Strukturalizm

1. Notatki z wykładu (ile da się z tego zrozumieć? - niewiele)

1. Historia:

• Rozwijał się na początku XX wieku.

• Początkowo rozwijał się w językoznawstwie za sprawą de Saussure'a (1916 „Kurs językoznawstwa ogólnego”).

• Antropologia strukturalna (Levi-Strauss i jego badania dotyczące struktury mitu).

• Początkowo w strukturalizmie dominowały metody przejęte z językoznawstwa.

• Po II wojnie światowej zaczynają dominować badania z gruntu antropologii.

• Strukturalizm objął językoznawstwo, antropologię, literaturoznawstwo, ale i matematykę oraz inne nauki ścisłe.

• S. nie był kierunkiem w pełni jednolitym (reprezentowały go Szkoła Genewska, Szkoła Praska, Szkoła Kopenhaska, Szkoła Amerykańska).

• Praska Szkoła Strukturalna (Jakobson, Mukařowskỳ, Havranek)

• Poetyka lingwistyczna - Jakobson

• Poetyka generatywna - Todorov.

• Poetyki strukturalne lat 50,60-tych - Genette, Barthes.

• Polska szkoła teorii komunikacji literackiej - Głowiński, Sławiński, Okopień-Sławińska.

• Poetyki (semiotyki?) intertekstualne - Genette, Riffaterre.

• Uporządkowany szereg pewnej ilości operacji umysłowych (po co to, to nie wiem).

• Rozrywanie i ponowne łączenie , by poznać regułę łączenia i funkcje pełnione przez elementy.

• Ktoś rozcina i składa dzieło by je zrozumieć (antropologia).

• Lata 20-te to rozwój konstruktywizmu.

2. Pojęcie i geneza struktury:

• Struktura to pewien zamknięty i dynamiczny układ wzajemnie powiązanych elementów.

• Strukturalizm to kontynuacja teorii organicznych (definicja organizmu, organizm społeczny). Stąd w strukturalizmie dużo metafor organicznych.

• Struktura jako model dzieła literackiego.

• De Sausure posługiwał się terminem system (mającym to samo znaczenie, co struktura, terminy używane zamiennie).

• Termin struktura rozpowszechniony został przez Praskie Koło Lingwistyczne w 1922 roku w Hadze.

• Piaget, potrójny charakter struktury:

1. Mówienie o strukturze zakłada mówienie o całości, ważne jest funkcjonalne powiązanie elementów w całości.

2. Struktura zakłada przekształcenia. Jest dynamiczna, zdolna do wewnętrznych przemian. Całości są strukturujące, bo określają kierunek zmian w swoim obrębie. System języka jest otwarty na nowości. Badacz wyróżnia elementy poddawane przekształceniom i określa ich funkcje. Zmiany występują w strukturze, a nie
   z czynników zewnętrznych.

3. Struktury są samosterowne. Są stałe i zamknięte.

• Każda struktura może stać się podstrukturą szerszej struktury.

• Prawa struktury są niezmienne i pozaczasowe.

• Strukturaliści negują związek struktury z historią, genezą.

• Strukturalistów interesuje opis, a nie wyjaśnianie struktur, zjawisk.

• Obiektywizm badawczy - strukturę można opisać obiektywnie, abstrahowanie
  od podmiotowości badacza.

3. Przedmiot badania strukturalistów:

• Strukturalistów nie interesują niepowtarzalne, konkretne utwory, szukają bowiem cech wspólnych, modelowych dla wielu utworów.

• Szukają modelu procesu historycznoliterackiego.

• Zakładają, że zjawisk literackich nie można rozpatrywać w odniesieniu do rzeczywistości pozaliterackiej.

4. Strukturalizm praski:

• Osłabił radykalizm strukturalizmu.

• Praskie Koło Lingwistyczne (strukturalizm praski) - 1926-1948.

1929 - publikowanie wspólnych prac „Prace Praskiego Koła Lingwistycznego”

1948 - podsumowująca zbiorowa edycja prac Mukařowskỳego, inicjatywę przejmują instytucje podporządkowane socjalistom).

• Nawiązania do formalistów, w szczególności Tymianowa (dynamiczny charakter formy).

• Osłabienie immanentyzmu formalistów.

• Zbliżenie do psychologii, socjologii.

• Jeśli myślimy o funkcji, to trudno abstrahować od społecznych uwarunkowań (tak samo
  z celem).

• Język to system środków przystosowanych do realizacji pewnych celów.

• Istnieje wielość języków funkcjonalnych.

• Każdy język funkcjonalny ma swój specyficzny system konwencji.

• Zwrócenie uwagi na język poetycki.

• Modyfikacja teorii de Saussure'a:

• Zniesienie opozycji języka ogólnego (langue) i jednostkowego (parole).

• Język nie jest abstrakcyjnym systemem.

• Opozycja synchronii (stan języka w danym czasie) i diachronii (proces historyczny rozwoju języka) - de Saussure; strukturaliści prascy znieśli tę opozycję, pokazali, że badania diachroniczne nie wykluczają pojęć systemu
  i funkcji, a synchroniczne nie wyklucza ewolucji.

• Inne rozumienie systemu języka, akcentowanie dynamiki.

5. Teoria języka poetyckiego.

• Akcentowanie językowej strony literatury, chcieli go badać w szerszym kontekście (uzależnienie od tradycji, norm literackich, systemu języka i funkcjonowanie zawsze
  w społecznym systemie porozumień).

• Dzieło jest zawsze komunikatem (specyficznym).

• Język literacki (ogólny!) pełni kilka funkcji - komunikatywną, praktyczno-zawodową, teoretyczno-zawodową, estetyczną.

• Style: potoczny, zawodowy, naukowy i poetycki.

• Język poetycki dąży do uwydatnienia autonomicznej wartości znaków, dominuje w nim funkcja estetyczna, znak nie służy żadnym celom praktycznym.

• Utwór poetycki to ten, w którym dominuje funkcja estetyczna (nastawienie na sam znak, autoteliczność, osłabienie referencjalności).

• Wartość słowa określa rola, jaką pełni ono w utworze, w którym istnieje.

• Funkcja poetycka jest realizowana przez strukturę utworu, czyli przez system składników estetycznie zaktualizowanych i zorganizowanych w złożoną hierarchię.

• Estetyczna aktualizacja - wydobycie na plan pierwszy takich poziomów utworu, które
  w praktycznej komunikacji nie mają znaczenia, są niezauważalne (w języku poetyckim zostają estetycznie nacechowane).

• Język poetycki jest autoteliczny, nastawiony sam na siebie.

• Język poetycki musi być zaktualizowany, różnić się od języka potocznego.

• Poświęcanie uwagi semantyce, każdy element znaczy, celem badań było odkrycie dynamiki znaczeniowej utworu.

• Strukturaliści prascy pytali o strukturę języka poetyckiego, ale badali też uwikłania języka poetyckiego (np. na tle innych funkcji, literatura była systemem autonomicznym,
  ale badanym wobec innych systemów kultury, badanie literatury w aktach komunikacji, uwzględniali kontekst społeczny, zmiany historyczne i normatywne, dążyli do określenia języka jako transhistorycznego, zdominowanego przez funkcję estetyczną, kierują uwagę odbiorcy na sam znak).

1. Słownik terminów literackich:

1. Strukturalizm - jeden z kierunków nowoczesnego literaturoznawstwa, rozwijał się
   w związku z ewolucją problematyki teoretycznej i metod badawczych lingwistyki strukturalnej, w nawiązaniu do wcześniejszych propozycji metodologicznych rosyjskiej szkoły formalnej. Polemizował z wszelkimi metodami genetycznymi. Przedstawiciele praskiej szkoły sa klasycznym przykładem kierunku. Ich główne założenia to:

• Utwór literacki jest wypowiedzią, w której dominującą rolę pełni funkcja estetyczna. Wyznacza ona porządek hierarchiczny jego elementów, niesprowadzalny
  do zobowiązań poznawczych, ekspresywnych czy impresywnych.

• Funkcja estetyczna realizuje się przez aktualizację autonomicznych wartości znaków językowych na wszystkich poziomach wypowiedzi (fonemicznym, morfologicznym, leksykalnym, składniowym, prozodyjnym) oraz poprzez wyrazistą organizację poszczególnych poziomów i ich wzajemnych stosunków. Nadbudowuje ona ponad linearnym przebiegiem wypowiedzi system porządkowań strukturalnych.

• Każdy, nawet najdrobniejszy element struktury dzieła jest nacechowany znaczeniowo, z drugiej strony całokształt rzeczywistości przedstawionej dzieła (temat, fabuła, postacie, podmiot literacki) też jest wysoko zorganizowanym tworem językowo-semantycznym.

• Jednostkowa wypowiedź literacka realizuje możliwości pewnego systemu języka poetyckiego, który należy interpretować w podwójnym odniesieniu: do systemu języka ogólnego (w jego rozlicznych odmianach funkcjonalnych, zwłaszcza do języka literackiego) i do tradycji literackiej.

• Utwór jest zjawiskiem o charakterze semiotycznym i jako taki musi być rozważany jako składnik społecznej sytuacji komunikacyjnej: w odniesieniu do osoby twórcy
  i do odbiorcy reprezentującego określoną publiczność.

• Zarówno struktura dzieła, jak i struktura języka poetyckiego oraz tradycji literackiej (w jej rozmaitych podsystemach: wersyfikacyjnym, stylistycznym, gatunkowym) mają charakter dynamiczny, są stanami chwiejnej równowagi elementów pozostających w dialektycznym napięciu; napięcie to stanowi wykładnik procesu historycznoliterackiego.

• Celem badacza literatury jest w równej mierze synchroniczny opis samej struktury (np. systemu wersyfikacyjnego), co jej przedstawienie diachroniczne, z punktu widzenia zmian, jakim podlega ona w czasie historycznym, pod wpływem napięć immanentnych i determinacji zewnętrznych.

Tendencje strukturalistyczne, żywotne początkowo zwłaszcza w krajach słowiańskich (Czechosłowacja, Rosja, Polsce), rozpowszechniły się w latach II wojny światowej i po wojnie w Stanach Zjednoczonych, przede wszystkim w wyniku działalności R. Jakobsona.
W latach 50. I 60. wiele podniet (taa…) literaturoznawstwu strukturalistycznemu dostarczyła etnologia (C. Levi-Strauss) wypracowująca metody strukturalnej analizy mitu i gatunków twórczości folklorystycznej (W. Propp, Morfologia bajki).

Strukturalizm pozostawał w ścisłym związku z problematyką semiologii, obejmującą wszelkie, nie tylko językowe, przejawy aktywności znakowej. Największy wpływ
na kształtowanie się strukturalno-semiologicznej myśli badawczej na świecie wywarły
w latach 60. i 70. prace pochodzące z dwóch środowisk naukowych: radzieckiego (szkoła tartuska i współpracującymi z nią uczeni z innych ośrodków: J. Łotman, B. Uspienski, W.W. Iwanow, N. Toporow) i francuskiego (R. Barthes, A.J. Greimas, T. Todorov, J. Kristeva).

W powojennym polskim literaturoznawstwie kierunek ten rozwijał się od 2. poł. lat 50., początkowo w ścisłym nawiązaniu do tradycji międzywojennych, stając się stopniowo orientacją dominującą w dyscyplinie. Współtworzyły go prace badaczy t.j.: M.R. Mayenowa, A. Okopień - Sławińska, M. Głowiński, J. Sławiński, K. Bartoszyński, J. Ziomek,
E. Balcerzan.

2. Praska szkoła - N. S. Trubeckoj, V. Mathesius, R. Jakobson, B. Havránek, J. Mukařowskỳ, F. Vodička.

2. Burzyńska A., Markowski M.P., „Teorie literatury XX wieku”

• Strukturalizm I

1. Umownie za początek strukturalizmu można uznać datę wydania Kuru językoznawstwa ogólnego Ferdinanda de Saussure'a , czyli 1916 rok. Moment szczytowy to faza powojenna inspirowana myślą Claude'a Levi-Straussa. Przyjmując, że poststrukturalizm jest mutacją strukturalizmu, to można powiedzieć, że trwał on niemal przez cały XX wiek.

2. Strukturalizm rozwinął się głównie pod wpływem językoznawstwa strukturalnego (głównie
   w pierwszej fazie, do II wojny światowej) i antropologii strukturalnej (po II wojnie światowej).

3. Strukturalizm wpływał na wiele dyscyplin:

1. Językoznawstwo:

• Szkoła Genewska (Ferdinand de Saussure, Charles Bally),

• Szkoła Praska (Roman Jakobson, Nikołaj Trubiecki),

• Szkoła Kopenhaska (Louis Hjemslev),

• Szkoła Amerykańska (Franz Boas. Edward Sapir, Benjamin Lee Whorf, Leonard Bloomfield).

2. Antropologia strukturalna - etnologia:

• Teoria Claude'a Levi-Straussa.

3. Literaturoznawstwo:

• Praska Szkoła Strukturalna (Roman Jakobson, Vilem Mathesius, Bohuslav Havránek, Jan Mukařowskỳ, Felix Vodička).

• poetyka lingwistyczna (teoria “późnego” Jakobsona),

• poetyka generatywna (francuska szkoła narratologiczna),

• poetyka odbioru (polska szkoła teoria komunikacji literackiej),

• poetyki strukturalne lat sześćdziesiątych-osiemdziesiatych (Tzvetan Todorov, Gerard Genette, Roland Barthes),

• poetyki intertekstulane lat osiemdziesiątych (Gerard Genette, Michael Riffaterre).

4. Dwa nurty problemowe w strukturalizmie w literaturoznawstwie:

1. Poetyki lingwistyczne:

De Saussure'a teoria języka oraz teoria języka poetyckiego (poszukiwanie specyficznych właściwości języka i jego relacje do języka ogólnego).

2. Gramatyki literatury:

Rozwinęła się pod pływem Antropologii strukturalnej Levi-Straussa. Szczególnego znaczenia nabrała tutaj idea ogólnej gramatyki literatury podjęta zwłaszcza przez literaturoznawców z kręgu francuskiej szkoły narratologicznej. Próby skonstruowania takiej gramatyko rozpoczęły się od analiz strukturalnych opowiadań. Istotną rolę
dla tego nurtu odegrały również inspiracje analizami morfologicznymi bajki magicznej Władimira Proppa oraz ideą gramatyki transformacyjno-generatywnej językoznawcy amerykańskiego Noama Chomsky'ego.

5. De Saussure [deS] i wczesny strukturalizm:

• Kurs językoznawstwa ogólnego - pierwsze wydanie 1916 rok.

• Zadania językoznawstwa → „zbadanie sił działających w sposób stały i powszechny we wszystkich językach i wydobycie praw ogólnych, do których można by sprowadzić wszystkie zjawiska występujące w ich historii”.

• Przedmiot badań strukturalizmu → NIE mogła być nim ”mowa” (langage) czy wypowiedź jednostkowa (parole) - zróżnicowana, skomplikowana wewnętrznie, „rozdwojona” - jednocześnie indywidualna i społeczna, stała i zmienna historycznie, wymagająca odwołań do wielu różnych dziedzin. Został nim więc uniwersalny
  i abstrakcyjny „system” języka (langue).

• Koncepcja de Saussure'a zakładała autonomiczność języka, czyli jego niezależności od rzeczywistości językowej.

• Język został zdefiniowany jako spójny i całościowy system wzajemnych powiązań
  i relacji wszystkich poszczególnych elementów. DeS wyróżnił przy tym również najmniejsze (elementarne) niepodzielne cząstki istniejące na poziomie dźwiękowym - fonemy. W ogólnej strukturze języka fonemy wchodziły ze sobą w określone zależności - różnice dźwiękowe (pozycje binarne). Oznaczało to, że każdy element języka istnieje tylko dzięki różnicom dźwiękowym, a w dalszej konsekwencji - dzięki różnicom pojęciowym - nie miał natomiast wartości samodzielnej. Jego byt, a także właściwości i funkcje określała jedynie pozycja, jaką zajmował w całym systemie. Podobnie - znaczenie słowa w języku wynikało tylko z wartości pozycyjnej znaku,
  a nie na przykład z jego relacji wobec zastępowanego przedmiotu. Związek znaku
  i znaczenia miał więc charakter arbitralny.

• Znak językowy =
  
  =
  =
  

• DeS nie interesował przedmiot zastępowany przez znak, a jedynie systemowe („czyste”) relacje dźwięków i pojęć. Dzięki takim założeniom mógł badać system językowy immanentnie (to znaczy bez odwoływania się do czegokolwiek spoza niego).

• Język miał być przede wszystkim ujmowany z synchronicznego, a nie diachronicznego (historycznego) punktu widzenia.

• Język odznaczał się wewnętrzną dynamiką, ale miała ona właśnie - tylko charakter wewnętrzny.

• Proponowany przez deS sposób badania usuwał z pola widzenia związki przyczynowo-skutkowe (genezę) zjawisk [krytyka badań genetycznych], w centrum zainteresowań umieszczając układy wewnętrznych relacji elementów systemu oraz ich zależności funkcjonalne.

• Z obszaru zainteresowań nauki o języku wyeliminowany został jego użytkownik - ludzkie posługiwanie się językiem wynikało wszak tylko z „biernego przyjmowania” ogólnych i uniwersalnych możliwości mówienia zawartych w systemie [system bez podmiotu].

• Koncepcję deS charakteryzował dualizm pojęciowy, podstawowy typ organizacji
  na poszczególnych poziomach tworzyły rozmaite opozycje (opozycja binarna, opozycja systemu języka i mowy, opozycja znaczącego i znaczonego, opozycja synchronii i diachronii, itp.)

• Pierwsi adaptacji poglądów deS do nauki o literaturze podejmą się przedstawiciele Praskiej Szkoły Strukturalnej. Będą oni jednak nie tylko wiernie kontynuowali dzieło deS, lecz także zmodyfikują jego koncepcję, tak by uczynić ją jeszcze bardziej przydatną do wyrażania specyfiki literatury i do stworzenia precyzyjnego programu jej badania.

6. Praska Szkoła Strukturalna (PSS):

• PSS wiele zawdzięczała formalizmowi rosyjskiemu. Pośrednikami pomiędzy tymi dwiema szkołami byli R. Jakobson oraz J.N. Tynianow.

• Tezy Praskiego Koła Lingwistycznego (ogłoszone w 1929 roku na I Kongresie Slawistów)

• Poszukiwanie odpowiedzi na pytanie „czym jest poetyckość?”.

• Podkreślanie podobieństwa między językiem poetyckim, a systemem języka ogólnego, jak i istotnych różnic.

• Jedną z najważniejszych cech języka poetyckiego jest osłabienie jego odwołań do sfery pozajęzykowej, na korzyść wyeksponowania samego znaku jako takiego (autoteliczność). Inną ważną cechą jest aktualizacja różnych poziomów systemu języka, a więc wydobycie na plan pierwszy i wyróżnienie takich poziomów, które w języku ogólnym mogą w ogóle nie zostać zauważone (na przykład poziom fonologiczny w przypadku środków dźwiękonaśladowczych, na które na ogół nie zwracamy uwagi podczas zwykłej komunikacji językowej).

• Wstępna próba określania specyfiki funkcji poetyckiej, to znaczy wyeksponowania samych znaków językowych (ich znaczącego, a nie znaczonego - wg terminologii deS).

• Wypowiedź poetycka jako całość funkcjonalna.

• Przeciwstawienie się strukturalistycznemu immanentyzmowi.

• Podkreślenie istotności podporządkowania wypowiedzi poetyckiej strukturom wyższego rzędu - nie tylko systemowi języka, lecz również systemowi tradycji literackiej.

• Szczegółowy program badań nad poszczególnymi poziomami języka poetyckiego - zarówno nad jego warstwą brzmieniową, jak i nad materiałem leksykalnym i składnią.

• Różnice pomiędzy formalistami, a strukturalistami:

• Od uznania „poetyckości” za wyłączny przedmiot badań przeszli oni do badania rozmaitych funkcjonalnych uwikłań działa literackiego
  (a więc „poetyckości” ujmowanej w relacji do innych funkcji wypowiedzi artystycznej),

• Od koncepcji literatury jako autonomicznego systemu językowego - do badania relacji tego systemu i innych systemów kultury,

• Od analizowania „chwytów” utworu literackiego i ich oddziaływania na procesy percepcyjne odbiorcy - do badania znaków funkcjonujących w aktach komunikacji oraz ich zawartości semantycznej.

• Głównymi terminami teorii literatury spod znaku Szkoły Praskiej stały się, obok języka poetyckiego, także: struktura, znak oraz funkcja (estetyczna lub poetycka).

7. Czym właściwie jest poetyckość?

• R. Jakobson podkreślał, że treść pojęcia „poezja” może się zmieniać, natomiast funkcja poetycka zawsze będzie pozostawała taka sama. Poetyckość była wprawdzie, jego zdaniem, tylko częścią złożonej struktury dzieła literackiego, ale to ona organizowała dzieło poetyckie, a nawet - jak to określał - rządziła nim.

• By poetyckość zaistniała w pełni słowo powinno było stać się autoteliczne, prezentować jedynie samo siebie - a więc jednocześnie musiała zostać osłabiona relacja reprezentacji, czyli zastępowanie przedmiotu, do którego słowo się odnosiło.

• Nie będę przytaczała i omawiała funkcji językowych, ponieważ jestem przekonana,
  że po egzaminie z TL każdy będzie potrafił coś na ten temat powiedzieć ;D

• Jan Mukařowskỳ przyznawał wypowiedzi poetyckiej zarówno autoteliczność, jak
  i cele praktyczne.

8. Struktura artystyczna:

• Mukařowskỳ zwrócił uwagę, że struktura jako „jedność znaczeniowa” jest czymś znacznie więcej niż tylko całością wynikająca z „prostego dodawania części składowych. „Strukturalne całość wyznacza każdą ze swych części i na odwrót - każda z owych części wyznacza tę właśnie, a nie inna całość”.

• Struktura artystyczna cechuje się wewnętrzną dynamiką.

• Struktura jako całość w ujęciu Mukařowskiego znajdowała się w „nieustannym ruchu”, ruch ten jednak przebiegał tylko w jego wnętrzu - doznając wewnętrznych przemian, zachowywała ona jednocześnie trwałość i niepodatność na czynniki zewnętrzne.

9. W stronę semantyki:

• Teoria Mukařowskiego była częścią innej dyscypliny - estetyki strukturalnej i miała bardzo silne zabarwienie semiologiczne.

• Mukařowskiego zasady budowy semantycznej zdania:

• Zasada jedności sensu zdania (określająca uczestnictwo wszystkich jednostek semantycznych zdania w tworzeniu sensu całościowego),

• Zasada akumulacji znaczeniowej (odnosząca się do następstwa jednostek semantycznych i kontekstowych modyfikacji),

• Zasada oscylacji pomiędzy statyką a dynamiką znaczeniową (wyrażająca napięcia między odniesieniem do rzeczywistości każdej jednostki semantycznej użytej w zdaniu i zmianami znaczenia wynikającymi z jej umieszczenia w określonym kontekście - na przykład przesunięcia znaczeniowe w wyniku procesów metaforyzacji).

10. Oswajanie historii:

• Strukturaliści prascy zajmowali się również teoretycznymi i metodologicznymi podstawami dla historii literatury.

• Postulowana przez Vodičkę koncepcja historii literatury zawierała trzy podstawowe zestawy zadań:

• Wyznaczony przez obiektywne istnienie dział literackich tworzących szereg historyczny obejmujący badanie immanentnego rozwoju struktury literackiej, niezależnie od autorów i odbiorców.

• Zajmujący się badaniem genezy (rekonstrukcją stosunków między dziełem literackim a rzeczywistością historyczną, wpływem struktur pozaliterackich), a także określeniem napięć między literackim zamiarem pisarza
  a współczesną strukturą literacką.

• Analiza recepcji (a więc uwzględniający badanie publiczności literackiej, norm odbioru, zmian wartości literackich i żywotności dzieł w procesie historycznym).

PSS oficjalnie zakończyła swoją działalność w 1948 roku.

11. Jakobson i funkcja poetycka:

• Poetyka w świetle językoznawstwa - 1960 rok.

• Konstytutywne czynniki komunikacji językowej: komunikat, nadawca, odbiorca, kod, kontekst, kontakt.

• Funkcje języka wg Jakobsona [patrz: Teoria Literatury ;P]

• Poezja gramatyczna i gramatyka poezji (1960):

• Analizy utworów pozwoliły Jakobsonowi dostrzec zjawisko, które nazwał paralelizmem gramatycznym - określonym formom gramatycznym na poziomie literalnym utworu poetyckiego odpowiadały określone znaczenia metaforyczne i metonimiczne w jego planie semantycznym, tak że czasami trudno było wyznaczyć dokładną granice między „metaforyczną a faktyczną sytuacją w poezji”. Gramatyka spełniała według Jakobsona podobną funkcję w poezji co kompozycja w malarstwie - określony stosunek wypowiedzi poetyckiej do kwestii gramatyczności był zawsze ściśle określony, a nigdy obojętny: reguły gramatyczne tworzyły okrytą zasadę strukturalnej i semantycznej organizacji lub też utwór im się opierał.

• Poziom gramatyczny - poziom retoryczny → praktyczne przedstawienie tej teorii w opublikowanej wspólnie z Claude'em Levi-Straussem analizie sonetu Koty Baudelaire'a. Badacze odkrywali tam liczne paralelizmy i odpowiedniości między organizacją formalno-gramatyczną wiersza a jego strukturą gramatyczną.

12. Strukturalizm i krytyka literacka (Genette, Todorov i Barthes).

• Dostrzeżenie pokrewieństwa między metodami strukturalizmu i sposobami działania krytyki literackiej.

• Gerard Genette Strukturalizm a krytyka literacka:

• Wg tego badacza dzięki analizie strukturalnej krytyka zaczęła odkrywać na przykład związki między systemami form a systemami znaczeń, rozpoznając homologie całościowe.

• W centrum zainteresowania krytyka stanęło samo dzieło, traktowane jako „byt niezależny”. Oznaczało to przeciwstawienie się pozytywizmowi (historycyzm, biografizm, psychologizm) a zwrócenie się ku immanentyzmowi (struktura versus geneza).

• Roland Barthes Krytyka i prawda:

• Postulowanie konieczności zbudowania nauki o literaturze z prawdziwego zdarzenia - nauki opartej na modelu lingwistycznym, która nie będzie się zajmowała treściami dział literackich, lecz ogólnymi „warunkami treści” (formami), czyli zmianami sensu wywołanymi przez te dzieła.

• Odwołując się do koncepcji Noama Chomsky'ego zakładał istnienie „zdolności do literatury” - kompetencji literackiej, analogicznej do kompetencji językowej.

• Tzvetan Todorov Poetyka:

• Wbrew Genette'owi i Barthes'owi dokonał podziału na to, co mieści się w kompetencjach poetyki i na to, co jest domeną interpretacji, a także krytyki literackiej.

• Poetyka w ujęciu Todorova nie miała więc już ogólnie zajmować się analizowaniem konkretnych, pojedynczych tekstów literackich, lecz tylko opisywaniem abstrakcyjnych struktur, których owe teksty mogą być jedynie realizacją. W odróżnieniu od subiektywnej i wykraczającej poza samo dzieło interpretacji, tak rozumiana poetyka miała być „abstrakcyjnym” i „wewnętrznym” odejściem do literatury [Poetyka jako analiza abstrakcyjnych struktur].

• Strukturalizm II

1. Strukturalizm „wysoki”:

• W latach 60. najważniejsze stało się skonstruowanie systemu języka literackiego oraz stworzenie ogólnej gramatyki literatury. Strukturalizm zyskał również rangę systemu filozoficznego. Wszystko to stało się pod wpływem prac Clauda Lèvi-Straussa.

2. Lekcja lingwistyki:

• Rozmaite zachowanie kulturowe człowieka można uznać za odrębne systemy znaków („języki”) i na zasadzie analogii badać je w sposób podobny do tego, w jaki za pomocą analizy strukturalnej badano system języka naturalnego. To znaczy: określając jego wewnętrzne relacje strukturalne, opisując wzajemne stosunki poziomów języka, badając wartość pozycyjną poszczególnych elementów - słowem, poszukując ukrytych struktur tworzących dany „język” kulturowy, skonstruowany zawsze na wzór języka naturalnego.

• Zainspirowana teorią języka de Saussure'a i fonologią Trubieckiego koncepcja Lèvi-Straussa była zaczątkiem nowego rodzaju nauki o zachowaniach kulturowych człowieka, którą nazwał antropologią strukturalną (etnologią).

• L-S, Podstawowe struktury pokrewieństwa (1949) → analiza relacji rodzinnych w społeczeństwach pierwotnych (system pokrewieństw i zawieranie małżeństw stanowiły przejaw nieświadomej wewnętrznej organizacji społecznej). Wskazanie możliwości wyodrębnienia w poszczególnych zjawiskach kulturowych jednostek elementarnych (na wzór fonemów w języku naturalnym) i szczegółowego badania ich binarnej zależnosci.

• L-S, Antropologia strukturalna (1958) → wszelkiego rodzaju zachowania, obyczaje, obrzędy, rytuały, wierzenia, mity pełniły w tej koncepcji funkcję „mowy”. L-S poszukiwał abstrakcyjnego systemu kultury. Wg niego nieuświadomiona „językowa” aktywność umysłu powoduje nakładanie się form na pewne treści.

• Struktura mitów: poddanie analizie między innymi mitu Edypa. Metoda analizy - aby odnaleźć strukturę mitów, należało uporządkować wszystkie znane wątku fabuł mitycznych i wyodrębnić jednostki znaczące. Pojedyncze zdarzenia stanowiące samodzielne całości nazwane zostały mitemami (pełniły rolę podobna do fonemów w języku). „Struktura mitu nie tkwi ani w stylu, ani w sposobie narracji, lecz w historii, którą się tam opowiada”.

3. W świecie bajki [W. Propp, Morfologia bajki, 1928]:

• Z bajek można wyodrębnić elementy stałe oraz takie, które się zmieniają.

• Wskazanie na regularność strukturalną bajek.

• Lista 31 działań (funkcji fabulacyjnych) - postępowań osoby działającej, określone z punktu widzenia jego znaczenia dla przebiegu fabuły bajki magicznej.

• 7 typów postaci w bajkach magicznych: bohater, fałszywy bohater, przeciwnik, pomocnik, donator (dostarczyciel magicznego środka), osoa wysyłająca bohatera w drogę, królewna lub jej ojciec.

• Model Proppa określono mianem gramatyki bajki, ponieważ na jego schemacie można było stworzyć nieskończoną liczbę nowych bajek magicznych. Przeniesiono model bajki do literatury, by skonstruować gramatykę opowiadań literackich.

4. Poszukiwanie gramatyki literatury:

• Inspiracje francuskiej szkoły narratologicznej: strukturalna analiza mitów L-S, analiza bajki Proppa, lingwistyka Louisa Hjemsleva oraz gramatyka transformacyjno-generatywna Noama Chomsky'ego.

• Chomsky poszukiwał gramatyki uniwersalnej, literaturoznawcy poszukiwali gramatyki literatury, a więc - uniwersalnej kompetencji literackiej, czyli zdolności do wytwarzania wszelkich możliwych wypowiedzi literackich.

• Cztery podstawowe poziomy wypowiedzi wg narratologów:

• Poziom manifestacji - „substancjonalny” wymiar znaków, w których dana wypowiedź się realizuje.

• Pozom powierzchniowy - sekwencje konkretnych zdarzeń lub działań wykonywanych przez określone postaci, nazwane też „aktorami”.

• Poziom struktur głębokich - funkcje i role postaci, zwanych też „aktorami”.

• Poziom bardzo głęboki - poziom uniwersalnej gramatyki tekstowej, obejmującej całą literaturę.

5. 1966: manifest narratologiczny:

• 8. Numer Communications 1966 rok.

• Tak jak twórca antropologii strukturalnej [przypomnienie autorki notatki: L-S] lokalizował uniwersalny język na poziomie ogólnych form historii mitycznych, tak również badacze literatury próbowali wyodrębnić elementarne struktury, do których można było sprowadzić opowiadanie literackie.

• Greimas wprowadził własny model opisujący strukturalny status postaci na poziomie głęboki gramatyki narracyjnej, tzw. model akantowy.

• Bremond opisywał logikę działań postaci.

• Todorov analizował dwa poziomy opowiadania: historię obejmująca logikę działań i „składnię” postaci oraz wypowiedzi obejmującej czas, aspekty i tryby opowiadania.

• Barthes wyodrębnił trzy poziomy analizy opowiadania:

• Poziom „funkcji”.

• Poziom „działających” postaci.

• Poziom narracji.

• Poszukiwania gramatyki literatury w latach późniejszych zostały przez Barthesa określone mianem „snu o naukowości”.

• O niepowodzeniu działań szkoły narratologicznej w dużej mierze decydowało opieranie badań na literaturze o prostej i silnie skonwencjonalizowanym przebiegu historii. Wypracowane modele nie odpowiadały modelom bardziej skomplikowanych form literackich.

6. Poetyka odbioru (polska szkoła teorii komunikacji literackiej - PSTKL):

• Przedstawiciele: J. Sławiński, A. Okopień-Sławińska, M. Głowiński, E. Balcerzan,
  K. Bartoszyński.

• PSTKL nie zajmowała się tworzeniem gramatyki literatury, lecz precyzyjnym badaniem układu wpisanych w komunikat literacki relacji między jego nadawca i odbiorcą.

• Jednym z podstawowych kierunków refleksji było badanie relacji między danym dziełem literackim i wpisanym weń tzw. horyzontem oczekiwań nadawcy a funkcjonowaniem tegoż dzieła w zmieniających się czasie sytuacjach odbioru.

• W pracach strukturalistów pojawiły się też jedne z najważniejszych terminów powojennej polskiej teorii literatury - na przykład koncepcja „podmiotu czynności twórczych” czy idea „stylów odbioru” i kategoria „odbiorcy wirtualnego” [patrz: TL].

7. W stronę świata tekstów (poetyki intertekstualne lat osiemdziesiatych).

• W latach osiemdziesiątych idee strukturalistyczne zdawały się dobiegać swojego kresu.

• Dla niektórych strukturalistów francuskich sposobem na przezwyciężenie hermetyczności struktur okazały się analizy intertekstualne - możliwość badania danego tekstu literackiego poprzez jego odwołania do innych tekstów [Strukturalizm otwarty].

• Kristeva, Barthes, Derrida, Foucault i inni stworzą opcję krytyczną wewnątrz strukturalizmu i dokonywać będą gruntownej rewizji założeń zarówno systemu teoretycznego, jak i stylu myślenia, atakując przede wszystkim jego dogmatyzm i pretensje do naukowości. Opcja ta (po latach określona mianem poststrukturalizmu) pojawi się również w połowie lat 60. (a więc paradoksalnie w szczytowym momencie rozwoju strukturalizmu) i odtąd nieprzerwanie już towarzyszyć będzie prawowiernej nauce o strukturach.

Z okazji zakończenia tej notatki chciałabym życzyć wszystkim, jak i sobie, natchnienia, cierpliwości i smacznego jajka :D

Język poetycki - inaczej: ogół specyficznych właściwości charakterystycznych dla literatury (w szczególności dla poezji). Jest uznawany bądź za system (zbudowany na wzór języka ogólnego), bądź za funkcjonalną odmianę praktyki językowej, której główną właściwością jest dominowanie funkcji estetycznej (poetyckiej) w przeciwieństwie do innych odmian języka, w których funkcja ta odgrywa rolę drugorzędną. W języku poetyckim występuje szczególna dynamika napięć między funkcją estetyczną (a zarazem wewnętrzną celowością komunikatu) a pozostałymi funkcjami językowymi - poznawczą, ekspresywną, impresywną, fatyczną i metajęzykową (poprzez które komunikat odsyła na zewnątrz: do rzeczywistości, o której mówi, do odbiorcy i nadawcy, do rodzaju kontaktu między nimi i do kodu języka).

6

---