część przyrody. Człowiek nie mógł się z niej wyłamać, w tym sensie nie może być nigdy „wolny”, wolny od praw przyrody i społeczeństwa. Człowiek jest wolny wtedy jeżeli potrafi skutecznie działać, jeżeli osiąga zamierzone przez siebie skutki. W tym celu zaś musi poznać prawa przyrody i społeczeństwa, gdyż tylko działając w oparciu o te prawa, zgodnie z nimi, może uzyskać odpowiednie efekty, może skutecznie opanować siły przyrody, przeobrażać przedmioty materialne, a także stosunki społeczne.

E

ngels twierdził, że wolność ignoranta jest pozorna, wolność znawcy rzeczywista, ponieważ im bardziej wolny jest sąd człowieka w określonej sprawie, z tym większą koniecznością treść tego sądu jest określona; natomiast płynąca z niewiedzy niepewność, która na pozór swobodnie wybiera między różnymi możliwymi rozstrzygnięciami, właśnie tym dowodzi, że nie jest wolna, że znajduje się pod władzą przedmiotu, którym chce zawładnąć.

W

edług Plancka każdy akt woli jest wypadkową różnokierunkowych motywów, podobnie jak w mechanice siła poruszająca ciało jest wypadkową wszystkich sił na to ciało działających. W zasadzie (choć praktycznie jest to niemożliwe) można by przewidzieć każdy czyn, gdyby się znało dokładnie wszystkie związane z nim okoliczności. Planck zauważa, że wtedy gdy ktoś postąpi inaczej niż przewidywaliśmy mówimy, że widocznie nie znaliśmy wszystkich okoliczności, co dowodzi, iż w praktyce zawsze stoimy na gruncie determinizmu.

W

ieloznaczność pojęcia wolności doprowadziła do fundamentalnych sporów i wyłonienia się nie dających pogodzić ctanowisk, więc uważam, iż wolność możemy rozpatrywać jako termin mający dla każdego z nas indywidualne znaczenie.

Rozdział III

podsumowanie

 

Podsumowując przedstawione, powyżej rozważania uważam, iż mogę wysnuć dwa poglądy jako odpowiedź na powyższe pytanie.

P

ierwszy mówi, że wolność nie jest atrybutem człowieczeństwa:

Na umysł ludzki działają rozmaite bodźce z których jedne zmuszają go do podjęcia jakiegoś czynu, inne powstrzymują lub też zmuszają do podjęcia czynu diametralnie przeciwstawnego. Mamy wówczas wewnętrzną walkę, grę motywów w umyśle człowieka. Zwyciężają bodźce, które w danych konkretnych warunkach okazują się silniejsze. Gdy ambiwalentne motywy mają mniej więcej jednakową siłę, człowiek waha się, przeżywa rozterkę, zawsze jednak w danym konkretnym wypadku jeden z motywów okazuje się silniejszy i zwycięża. W ocenie wielu ludzi człowiek jest człowiekiem, gdy posiada „uczucia wyższe” - jest to następny przykład, że nie jest wolny. Albowiem kochając kogoś lub coś w pewnym stopniu uzależniamy się od tego i choć mamy „wolną wolę” możemy wybrać czy postąpić tak a nie inaczej, jednakże ta „wolna wola” jest zdeterminizowana przez obiekt naszych uczuć i wywiera presję na nasze zachowanie. W ten sposób zdolność człowieka do uczuć wyższych jest zdeterminowana przez obiekt „pożądania” a wolna wola jest zdeterminowana przez wewnętrzną walkę motywów w umyśle człowieka. Skoro więc wolność nie jest atrybutem uczuć wyższych i wolnej woli nie może być atrybutem człowieczeństwa.

D

rugi pogląd mówi, iż jeśli wolność ma dla każdego z nas indywidualne znaczenie, znaczy to, iż nie potrafimy wyjaśnić pojęcia wolności w takiej formie, aby każdy z nas to zaakceptował, - więc jeśli nie wiemy czym jest wolność, nie możemy odpowiedzieć na pytanie czy wystarczy być wolnym, aby być człowiekiem. Ja podzielam ten ostatni przedstawiony przeze mnie pogląd.

bibliografia

 

1. 1.     Jedyny i jego własność, Max Stirner, Wydawnictwo naukowe PWN 1995.

2. 2.     Minuta mądrości, Anthony de Mello SJ, Wydawnictwo wam księża jezuici, Kraków 1994.

3. 3.     Książeczka o człowieku, Roman Ingarden, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1987.

4. 4.     Rozwój nowożytnej filozofii człowieka, Bogdan Suchodolski, PWN, Warszawa 1967.

5. 5.     Wybrane zagadnienia z filozofii i socjologii, Józef Grudzień, Komórka wydawnicza przy I studium nauczycielskim w Warszawie 1967.

6. 6.     Propedeutyka filozofii - pod redakcją naukową i ze wstępem Jana Legowicza, Warszawa PZWS 1964.

---