1. Punkt wyjścia do rozważań nt. powiązań między systemem wartości współczesnych Polaków a ich postawami i zachowaniami demograficznymi:

- wartości stanowią immanentny składnik życia społecznego.

- czteroelementowa typologia modeli aksjologicznych stworzona przez K.S. i K.K.:

1. model zunifikowanych wyborów aksjologicznych - członkowie zbiorowości aprobują określone wartości i według nich podejmują wybory aksjologiczne, wartości mocno osadzone w tradycji i wspierane przez instytucjonalne autorytety

2. model wspólnych środowiskowych wyborów aksjologicznych - istnieje aksjologiczny układ odniesienia dla różniących się od siebie opcji aksjologicznych reprezentowanych przez członków (grupy członków) zbiorowości społecznej

3. model zindywidualizowanych wyborów aksjologicznych - nie istnieje żaden wyraźnie zarysowany społeczny układ odniesienia aksjologicznego, jednostki podejmują wybory według tego jak same postrzegają świat

4. model rozbieżnych środowiskowych wyborów aksjologicznych - poszczególne grupy tworzące strukturę zbiorowości społecznej reprezentują przeciwne opcje aksjologiczne

Polskie społeczeństwo jest bardzo wewnętrznie zróżnicowane - pod względem ekonomicznym i aksjologicznym.

2. Sfera życia małżeńsko-rodzinnego - „zderzenie” podejścia indywidualno-prywatnego (ja i moje pragnienia) oraz społecznego (małż. i rodz. jako instytucje utrzymujące ład społeczny)

- przeszłość: ważniejszy czynnik społeczny, realizowany model 1), małżeństwo=instytucja

- od XX w: przesunięcie akcentu na wymiar indywidualno-prywatny, bo modernizacja, sekularyzacja, indywidualizacja, ważne są osobiste szczęście, życiowa satysfakcja, model 3)

Opinia K.S. i K.K.: w społ. polskim ścierają się model 1) popierany przez Kościół katolicki i model 3) popierany przez liberałów-utylitarystów → dokonywane przez Polaków wybory aksjologiczne są często niespójne i tak:

A. postawy Polaków wobec małżeństwa

- wysoka ranga wartości małżeńsko-rodzinnych w świadomości współczesnych Polaków

- kohabitację odrzuca 15% Polaków w wieku 18-54 lata

- samotne macierzyństwo z wyboru akceptuje nieco ponad 1/3 respondentów

- nieznaczny wzrost aprobaty dla bezdzietności z wyboru, ale dalej mała (jako dzietność idealną wybrało ją w 1996-1% i 2000-2%)

- szeroka forma aprobaty dla rozwodów - wg badania „Europejskie Systemy Wartości” z lat 90tych, tylko 19% Polaków: „rozwodów nie można usprawiedliwić”

B. postawy Polaków wobec prokreacji

- petryfikacja przekonania, że najbardziej pożądany model dzietności dla rodziny współczesnej to dwójka potomstwa (m.in. wskazywanie na 2 dzieci jako dzietność idealną, wzrost udziału osób planujących 2 dzieci we własnej rodzinie)

- przyczyny rezygnacji z posiadania potomstwa lub większej liczby dzieci: niekorzystna sytuacja ekonomiczna (m.in. złe warunki mieszkaniowe, brak pomocy ze strony państwa), kłopoty zdrowotne, ambicje zawodowe kobiet, wygodnictwo etc.

- środki regulacji poczęć, względnie urodzeń Polacy dopuszczają i co na ich temat sądzą: ogólna akceptacja dla planowania rodziny (zapobiegania niepożądanej ciąży), jeżeli chodzi o konkretne metody najbardziej akceptowane tradycyjne metody antykoncepcji, niska akceptacja dla naturalnej antykoncepcji

- wzrost poparcia dla antykoncepcji i aborcji w porównaniu z okresem przed transformacją ('87 r. przeciw aborcji 46%, w 2001 - 24%) - zbieżność między deklarowaną akceptacją regulacji poczęć a ich stosowaniem

- od początku lat 90tych spadkowy trend w zawieraniu małżeństw, wzrost wartości mediany wieku nowożeńców, spadek płodności → 2 typy zachowań prokreacyjnych: wczesne zawieranie małżeństw i rodzenie dzieci/opóźnianie decyzji matrymonialnych i prokreacyjnych → drugi staje się coraz bardziej popularny

- wzrost liczby urodzeń pozamałżeńskich w latach 50tych był 4krotnie mniejszy niż obecnie (13% w 2001r.) - pośrednio wskazuje na nasilenie się zjawiska kohabitacji

Wnioski i postulaty: podjęcie na szeroką skalę działań sprzyjających kształtowaniu pozytywnego klimatu małżeńsko-rodzinnego, rodzice powinni formułować w dzieciach odpowiednią postawę wobec małżeństwa i rodziny, media powinny promować małżeństwo i rodzinę jako pozytywne wartości, rola placówek oświatowo-wychowawczych, działania władz - pomoc rodzinom

3. zdrowie - naczelna wartość indywidualna i społeczna (ten aspekt wyeksponowany dopiero w XIX w, w okresie modernizacji):

model 1) - zdrowie jako gwarancja dobrego funkcjonowania społecznego, zdrowie (obok wykształcenia) zaliczane do najważniejszych zasobów państwa, państwo określa ramy instytucjonalne, w których zdrowie ma być zabezpieczone

model 3) - jakość zdrowia zależy ostatecznie od indywidualnych decyzji każdej jednostki, zdrowie jest środkiem do zdobywania innych celów

- normy odnoszące się do zdrowia mają wielowymiarowy charakter (współcześnie przeważają normy biomedyczne nad społecznymi)

- systemy normatywne obyczaju, moralności, prawa i religii zawierają wiele norm odnoszących się do zdrowia, choroby i śmierci

- medycyna współcześnie - nowa utylitarna wartość, instytucja kontroli społecznej (lekarz legitymizujący chorobę)

- XX w: znaczne wydłużenie przeciętnej długości trwania życia w krajach rozwiniętych

- główne zadanie polityki społecznej „nie tylko dodanie lat do życia, ale również dodanie życia do lat” (zapewnienie coraz dłużej żyjącym ludziom godnej starości)

Negatywne wskaźniki zdrowia:

- umieralność (w przyczynach zgonów dominują należące do tzw. nowoczesnego wzorca umieralności - choroby układu krążeniowego, nowotwory, urazy i zatrucia, współczynnik zgonów obniża się 2001-9,4‰, obniżyła się umieralność we wszystkich gr. wieku);

- śmiertelność;

- zgony według przyczyn (obniżenie liczby zgonów z powodu chorób układu krążenia, urazów i zatruć; wzrost - spowodowanych nowotworami), wieku (znaczny spadek umieralności niemowląt z 19,3‰ w 1990 r. do 7,7‰ w 2001), płci (spadek umieralności u obu płci);

- zachorowalność;

- chorobowość (62% Polaków cierpi na choroby przewlekłe, wśród 60-74latków - 91%, są to głównie choroby układu krążenia, wzrost liczby zachorowań z powodu zaburzeń psychicznych zaburzeń zachowań, spada zachorowalność na choroby zakaźne);

- liczba osób niepełnosprawnych (w Polsce 5,4 mln; procentowy udział rośnie proporcjonalnie wraz z wiekiem)

Pozytywne wskaźniki zdrowia:

- przeciętne dalsze trwanie życia;

- stan środowiska naturalnego

Pośrednie wskaźniki zdrowia:

- status społeczno-ekonomiczny (stan aktywności zawodowej);

- stan cywilny;

- miejsce zamieszkania;

- subiektywna ocena zdrowia (w 2001 r. 51% Polaków było zadowolonych ze stanu swojego zdrowia, w hierarchii problemów społecznych zdrowotne lokują się na 3 miejscu);

- hazard zdrowotny (nikotynizm - plaga społeczna, spadek spożycia wyrobów spirytusowych na rzecz wina i piwa)

Wnioski i postulaty: konieczność badań nad umieralnością i chorobowością, „jakość zdrowia” jako wynik działań jednostki w różnych fazach cyklu jej życia - nowa świadomość zdrowotna, potrzeba ciągłego monitorowania stanu zdrowia społeczeństwa, promocja zdrowia powinna stać się wartością jednostek i całego społeczeństwa, polityka społeczna powinna skupić się także na wyeliminowaniu z instytucji medycznych dysfunkcjonalnych i niehumanitarnych norm odnoszących się do pacjenta, media jako środek zmiany norm i wartości odnoszących się do otoczenia oddziałującego na życie i śmierć człowieka (np. akcje „Rodzić po ludzku”, „Powstrzymać przemoc”)

4. Polska ma bogatą tradycję emigracji zagranicznych (od zakończenia II wś z kraju wyemigrowało ponad 5 mln osób)

- Polska jako kraj imigracji - po zmianie systemowej (55 tys. imigrantów w latach 1961-1989; 86,8 tys. w latach 1991-2001)

- w Polsce zagadnienia migracyjne (napływu i odpływu) nie są rozwiązane

- wzrasta aprobata dla obcych - chociaż różnicujemy ich etycznie ze względu na kraj pochodzenia

Cztery relacje (w których decyzje i wybory są najbardziej widoczne), w których powinny być rozpatrywane aksjologiczne i etyczne aspekty migracji:

1. jednostka emigrująca i kraj pochodzenia - model 3) emigracja jako najlepszy sposób na życie (wybór ma satysfakcjonować jednostkę a nie państwo), orientacje indywidualistyczne, nowa tożsamość kosmopolityczna człowieka; indywidualne decyzje jednostki stają się decyzjami emigracyjnymi milionów, stąd skutki dla krajów odpływu:

- migracja jako tzw. wentyl bezpieczeństwa (odpływ najbardziej radykalnych jednostek)

- polepszenie sytuacji na rodzimym rynku pracy

- odpływ jednostek o dużym potencjale (ekonomicznym, społecznym)

- odpływ młodych ludzi - nasilenie się procesu starzenia ludności, obniżenie się liczby urodzeń

- dezorganizacja rodziny

2) ludność kraju rodzimego i polityka tego kraju wobec emigracji - model 1) w danym społeczeństwie zostaje ukształtowany wspólny światopogląd migracyjny, który wspiera emigracje lub jest im zdecydowanie przeciwny i model 4) rozbieżność między oczekiwaniami migracyjnymi ludności a szansą ich urzeczywistnienia przez państwo

3) jednostka imigrująca i państwo przyjmujące - model 4) cele i wartości jednostek imigrujących mogą być rozbieżne z celami kraju imigracji - zasadnicze znaczenie ma stosunek w kraju napływu do innych - obcych (pojęcie dystansu kulturowego); problem jak prowadzić politykę integracyjną tak, aby przyjmować obcych jak swoich, i na jak długo ich przyjmować? potrzeba prowadzenia etyki symetrycznej (relacje między imigrantami a autochtonami powinny być równoważone, dystanse społeczne, ekonomiczne, emocjonalne niwelowane); etyka indywidualistyczna vs. etyka zbiorowej kontroli migracji - problem szczególnie istotny w przypadku uchodźctwa przed prześladowaniami i ekonomicznego

4) ludność „rodzima” kraju przyjmującego i polityka tego państwa wobec imigracji - model 1) dobro ogólne definiowane w kontekście migracji - spójność między działaniami państwa a postawami ludności wobec imigrantów (restrykcyjna polityka → ksenofobia); ekspozycja negatywnych skutków dla ekonomii państwa przyjmującego i jego środowisko naturalne

Wnioski i postulaty: dalsze różnicowanie postaw wobec imigrantów w zależności od kraju pochodzenia, ograniczenie zasad stosowania etyki symetryczności, utrwalenie etyki zbiorowej kontroli migracji, postulat promowania w Polsce wartości humanitarnych, Polska winna wypracować własną politykę migracyjną (na zasadach etyki symetryczności), emigracje niekompletne z Polski będą się utrzymywać, państwo powinno wspierać wyjazdy zarobkowe Polaków, rozpowszechnianie przez państwo „akcji werbunkowych” (wynik umów bilateralnych), potrzeba zwrócenia uwagi na konsekwencje migracji kobiet

Krystyna Slany, Krystyna Kluzowa „Kształtowanie systemu wartości jako kierunek działań polityki ludnościowej”

---