Stosunki międzynarodowe

• dyscyplina naukowa, która pogłębia wiedzę o zjawiskach i procesach jakie w niej zachodzą, pozwalając odróżnić ją od wiedzy potocznej

• przejaw aktywności uczestników stosunków międzynarodowych, ich interesów aspiracji, zagrożeń i oczekiwań

Przedmiot nauki o stosunkach międzynarodowych

• działania i oddziaływania uczestników stosunków międzynarodowych w środowisku międzynarodowym oraz ich następstwa dla systemu międzynarodowego.

• wg Pietrasia, działania uczestników suwerennych i niesuwerennych, wykraczające poza granice jednego państwa

Tukidydes - prekursor realistycznego oglądu świata. „Historia jest łańcuchem wydarzeń pozostających w związkach przyczynowo skutkowych, wykluczających tym samym wpływ czynników nadprzyrodzonych na bieg zdarzeń w świecie.

4 cywilizacje: arabska, perska, indyjska, bizantyjska.

Traktat z Tordesikkas (Hiszpania, Portugalia) 1449 r.

Pięć państw które tworzyły społeczność międzynarodową:

• Niemcy,

• Francja,

• Szwecja,

• Hiszpania

• Wenecja

Renesans

• szybko kształtuje się system nowoczesnych państw z nowymi formami kontaktów gospodarczych i handlowych

• pojawia się „równowaga sił”

• „racja stanu” usprawiedliwia każde działanie które utrwalało by i powiększało by potęgę państwa.

Oświecenie

• fascynacja ideą suwerenności, wojny

• rewolucja przemysłowa

• liberalizm gospodarczy

• „geopolityka” R. Kjellen, H.I. Mackinder, A.T. Mahana, K. Haushafer, F. Ratzer

XVIII XIX wiek

• rewolucja amerykańska, (ustanowiła republikańską formę rządu, upadek dominacji i systemu monarchicznego

• rewolucja francuska (skodyfikowała zasady stosunków międzynarodowych, obalając monarchię absolutną i ustrój feudalny torowała drogę kapitalizmowi

• „koncert mocarstw” które pokonały Napoleona: Anglia, Rosja, Austria, Prusy

• „święte przymierze” Aleksander i, Franciszek i, Fryderyk Wilhelm III

• „real polityk” O. Von Bismarck (rozgraniczenie lojalności wobec kraju oraz wierności zasadom moralnym czy politycznym

XIX w

• kluczem do sukcesów państwa będzie wolny od ograniczeń handel międzynarodowy a nie tylko ekspansja terytorialna

• protokół akwizgrański 1818 r. (protokół precedencji - ugruntowuje zasadę suwerennej równości państw)

Klasycy prawa naturalnego i realistycznego oglądu świata:

• Tukidydes, Machiavelli, Hobbes

Nurt liberalny: Grocjusz, S. Pufendorf

Początek XX w - powstanie nauki o stosunkach międzynarodowych jako odpowiedzi na gwałtownie zmieniający się system międzynarodowy, pojawienie się nowych aktorów polityki międzynarodowej, nowych zagrożeń i wyzwań, konieczności budowy nowego ładu światowego.

• 1919 r. z inicjatywy D. Davisa, C. Trustness powstaje pierwsza katedra uniwersytecka stosunków międzynarodowych w College of Wales w Aberystwyth

• 1925 r. A. Carnegie w Paryżu

• 1923 r. London School of Economics

III tradycje historyczno-filozoficzne (nurty)

• realistyczny (machiavellistyczny)

• racjonalistyczny (grocjuszowski)

• rewolucjonistyczny (kantowski)

M. Wight określał teorię międzynarodową jako:

• studium filozoficzne,

• teoria przetrwania

Polityka państwa (wg M. Wigta)

• wewnętrzna (działania mające zapewnić państwu i społeczeństwu dobrobyt)

• międzynarodowa (przetrwanie jest najważniejsze)

Podejście teoretyczne w stosunkach międzynarodowych:

• silnie zdeterminowane przeszłością (nurt historyczny)

• naukami prawnymi (nurt normatywny)

• socjologią (nurt socjologiczny)

• filozofią (nurt filozoficzny)

Dynamika zmian badanej rzeczywistości:

• podejście statyczne, koncentruje się na tym „co jest”, badaniu podmiotów stosunków międzynarodowych czy systemu międzynarodowego jako całości,

• podejście dynamiczne, „co będzie” wszystko co badamy ma swą dynamikę tzw. „stan zawieszenia (E. Adler) między perfekcyjnym chaosem i perfekcyjnym determinizmem.

„byty ontologiczne” - stosunki rzeczywiste między ich uczestnikami.

Stosunki międzynarodowe szeroko pojmowane (Polityka Światowa) - obejmują relacje między państwami, jednostkami, ruchami społecznymi, organizacjami międzynarodowymi oraz rodzaje więzi jakie powstają w następstwie tych relacji.

Stosunki międzynarodowe w węższym znaczeniu (Stosunki międzynarodowe) - w centrum uwagi są państwa jako autonomiczne podmioty i interakcje międzypaństwowe.

Paradygmat - modelowe rozwiązanie, wzorzec uporządkowanych desygnatów ważnych w procesie budowy teorii stosunków międzynarodowych.

Dominujące nurty badawcze:

• klasyczny

• modernistyczny

• postmodernistyczny

Trójfazowy proces

1. powstanie paradygmatu i przyjęcie go za podstawę badań (tzw. okres nauki normalnej)

2. wykrycie zjawisk lub faktów niezgodnych z danym paradygmatem

3. powstanie nowego paradygmatu

NURT KLASYCZNY

1. paradygmat idealistyczny - najwcześniej rozwinął się w USA po I wojnie światowej. Dwie przesłanki:

1. polityczna - potrzeba przeniesienia na Stary Kontynent wartości uznawanych w USA za podstawę porządku międzynarodowego

2. pragmatyczna - uzasadnienie nowej roli USA w świecie, roli mocarstwa światowego

Program przebudowy stosunków międzynarodowych wg WILSONA - 8 stycznia 1918:

• demokratyzacja stosunków międzynarodowych

• wolność w przepływie ludzi i idei

• prawo narodów do samostanowienia

• utworzenie organizacji międzynarodowej

• liberalizm gospodarczy i handlowy

• poszanowanie prawa międzynarodowego i norm którymi rządzi społeczność międzynarodowa

• pokojowe formy rozwiązywania sporów międzynarodowych

Państwo w paradygmacie idealistycznym - jest podstawowym aktorem w stosunkach międzynarodowych, jego polityka zagraniczna i wewnętrzna jest prowadzona zgodnie z normami etycznymi i uznanym katalogiem wartości moralnych. Może działać dobrze lub źle, moralnie lub amoralnie ale zawsze podlega procesowi moralnego doskonalenia się.

System międzynarodowy w paradygmacie idealnym - panuje właściwa harmonia, państwa postępują moralnie, istnieje zbieżność interesów a nie ich rozbieżność. Wojny są wyrazem złych narodów a nie właściwością społeczności międzynarodowej.

Hasło idealizmu to „ pokój przez prawo”

Słabość idealizmu - opis rzeczywistości w jej wyidealizowanej postaci, wiele myśli graniczących z utopią polityczną.

Przedstawiciele: Wilson, Grocjusz, Vittoria, Suarez

2. paradygmat realistyczny - krytyka idealizmu, zdecydowane postrzeganie świata w sposób statyczny, wojna jest grą o sumie zerowej

Państwo wg realizmu - najważniejszy uczestnik systemu, zorientowany na siebie, swoje interesy i cele.

Triada realizmu:

1. państwo (utożsamiane z władzą i jej możliwościami),

2. równowaga sił

3. struktura systemu międzynarodowego

Zasada powściągliwości - inne narody też mają własne interesy i są gotowe o nie walczyć.

O pozycji państwa w świecie decyduje skala jego możliwości, a o pokoju i jego trwałości równowaga sił.

Hasło realizmu to „model kuli bilardowej”. Kule bilardowe to państwa, ich interesy narodowe zaś wyznaczają nie tylko tory po których się poruszają ale i szerokość (autonomia) oraz długość (zasięg interesów).

Anarchiczność środowiska międzynarodowego - to nie chaos siła i zniszczenie, lecz system międzynarodowy sam wypracowuje mechanizmy regulacyjne państw lub są wypracowywane przez suwerenne państwa.

Dylemat wyboru:

• czy zbroić się i tym samym rzeczywiście obniżać poziom swego bezpieczeństwa bo inne państwa robią to samo,

• czy nie zbroić się ale być niepewnym co do swego bezpieczeństwa bo inne państwa mogą to wykorzystać.

System międzynarodowy - tworzą państwa wchodzące w różnego rodzaju wzajemne interakcje, celem ich działań jest realizacja interesów narodowych czyli maksymalizacja siły i maksymalizacja niezależności w środowisku międzynarodowym.

Kategorie określające siłę państwa:

• zdolność do działania (ability)

• potencjał (capacity)

Cel działań państw:

• maksymalizacja siły

• maksymalizacja niezależności w środowisku międzynarodowym

Przedstawiciele: R. Niebuhr, E. Carr, R. Reinhold, H. Morgenthau, A. Wolters, K. Waltz, I. Hertz, H. Kissinger, R. Gilpin

NURT MODERNISTYCZNY (koniec lat 50 i 60)

• tradycjonaliści K. Waltz, J. Burton

• behawioryści (K. Deutch, D. Singer, D.I. Spiro, G. Modelski

Metody dedukcyjne - punktem wyjścia w procesie budowy teorii jest poznanie zasad ogólnych by na ich podstawie wnioskować o zjawiskach i zachowaniach szczegółowych

Indukcja - przechodzenie od faktów szczegółowych do praw ogólnych metoda opiera się na : doświadczeniu, eksperymencie, gromadzeniu danych i ich przetwarzaniu.

Przedstawiciele szkoły systemowej : D. Easton, M. Kaplan, G. Modelski, R. Rosencranse, S. Hoffman

J. Burton - świat jako pajęczyna zależności

Analiza systemowa - odnosi ona badane zjawisko i proces do szerszego kontekstu zdarzeń i procesów, postrzega je kompleksowo, przedstawiając badany obiekt jako złożoną całość konkretyzując jego obraz poprzez analizę sprzężeń między elementami składowymi.

Paradoks całościowości - niemożność sprawdzania cech systemu do sumy cech elementów, a także niemożność wyprowadzenia cech całości z cech elementów

Paradoks hierarchiczności - każdy element jest elementem jedynie w danym systemie, a jednocześnie dany system jest lub może być elementem szerszego nadsystemu.

System - całość powiązanych ze sobą elementów, między którymi występują określone sprzężenia systemotwórcze.

• pierwszy poziom badawczy - badanie struktury systemu oraz reakcji zachodzących między poszczególnymi elementami owej struktury,

• drugi poziom badawczy - badanie reakcji zachodzących miedzy elementami systemu.

Teoria pola (analiza czynnikowa - Q. Wright, R.C. Snyder, S. Hoffman) - rozwijała się w USA pod koniec lat 50. Główne przesłanie to poznanie sił sprawczych modelujących stosunki międzynarodowe.

• rzeczywistość międzynarodowa - pole dynamicznie oddziałujących na siebie czynników bądź ze sobą współpracujących bądź współzawodniczących.

• zachowanie się państw jest zmienną jego właściwość (relacji między poszczególnymi elementami pola, czy domniemanymi w nich postawami)

Wg Q. Wrighta pole stosunków międzynarodowych:

• w sensie analitycznym - doskonały model systemu współrzędnych w którym mogą być usytuowane różnego rodzaju zmienne i ich wzajemne interakcje

• w sensie geograficznym - określone w przestrzeni i czasie grupy państw i ich cechy lub aktualna rzeczywista czasoprzestrzeń w której pojawiają się określone zdarzenia.

6 współrzędnych możliwościach:

• społeczna energia lub postęp ekonomiczny,

• elastyczność (sztywność struktur decyzyjnych)

• siła państwa

• zasoby surowcowe

• postęp technologiczny

6 współrzędnych wartości:

• ocena możliwości

• cele działania

• zdolność do samoidentyfikacji

• stosunek do świata

Analiza czynnikowa wg. R. Snyder'a - umieszczał on w polu badawczym też niepaństwowych uczestników stosunków międzynarodowych, ich atrybuty, warunki, typy interakcji.

Analiza czynnikowa wg S. H. Hoffmana - postrzegał pole stosunków międzynarodowych przez pryzmat specyfiki środowiska międzynarodowego, reguł zachowań uczestników stosunków międzynarodowych oraz umiejscowienie interesów aktorów w środowisku międzynarodowym i jego w nim relacjach

Teoria więzi (K. Deutch, D. Singer) - polemika z twórcami analizy systemowej w jej czystej postaci, zwrócono uwagę że uczestnicy stosunków międzynarodowych są połączeni różnego rodzaju zależnościami. Cechą charakterystyczną współczesnych stosunków międzynarodowych jest przenikanie się i zazębianie wielości i różnorodności subsystemów międzynarodowych, zjawisk politycznych, ekonomicznych, ekologicznych z jakimi są konfrontowani uczestnicy stosunków międzynarodowych.

Hasło to „kaskadowa współzależność”- gwałtownie zmieniający się wzorzec interakcji między nierównomiernym rozłożonym bogactwem naturalnym, różnica potencjałów, transnarodowe powiązania. Wielopoziomowy proces dystrybucji władzy i powiązań między państwami oraz wielością subsytemów międzynarodowych którego efektem są wzajemne powiązania.

„The Globus Model” - (H. Alker, S.A. Bremer, K. Deutch) - model systemu światowego który przedstawił wizję rozwojową świata do roku 2004. Jako jedyny zwrócił uwagę na wzajemne powiązania ekonomiczne, ekologiczne, surowcowe oraz na ich oddziaływanie na państwa i system globalny.

Kaskadowa współzależność” J. Rosenau - fragmentaryzacja świata wyrażająca się w różnicowaniu grup społecznych, pogłębianiu i poszerzaniu ekonomicznych współzależności oraz powiązań międzynarodowych a często transnarodowych sprawia że powstaje wielopoziomowy proces dystrybucji władzy i powiązań między państwami oraz wielością subsystemów międzynarodowych, którego efektem są wzajemne powiązania.

behawioralizm - (hollizm, uniwersalizm, indukcja)

• zakwestionowana została zasada niezależności państwa w systemie międzynarodowym oraz koncentracji jego działań na maksymalizacji siły

• pojawili się nowi aktorzy stosunków międzynarodowych : org, międzynarodowe, transnarodowe korporacje.

• ograniczenie pola niezależności państwa

słabość - nadmierny empiryzm, niedocenianie nieprzewidywalności zachowań państwa, rola czynników kulturowych, narodowościowych i etnicznych.

Różnice między realistami a behawiorystami:

• metody badawcze

• dostrzeganie roli i znaczenie państwa w systemie międzynarodowym

• interes narodowy

• formy współpracy

POSTMODERNISTYCZNY NURT - ze względu na wewnętrzną różnorodność zarówno co do przedmiotu i metod badawczych bardzo skomplikował status nauki o stosunkach międzynarodowych. Wytworzył się stan chaosu i brak dominującego paradygmatu wokół którego rozwijały się teorie cząstkowe

• neorealizm (oraz strukturalny realizm)

• neoliberalizm (neoidealizm z jego odmianami: pluralizm, współzależność, transnacjonalizm)

• strukturalizm (neomarksizm, globalizm)

Strukturalny realizm - koncentruje się głównie na strukturze systemu nie odwołuje się do analogii historycznych

Neorealizm - bardziej otwarty na ruch i zmiany

Strukturalny realizm - (K. Waltz) centralne miejsce zajmują takie pojęcia jak struktura systemu międzynarodowego i anarchia.

Istnieje zależność między zachowaniem się państwa a jego umiejscowieniem w strukturze systemu międzynarodowego.

Trzy podstawowe elementy:

• państwo i jego zachowania

• struktura systemu

• efekt zachowań.

Trzy warstwy ułożone wertykalnie:

• najniższa - zasady rządzące systemem

• środkowa - elementy systemu

• najwyższa - potencjały uczestników systemu i ich rozłożenie

Struktura systemu międzynarodowego - deterministyczny układ uwarunkowań wymuszający na państwach ten typ zachowań który miał mu zapewnić bezpieczeństwo i przetrwanie

Usytuowanie państwa w określonym miejscu w systemie powoduje -

1. symbolizuje ono potencjał jakim dysponuje, wymusza na nim postępowanie w środowisku międzynarodowym wedle specyficznych zasad

2. określa funkcje jakie państwo realizuje

Uczestnicy systemu międzynarodowego różnią się od siebie wyłącznie potencjałem jakim dysponują funkcje jakie spełniają a także i reguły zachowań są podobne.

Słabość - daleko posunięta autonomizacja państwa w środowisku międzynarodowym, niedocenianie wewnętrznych determinant (społecznych, ekonomicznych, kulturowych) jego polityki zagranicznej.

Siłą wg Waltza -

1. sposób ułatwiający kontrole nad środowiskiem

2. zdolność do kontroli innych państw i rezultatów ich zadań

Różnica w stosunku do neorealistów - eksponuje zależność między „potęgą” państwa a skalą jego „niezależności”. Ta pierwsza jest najwłaściwszą gwarancją niezależności oraz możliwości wpływania na inne podmioty i środowisko międzynarodowe. Skala niezależności państwa w środowisku międzynarodowym mówi o tym w jakim stopniu inni aktorzy sprawują władzę nad nim czy jego terytorium. Wpływ informuję o możliwościach i skali sprawowania przez to państwo władzy nad terytorium czy środowiskiem w którym funkcjonuje.

Neorealizm (R. Gilpin, G. Snyder, J. Mearsheimer) - mniejszy determinizm w postrzeganiu systemu międzynarodowego, roli aktorów, czy czynników oddziałujących na ich zachowania w stosunkach międzynarodowych.

R. Gilpin:

1. państwa są głównymi aktorami w stosunkach międzynarodowych ale nie można pominąć aktorów niepaństwowych

2. państwa dążąc do maksymalizacji zysków starają się postępować racjonalnie wybierając zachowanie najlepsze

3. wytworzony w systemie międzynarodowym podział władzy jest gwarantem stabilności i bezpieczeństwa.

4. Układ stosunków międzynarodowych jest dynamiczny

System międzynarodowy wg R. Gilpin:

1. system jest stały jeżeli państwo nie widzi korzyści dla siebie wynikającej z jego ewentualnej zmiany

2. system dąży do zmiany jeżeli spodziewa się że korzyści przewyższą ewentualne straty

3. zmiany mogą być dokonane na wiele sposobów

• poszerzenie terytorium

• wzrost siły ekonomicznej

4. osiągnięcie stanu równowagi miedzy stratami i korzyściami dalszej ekspansji sprawia że wzrasta tendencja do utrzymania status quo

5. system przekształca się jeśli państwa nie są zdolne utrzymać równowagi. Tworzy się nowa równowaga odzwierciedlająca nowy podział władzy.

Gilpinowski scenariusz „funkcjonalnej teorii wojny”: ekspansja, hegemonia, upadek.

Czynniki które czynią państwo mocarstwem:

• dobrobyt i potęga,

• siła sprawcza zmian w polityce zagranicznej

• mechanizmy rynkowe i nowe technologie

Źródło zmian w stosunkach międzynarodowych wg Gilpona to potencjał ekonomiczny i technologiczny.

Neoliberalizm - nawiązuje do tradycji klasycznego idealizmu i t. behawioralnych.

• rywalizacja i walka ustępują współpracy międzynarodowej i woli kompromisu,

• bezpieczeństwo ekonomiczne jest ważniejsze od fizycznego przetrwania

• ład międzynarodowy buduje się na normach prawnych, reżimach międzynarodowych i instytucjach międzynarodowych

• wzrasta rola grup interesów i ich przedstawicieli

• państwo w interakcjach międzynarodowych przypomina „pas transmisyjny” lub „neutralnego arnitra”

Uczestnicy debaty interparadygmatycznej: J. Nye, R. Koehane, H. Alker, J. N. Rosenau. Trzy kwestie:

1. w warunkach „kompleksowej współzależności” obok stosunków międzypaństwowych ważne są zachowania podmiotów niepaństwowych,

2. zanikanie hierarchii problemów,

3. siła militarna jest mniej skutecznym instrumentem polityki zagranicznej

Pluralizm - rywalizacja i walka ustępują współpracy międzynarodowej i woli kompromisu, bezpieczeństwo ekonomiczne staje się ważniejsze od fizycznego, przetrwania, ład międzynarodowy buduje się na normach prawnych, reżimach międzynarodowych i międzynarodowych instytucjach. Wzrasta rola grup interesu i ich przedstawicieli. Wskazuje na nowy typ politycznych zależności.

Model ośmiornicy O. Waerer - państwo jest ważnym uczestnikiem stosunków międzynarodowych, choć oplata je sieć zależności i powiązań z innymi państwowymi i niepaństwowymi aktorami sceny politycznej.

Globalizm (I. Wallerstein, D.I. Elkins, S. Strange, A.G. Frank- podstawowe nośniki transformacji globalnego systemu międzynarodowego to walka klas i ekonomiczne centra dominacji.

Dwa rodzaje interakcji określające charakter systemu światowego:

• interakcje dominacji

• interakcje podporządkowania

Ekonomiczny determinizm - uniemożliwienie państwom peryferyjnym przejście do centrum tegoż systemu

System międzynarodowy wg Wallersteina:

• centrum : kapitalizm

• peryferie : kraje rozwijające się

• dalsze peryferie : zacofane kraje

Cel nauki o stosunkach międzynarodowych - poznanie mechanizmów funkcjonowania podmiotów stosunków międzynarodowych w poliarchicznym i policentrycznym środowisku międzynarodowym.

Metody dedukcyjne - (nurt klasyczny) uwaga badaczy koncentruje się na procesach zachodzących w rzeczywistości międzynarodowej, by poznać szczegóły np. zachowanie się państwa w środowisku międzynarodowym. Opis systemu międzynarodowego i jego subsystemów , gdzie wnioski wynikają logicznie z przesłanek.

Metody indukcyjne - (nurt behawioralny, postbehawioralny) badania całościowe najczęściej systemu międzynarodowego lub jego różnych subsystemów. Dochodzenie do praw ogólnych osiąga się dzięki eksperymentom, duzym ilościom danych. Przesłanki wynikają z wniosków.

Podejście systemowe - umożliwia całościowe przedstawienie badanego przedmiotu w kategoriach systemowych. Jego istotą jest konstruowanie modelu pojęciowego badanego zjawiska politycznego, jego struktury, powiązań między strukturą a rodzajem zachowań oraz wychwytywanie prawidłowości pozwalających wyodrębnić system od innych elementów rzeczywistości. Jego zaletą jest to że otrzymujemy odpowiedź dlaczego tak, a nie inaczej funkcjonuje system międzynarodowy i poszczególne jego elementy, co o tym decyduje. Wadą jest wysoki stopień ogólności osiągniętych rezultatów .

Model teoretyczny - zastosowany w podejściu systemowym kształtuje się wg schematu element+interakcje+struktura. Państwo podobnie jak struktura jest elementem stałym systemu międzynarodowego.

Struktura systemu międzynarodowego - zespół sprzężeń miedzy jego elementami a systemem jako całością, jest tylko dla danego systemu, a ściślej jednej z jego faz.

System międzynarodowy na poziomie globalnym charakteryzuje się :

• szczególnie złożoną strukturą,

• charakterem i dynamiką interakcji ilościowych i jakościowych.

Najprostsza forma systemu międzynarodowego - rok 1648.

Wg Kukułki systemowe podejście do badań stosunków międzynarodowych ma wartość :

• heurystyczną, system międzynarodowy występuje tu w znaczeniu ontologicznym jako istniejący obiektywnie w rzeczywistym świecie, jako kategoria metodologiczna oraz jako model i narzędzie badawcze.

• teoretyczne, wzmacnia epistemologiczny obszar badań,

• instrumentalne, tworzy instrument systematycznej analizy całościowych i ciągłych zjawisk międzynarodowych oraz ich zmian.

Zaleta: otrzymujemy odpowiedź „dlaczego tak a nie inaczej” funkcjonuje system międzynarodowy i poszczególne jego elementy, co o tym decyduje itp.

Wada: wysoki stopień ogólności osiągniętych rezultatów, dowolność kategorycznie formułowanych tez.

Analiza systemowa wg Pietrasia jest wartościowym narzędziem badawczym na różnych poziomach stosunków międzynarodowych.

Analiza systemowa:

• jako makroanaliza, bada system na poziomie globalnym,

• jako analiza średniego rzędu, może być stosowana do badań subsystemów,

• jako mikroanaliza odnosi się do elementów systemu.

System międzynarodowy:

• w znaczeniu ontologicznym, jest to system istniejący obiektywnie w świecie rzeczywistym

• w znaczeniu metodologicznym, narzędzie badawcze, model pojęciowy, umożliwiający analizę i wyjaśnienie zjawisk oraz procesów międzynarodowych

Wg G. Modelskiego - system społeczny charakteryzujący się właściwymi sobie strukturalnymi i funkcjonalnymi mechanizmami działania, który tworzą elementy, interakcje między nimi oraz ich atrybutami.

Wg R. Aaron - grupa państw utrzymujących regularne stosunki zdolnych do wspólnych działań w przypadku zagrożenia.

Rodzaje systemu międzynarodowego:

• otwartego, zamkniętego

• stabilnego, niestabilnego,

• imperialnego, hegemonicznego.

Definicja systemu międzynarodowego wg nurtu realistycznego i neorealistycznego - to przede wszystkim „całość” której części składowe są ze sobą odpowiednio powiązane w ramach określonej struktury. Zachowania państw, strategie i cele są uzależnione od ich możliwości względem innych uczestników systemu.

System globalny (międzynarodowy) - podstawa uniwersalnych interakcji dla wszystkich lub większości jego uczestników.

Subsystemy - wydzielone ze względu na zasięg, lub przedmiot zorganizowane całości o charakterze integracyjnym lub dezintegracyjnym względem systemu globalnego. Istniejące między nimi współzależności i określone oddziaływania sprawiają, że można mówić o systemie międzynarodowym:

• globalnym,

• regionalnym,

• subregionalnym.

Można też podzielić system międzynarodowy na podsystemy wg:

• skali spójności elementów współtworzących system lub stopnia ich podobieństwa i komplementarności,

• charakteru wzajemnych powiązań,

• układu sił w systemie, rozumianego jako zdolność i gotowość jednego z aktorów oddziaływania na innych,

• struktury relacji w systemie.

Podział systemu międzynarodowego ze względu na klasy systemów:

• biologiczne,

• techniczne,

• społeczne.

Stosując kryterium koncentracji potencjałów systemy międzynarodowe dzielimy na:

1. jednobiegunowe, - jedno z najpotężniejszych supermocarstw jest zdolne do określania i narzucania pozostałym uczestnikom pewnych reguł zachowań, występują relacje podporządkowania ale i współpraca.

2. dwubiegunowe, - status supermocarstw mają dwa państwa, są one zdolne kontrolować lub wpływać na zachowania i politykę państw, utrzymywać stan równowagi, oba mocarstwa są zorientowane na zniszczenie jednego z nich, dominują reguły gry o sumie zerowej

3. wielobiegunowe, - istnieje wielość niezależnych centrów zdolnych do określania owych reguł oraz dystrybucji i redystrybucji władzy. Powinno go tworzyć co najmniej 5 potęg które łączy wspólny system wartości, określony rodzaj sprzężeń, interesy oraz wola utrzymywania istniejącego status quo.

System międzynarodowy zbudowany na sztywnej strukturze zależności: (hegemoniczny)

• wysoka polaryzacja potęgi jednego z państw do innych

• istnieją odpowiednie mechanizmy zdolne do wywierania na nie (państwa) silnego wpływu

• konsolidowania ich wokół siebie.

System międzynarodowy o luźnej strukturze zależności: (skonsolidowanego przywództwa)

• porównywalnie mała polaryzacja potęgi jednego z państw do innych uczestników

• nie istnieją siły zdecydowane do bezdyskusyjnego narzucania innym swego stanowiska a także konsolidowania ich wokół siebie

Struktura systemu

• rodzaj współzależności i oddziaływań między elementami systemu, koniecznych aby mógł on należycie funkcjonować.

• wewnętrzna organizacja i dominujące w nim interakcje .

• porządek

Równowaga systemu międzynarodowego - państwa postrzegają istniejący w nim ład jako korzystny dla siebie zarówno pod względem ekonomicznym, terytorialnym i politycznym jak też cywilizacyjnym

• równowaga dynamiczna - stan systemu w którym dokonywane są zmiany w jego strukturze wewnętrznej w celu utrzymania ich stabilności

• równowaga ustabilizowana - stan systemu międzynarodowego w którym nie zmieniają się wartości parametrów pod wpływem zakłóceń

Decydujące wyznaczniki w procesie powstawania, rozwoju i przekształceń, wreszcie upadku każdego systemu międzynarodowego są:

1. Zmienne niezależne - uczestnicy stosunków międzynarodowych, struktura systemu (sformalizowana i luźna, hierarchiczna lub anarchiczna) oraz czynniki środowiskowe systemu (ekonomiczne, strategiczne, geopolityczne, surowcowe i inne)

2. Zmienne zależne - pozycja i rola aktora w systemie międzynarodowym, stabilność systemu lub jej brak, zdolność kontrolowania środowiska, funkcje jakie spełnia system.

Teoria turbulencji - (J. Rosenau) chaos jaki istnieje w systemie międzynarodowym, jest przejawem poszukiwań ładu i tworzenia nowych form powiązań na różnych poziomach systemu międzynarodowego.

Współzależność - wzrastającą zależność oddziałujących na siebie różnych subsystemów

• jednowymiarowa, zbudowana na zależności hierarchicznej

• obejmować wiele płaszczyzn wzajemnych zależności

Cechy współzależności wg K. Knorra:

• zasięg (terytorialny),

• zakres (dziedziny),

• gęstość (wielość interakcji i transakcji),

• hierarchia ważności,

• hogomeniczność ustrojowa państwa

Według G. Mally:

1. globalna - regionalna

2. symetryczna - asymetryczna

3. funkcjonalna - ideologiczna

4. dobrowolna - przymusowa

Czynnikiem decydującym o skali niezależności lub zależności państwa w środowisku międzynarodowym jest jego kondycja. Określa ją:

• Stopień elastyczności zachowań państwa - łatwość przystosowywania się do zmian zachodzących w środowisku międzynarodowym dzięki dostosowywaniu struktur wewnętrznych do jego nacisków czy oczekiwań (flexibility)

• Zdolność państwa do ponoszenia kosztów wymuszanych przez nowe zależności i procesy im towarzyszące (capability)

Model kompleksowej współzależności (R. Keohane, I. Nye) - przedstawia świat polityki międzynarodowej jako system wielostronnych kontaktów dokonywanych za pośrednictwem państw oraz transrządowych i transnarodowych podmiotów z zamiarem scalenia społeczności w jedną całość.

Transgraniczność - ponadnarodowy wymiar interakcji miedzy różnymi aktorami polityki światowej.

Interakcje transgraniczne - nowy rodzaj interakcji które dokonują się z zamiarem ominięcia państwa jako bezpośredniego i najważniejszego aktora polityki światowej.

Trzy poziomy przestrzennego charakteru współczesnego systemu międzynarodowego:

1. państwo - środowisko,

2. państwo - inni uczestnicy,

3. państwo - system międzynarodowy

Globalizacja

Wg W. Anioła - zespół sprzężeń między ładami: ekonomicznym, prawnym, technicznym, moralnym, naukowym i artystycznym których celem jest dążenie do ujednolicenia podstaw życia społeczno-ekonomicznego i politycznego świata.

Wg B. Rosamonda - sytuacja łączenia się przestrzennego państw, wymuszonego koniecznością

Wg S. Arzeni - przesunięcie procesu integracji o stopień wyżej, ponad i poza zwykłą współzależność. Jej następstwem jest stapianie się gospodarek narodowych w jedną funkcjonalną całość.

Typ definicji negatywnej G. H. Buendi:

• nie oznacza końca państwa lub zjednoczonych państw pod jakąś jedną władzą: to postępujący i wymuszony trend,

• to skala wspólnych problemów i możliwości ich rozwiązywania globalnie i lokalnie,

• nie jest linearnym lub nieprzerwanym procesem, jest wiele zjawisk wzmacniających globalizację, ale są też wektory i procesy wzmacniające fragmentaryzację i regionalizację,

• nie jest jednopoziomowym i jednowymiarowym procesem, przejawia się na wielu płaszczyznach i daje o sobie znać zarówno na poziomie państwa, subsystemów systemu światowego jak i systemu światowego.

• towarzyszy ludzkości od dawna, obecnie tylko nabrała dynamiki i zasięgu.

Siedem dziedzin wyzwalających największe skutki i tendencje wg G. H. Buendii

• mikroelektronika,

• półprzewodniki,

• sztuczna inteligencja

• napęd

• wytwory ludzkiej produkcji

• telekomunikacja

• energia.

Glokalność - myśl globalnie, ale działaj lokalnie.

Kin-country syndrom - dążenie do zwiększenia identyfikacji i solidarności z rodem, narodowością czy plemieniem.

Struktura zależności w subsystemie międzynarodowym:

• stan całkowitego podporządkowania

• stan całkowitej autonomii

W literaturze neorealistycznej podkreśla się że anarchia i dystrybucja siły w systemie międzynarodowym sprawiają że państwa dążą do:

• maksymalizacji siły, (ofensywna postawa wobec systemu, bo zwiększając siłę stara się ją wykorzystać do powiększenia swej przewagi)

• maksymalizację niezależności (defensywna postawa, realizacja strategii samowystarczalności)

System hegemonii pośredniej - w interakcjach międzypaństwowych zachodzi sprzężenie między preferencjami państw i celami strategicznymi systemu określanymi pośrednio przez mocarstwo dominujące, jest bardziej otwarty na zmiany i skuteczniej dostosowuje się do nowych warunków, dąży się do znalezienia kompromisu między różnymi preferencjami państw i różnymi ich interesami. Mamy do czynienia z systemem wzajemnych powiązań, struktur formalnych i nieformalnych, wzajemne powiązanie reguł i instytucji po to by system sprawnie funkcjonował a jednocześnie wzmacniał szczególną pozycję mocarstwa.

Model hierarchiczny - preferencje hegemona bezpośrednio wpływają na strategiczne interakcje z pominięciem lub marginalizacją preferencji pozostałych państw, podporządkowanie się woli państwa dominującego, ograniczona autonomia państwa w jego stosunkach z państwami, zhierarchizowana piramida władzy, maksymalizacja wpływów państwa dominującego w systemie, siła i stopień identyfikacji interesów poszczególnych państw z interesem hegemona i systemu jako całości nie jest konsekwencją negocjacji i kompromisu ale przymusu zastosowanego przez hegemona.

Ch. Reus-Smith uważa że w poszukiwaniu modelu współpracy międzynarodowej państwa konfrontowane są:

• modelem współpracy, (wszyscy są zainteresowani współpracą w celu zrealizowania wspólnego celu.

• modelem koordynacji działań (współdziałanie staje się niezbędne do zapobieżenia jednostronnym korzyściom, gdy żadna ze stron nie jest w pełni kontrolować wzajemnych zachowań)

R. O. Keohane wskazuje na 2 typy strategii racjonalnych w poliarchicznym i policentrycznym środowisku:

• strategia jedności działania - budowana jest na przesłankach wspólnoty interesów, apolityczna forma współdziałania państw realizujących w stosunkach międzynarodowych te same cele i hierarchię preferencji.

• strategia kooperacyjna - dotyczy sytuacji w której występuje konflikt lub sprzeczność interesów, a postawy stron mogą - uczestników procesu decyzyjnego - mogą przejawiać się albo w zgodności hierarchii interesów uczestników albo w postawach manifestujących konflikt interesów.

Postawy niekooperacyjne wg Pietrasia: rywalizacyjna, egoistyczna, konfliktowa, zdradziecka, twarda, jastrzębia czy męska.

Strategia kooperacji - zakłada się możliwość osiągnięcia rozwiązania drogą negocjacji, kompromisów nawet kosztem własnych racji. Pietraś przypisuje jej cechy „kobiecej miękkości” - kierowanie się emocjami a nie chłodną kalkulacją i podstępem.

Strategia walki - celem jest pokonanie strony przeciwnej albo jej znaczne zranienie przykład to zimna wojna w jej szczytowej fazie.

Teoria współzależnych decyzji (trudnego partnerstwa, niepełnego konfliktu) Th. C. Schelling - strony konfliktu stymulują się do działań dających szansę na minimalne choćby porozumienie. Podstawą powodzenia tego rodzaju strategii jest minimum zaufania i łączący je interes.

Reżim międzynarodowy - specyficzna kombinacja rozwiązań pozaformalnych inicjowanych przez państwa lub instytucje międzynarodową aspirującą do wypełnienia luki, jaka istnieje w systemie regulacji zachowań w anarchicznym środowisku międzynarodowym, pomiędzy normą prawa międzynarodowego obowiązującą podmioty stosunków międzynarodowych a ich prawem do niezależności i swobody działania. Samo pojęcie reżimu pozostaje w bezpośrednim związku z teorią „hegemonicznej stabilności” R. Keohane. Mówi ona o tym że - państwa traktują swe działanie i wzajemne oddziaływanie niezależnie od tego czy mają one kooperatywny czy konfliktowy charakter jako rodzaj transakcji która pozwala znaleźć rozwiązanie pozytywne najbardziej złożonego problemu międzynarodowego bez użycia siły. Ponieważ żadna ze stron nie może w pełni kontrolować sytuacji, decydują się przestrzegać reguł.

Reżim międzynarodowy - zasady, normy, reguły które pozwalają narodom/państwom być powściągliwymi w ich międzynarodowych zachowaniach w przekonaniu, że inni będą stosować zasadę wzajemności.

Normy konstytuujące - przesądzają o istnieniu określonego rodzaju porządku społecznego lub instytucjonalnego w systemie lub subsystemach międzynarodowych.

Normy regulujące - wzmacniają system przez legitymizowane sankcje a pośrednio wskazują na ich kreatora czyli dominujący element systemu.

Teoria reżimów:

• w Niemczech, poszukiwanie norm regulujących i pozwalających rozwiązać problemy konfliktów (nurt neoidealistyczny)

• w USA, instytucje budowane przez społeczność międzynarodową, zdolne regulować konflikty między państwami poprzez przymuszanie ich do określonych zachowań (nurt neorealistyczny)

Pozycja państwa w systemie międzynarodowym wg Pietrasia - zjawisko istniejące obiektywnie, podczas gdy jego rola stanowi połączenie elementów obiektywnych ze świadomościowymi.

Pozycję państwa określają: wielkość PNB, wielkość i jakość zasobów surowcowych, ekonomika, wysoka technologia, struktura ludności, dynamika i mobilność gospodarcza, udział w międzynarodowym podziale pracy, aktywność w organizacjach międzynarodowych.

Metody pomiaru pozycji międzynarodowej państwa:

1. behawioralno-syntetyczna (Rosen, Jons) - koncentruje się na czynniku demograficzno-ekonomicznym lub PNB.

2. behawioralno-analityczna - tworzy rozwinięty indeks potencjałów państwowych i je sumuje.

3. tradycyjna - wykorzystuje do pomiaru pozycji państwa w rankingu międzynarodowym czynników jakościowych.

12 potęg światowych : Holandia, Szwecja, Hiszpania, USA, Wielka Brytania, Francja, Rosja, Niemcy, Włochy, Japonia, Austro-Węgry, Chiny.

Na początku XX w zostało 8: Wielka Brytania, Francja, USA, Zjednoczone Niemcy, Rosja, Japonia, Austro-Węgry, Włochy.

Teoria długich cykli (Modelski, Mansbach, Vasquez) - proces transformacji systemu międzynarodowego, któremu towarzyszy zjawisko upadania i powstawania supermocarstw. Fazy:

• wyłanianie się pretendenta do statusu hegemona,

• hegemonia zasadnicza,

• delegitymizacja statusu hegemona oraz,

• dekompozycja starego systemu.

Pięć długich cykli:

1. portugalski 1491 - 1580

2. holenderski 1580 - 1688,

3. brytyjski pierwszy 1688 - 1792,

4. brytyjski drugi 1792 - 1914

5. amerykański 1914 - 2000.

Prawo nierównego wzrostu (R. Gilpin) - redystrybucja siły ma znaczenie zasadnicze, i ma swe źródła w technologicznych, przemysłowych, komunikacyjnych, populacyjnych i ekonomicznych możliwościach państwa oraz jego zdolności przejścia z fazy państwa do fazy państwa dobrobytu.

Tranzycja potęg (Organski):

1. faza inicjacyjna, powolny czasem szybki wzrost potęgi państwa,

2. faza przejściowa, wzrost potęgi państwa,

3. faza pełnego wzrostu, pojawiają się symptomy zmniejszania się potencjału państwa

Cykl pokoju (Modelski i Thompson):

• faza pierwsza, (makrodecyzyjna) to wojna globalna, z której wyłoni się nowy hegemon lub nowe supermocarstwo,

• faza druga, (dominacji zwycięskiego mocarstwa) okres realizacji nowego przywództwa oraz jego wizji ładu światowego,

• faza trzecia (niezadowolenia, delegitymizacji status quo) sygnalizuje roszczenia państw niezadowolonych, pojawienie się nowych problemów, które wprowadzają zaburzenia do istniejącego stanu stosunków międzynarodowych,

• faza czwarta, oznacza załamanie cyklu pokoju, wojnę mocarstw, pojawienie się nowego hegemona lub koalicji zwycięzców.

Teoria cykli gospodarczych i politycznych (Kondratiew) - historia zatacza koło powtarzając się w cyklach rozwojowych średnio co 50 - 60 lat. W każdym cyklu jest

• faza rozwoju systemu,

• stabilizacji

• i schyłku,

które powtarzają się w kolejnym cyklu. Schyłek cyklu Kondratiewa nie musi prowadzić do wojny - prowadzi raczej do nowej fazy, do ponownego rozkwitu.

Różne odmiany ładów światowych: westfalski, koncert europejski, ład wersalski, zimnowojenny i współczesny, niepewny ład pozimnowojenny.

Uczestnik stosunków międzynarodowych - formalnie zorganizowana całość, nie podlegająca żadnemu innemu podmiotowi, działająca samodzielnie z zamiarem wpływania na stosunki międzynarodowe i zachowania innych aktorów.

Atrybuty uczestnictwa w stosunkach międzynarodowych:

1. zdolność do samodzielnego działania w skali międzynarodowej,

2. zdolność do wywierania wpływu na stosunki międzynarodowe,

3. określony stopień zorganizowania.

Traktat Westfalski 1648 r. to kształtowanie się nowożytnego systemu międzynarodowego którego podstawę tworzą: Hiszpania, Niemcy, Francja, Szwecja i Wenecja.

Pozycja i rola państwa w stosunkach międzynarodowych:

1. Nurt klasyczny (realiści - Carr, Morgenthau, Waltz oraz idealiści - Grocjusz, Kant, Rousseau, Monteskiusz)

• państwo jest podstawową strukturą polityczną systemu międzynarodowego,

• stosunki międzypaństwowe decydują o istocie systemu międzynarodowego,

• podejście państwowocentryczne,

2. Nurt behawioralny: (badania systemowe - Kaplan, Knorr, Verb, Galtung, Modelski oraz teoria więzi Deutsch, Singer oraz teoria czynnikowa inaczej pola Wright)

• wzajemne przenikanie się interesów państwa i środowiska,

• współzależności wertykalne i horyzontalne,

• zmieniające się zasady współżycia międzynarodowego,

3. Nurt postbehawioralny (neorealiści i neoidealiści)

• państwa są najważniejszymi choć nie jedynymi aktorami polityki światowej,

1. neorealiści:

• celem działań jest nie tylko przetrwanie ale i maksymalizacja niezależności i siły w stosunkach międzynarodowych.

• Państwo jako wolny jeździec, który jest niezależny ale działający racjonalnie

• Zależność między potęgą państwa a możliwościami w polityce zagranicznej.

2. neoidealiści;

• współpraca jako skuteczniejszy sposób na zapewnienie a nawet maksymalizację interesu,

• państwo jako jeden z wielu uczestników stosunków międzynarodowych, zainteresowanych rozwojem i przetrwaniem

• model pajęczyny wzajemnych zależności (Burton) gdzie państwo traci swą niekwestionowaną i dominującą pozycję

Wg Sorensena są 2 podstawowe typy państw:

1. Przedwspółczesne - takie które są zdolne zapewnić swoje bezpieczeństwo ekonomiczne i militarne oraz interesy narodowe a tożsamość narodowa jest na tyle silnie ugruntowana w społeczeństwie, że nie zagraża jej alokacji na różnych poziomach władzy.

2. Powspółczesne - możliwości w zapewnieniu bezpieczeństwa i terytorialności są ograniczone, a tożsamość narodowa i państwowość w fazie kształtowania się.

3. Typ westfalski - pomiędzy tymi dwoma wcześniejszymi.

Teza o zanikaniu państwa lub osłabianiu jego roli w systemie:

• poszerzanie się kontaktów dokonywanych poza i ponad granicami suwerennych państw,

• wzrastająca aktywność organizacji rządowych i pozarządowych

• pogłębianie się państw na poziomie regionalnym oraz subregionalnym.

Te czynniki prowadzą w konsekwencji do:

• osłabienia jego zdolności sprawowania bezpośredniej kontroli nad terytorium i ludnością,

• sygnalizują proces przesuwania decyzji w sprawach dla niego istotnych na struktury międzyrządowe a niejednokrotnie i ponadnarodowe,

• może to oznaczać zanikanie tradycyjnych więzi istniejących między władzą państwową, terytorium a ludnością.

• Może też wzmacniać możliwości państwa, gdy same nie jest w stanie nic zdziałać.

Zasada subsydiarności - art. 3b Traktatu z Maastricht mówi że decyzje polityczne UE powinny być podejmowane na najniższym poziomie organizacyjnym i przechodzić na struktury unijne tylko wtedy, gdy władze lokalne same nie są w stanie poradzić sobie z problemem. Ta zasada ma wzmocnić role państwa i jego zwierzchnią władzę nad terytorium, ludnością i jej problemami.

Potrzeba uaktualnienia systemu międzynarodowego którego podstawą są państwa terytorialne (G. Gottlieb)

1. system międzynarodowy od XVII w. budowany na jedności terytorium, ludności i suwerennej władzy, w obliczu postępującej integracji o charakterze ponadnarodowym oraz internacjonalizacji polityki wewnętrznej państw jest jak za ciasny gorset,

2. w obecnym kształcie systemu globalnego, nie ma miejsca dla narodów bez terytoriów.

Suwerenność - samowładność i całowładność państwa w jego polityce wewnętrznej i zewnętrznej oraz jego interakcjach z innymi uczestnikami stosunków międzynarodowych.

• samowładność, prawna niezależność od innego podmiotu prawa międzynarodowego,

• całowładność, zdolność do regulowania wszystkich spraw i zadań w obrębie terytorium państwowego na zasadzie całkowitej wyłączności kompetencji.

Poglądy relatywizujące suwerenność wg Jellinka, Kelsena czy Austina

• suwerenność to kategoria właściwa prawu, oderwana od polityki i rzeczywistości politycznej, znacząca zdolność państwa do samookreślania prawnego i samoograniczania się,

• władza państwowa zaś to władza niezależna, nie podlegająca żadnej innej władzy w stosunkach ze światem zewnętrznym

Polityka zagraniczna

• w XVIII w. i XIX politykę zagraniczną utożsamiano z działalnością dyplomatyczną państw, umijętnościami jej twórców i realizatorów

• współcześnie (angielska szkoła)

• wg J. Frankel - rodzaj działań i podejmowanych decyzji w stosunkach z innymi państwami,

• wg W. Wallace - obszar zachowań politycznych państwa, rodzaj pomostu między sprawami wewnętrznymi państwa a jego środowiskiem międzynarodowym.

Odejście od polityki izolacjonizmu zostało podyktowane:

• silną współzależnością ze środowiskiem międzynarodowym,

• globalnym charakterem powiązań,

• obecnością podmiotów transnarodowych pośrednio oddziałujących na państwo,

• dynamiczny i zmienny zasięg jego działania.

Model teorii międzynarodowej (M. Wright) wg przemyśleń Machiavellego, Grocjusza i Kanta:

• państwo to organizacja która ma zabezpieczyć przeżycie w warunkach międzynarodowej anarchii

• nie może być organizacją dla której broń znaczy więcej niż chleb, bezpieczeństwo niż wolność,

• realista zawsze stawia politykę zewnętrzną nad wewnętrzną

• w działaniu koncentruje się na zwiększaniu potencjału głównie militarnego.

Polityka zagraniczna

1. wg nurtu realistycznego

• działania celowe, zorientowane na poszerzanie skali autonomii i wpływów,

• lub jako proces ścierania się narodowych interesów państw,

• dominuje rywalizacja, w mniejszym stopniu współpraca i współdziałanie

• celem polityki zagranicznej każdego państwa jest zapewnienie mu bezpieczeństwa, niezależności i wpływów

• musi być budowana na sile państwa.

Wg Pietrasia - proces formułowania i realizacji celów zewnątrz państwowych odzwierciedlających interesy narodu i jego części składowych.

Koncepcja „narodowego interesu”(Morgenthau) - cały proces decyzyjny wyraża dążenie do maksymalizacji „siły” bo tylko ona daje gwarancje zabezpieczenia interesu narodowego. Siła jest warunkiem skutecznej polityki zagranicznej i ważnym elementem procesu decyzyjnego.

2. wg nurtu behawioralnego

• funkcja narodowych atrybutów i orientacji, struktury systemu międzynarodowego ale także oczekiwań innych uczestników stosunków międzynarodowych.

• wyraz oczekiwania adresowanego do innych państw albo odpowiedzią na nie

• istota polityki zagranicznej to identyfikacja celów i optymalnych strategii zmierzających do ich osiągnięcia.

3. wg nurtu neoliberalnego

• redefinicja samego pojęcia „polityka zagraniczna” które zostało uproszczone przez neorealistów,

• przesunięcie „pola analitycznego” polityki zagranicznej w stronę nowych uczestników stosunków międzynarodowych oraz nowych zagrożeń z jakimi konfrontowane jest współczesne państwo,

• bezpośrednie uczestnictwo społeczeństwa w zarządzaniu państwem,

• interes narodowy jest elementem podstawowym ale nie jedynym.

Polityka zagraniczna - dynamiczny proces formułowania i realizacji interesów narodowych w poliarchicznym i policentrycznym środowisku międzynarodowym.

Siły sprawcze (stymulatory) polityki zagranicznej

1 wewnątrzpaństwowe:

• środowisko geograficzne państwa

• wielkość państwa

• potencjał i struktura ludności,

• system polityczny

• mechanizmy i zasady współpracy wewnątrz struktur decyzyjnych.

2 zewnętrzne:

• środowisko międzynarodowe.

Albo inaczej

1. obiektywne (zmienne niezależne) - trendy ewolucji środowiska międzynarodowego, pozycja państwa w systemie międzynarodowym, jakość reżimów międzynarodowych, struktura i zasięg powiązań międzynarodowych

2. subiektywne (zmienne zależne) - koncepcje polityki zagranicznej innych państw, percepcja środowiska międzynarodowego przez elity i społeczeństwo, jakość służby dyplomatycznej innych państw.

Typologia celów polityki zagranicznej

1. wg A. Wolfer

• narodowej ekspansji: zmiana status quo państwa,

• bezpieczeństwa narodowego: utrzymania status quo

• narodowej abnegacji: działania promujące wartości uniwersalne.

2. wg K. Holstiego

• cele podstawowe : bezpośrednie i żywotne interesy państwa,

• cele ekspansywne: potrzeby i dążenia państwa np. prestiż,

• cele uniwersalne: pokój.

3. wg J. Kukułki

• egzystencjalne

• koegzystencjalne

• funkconalne

Interes narodowy - siła motorowa i główna kategoria motywacyjna działań państw na arenie międzynarodowej. Przez ten pryzmat formułowane są cele, metody działania i środki niezbędne do jego realizacji.

Typy interesów państw:

• podstawowe: przetrwanie, ochronę integralności terytorialnej, tożsamości narodowej, suwerenność.

• egoistyczne i altruistyczne: interesy narodowe oraz społeczności międzynarodowej np. solidarność,

• egoistyczne, altruistyczne i samozachowawcze: dążenia do poszerzania skali wpływów, współdziałanie międzynarodowe.

Wg J. Kukułki

• egzystencjalne: integralność terytorialna, przetrwanie, bezpieczeństwo, identyfikacja,

• koegzystencjalne: współpraca, uczestnictwo w systemie międzynarodowym

• funkcjonalne: aktywność uczestników.

Wg Dobroczyńskiego i Stefanowicza

• tożsamości i bezpieczeństwa,

• współpracy i współzawodnictwa

Interes narodowy a racja stanu.

• interes narodowy (państwowy) jest wartością zawierającą elementy obiektywnego i subiektywnego postrzegania kondycji państw i potrzeb, możliwości egzystowania w środowisku, wreszcie samego środowiska i świadomości potrzeby jak najlepszego wykorzystania istniejących uwarunkowań polityki zagranicznej państwa. zawsze jednak ma charakter potencjalny.

• racja stanu coś co może być częścią interesów państwowych, tą najważniejszą ale nie jedyną.

Typy interesów państwa:

• podstawowe: przetrwanie, ochrona integralności terytorialnej, tożsamość narodowa, suwerenność (K. Deutsch, H. Morgenthau)

• egoistyczne i altruistyczne: interesy narodowe i społeczności międzynarodowej (V. Ven Dyke)

• egoistyczne, altruistyczne i samozachowawcze: dążenie do poszerzenia wpływów, współdziałanie międzynarodowe (A. Wolfers)

Typologia Kukułki:

• egzystencjalne (integralność terytorialna, przetrwanie, bezpieczeństwo, identyfikacja, przystosowanie)

• koegzystencjalne (uczestnictwo w systemie międzynarodowym, współpraca, pozycja i rola państwa)

• funkcjonalne (aktywność uczestników oraz ich skuteczność i innowacyjność)

Typologia Dobroczyńskiego i Stefanowicza

• tożsamości i bezpieczeństwa

• współpracy i współzawodnictwa.

tabela

Siła państwa wg Konorra

• rzeczywista, środki pozostające w dyspozycji państwa.

• domniemana, jej następstwa czyli siła wpływania na innych uczestników w warunkach gdy nie dysponuje ono rzeczywistą siłą ekonomiczną i militarną.

Metoda - sposób działania

1. dyplomatyczne (pozytywne)

• negocjacje

• perswazje

2. niedyplomatyczne (negatywne)

• wymuszanie

• odstraszanie

• groźba użycia siły

• użycie siły

Drabina wpływów wg Holsti:

• użycie siły,

• manipulacja groźbą użycia siły,

• groźba użycia siły,

• nagroda jako dowód że warto stosować się do określonych sugestii,

• obietnica nagrody

• przekonywanie

Obok klasycznych środków dyplomatycznych są też dyplomacja dolarowa, tajna, cicha, prewencyjna, i antydyplomacja.

Zespół środków ekonomicznych pozytywnych:

• redukcja taryf celnych,

• przyznanie licencji,

• korzystne kredyty.

Zespół środków ekonomicznych negatywnych:

• embargo,

• bojkot gospodarczy,

• dumping

• dyskryminacja w przyznawaniu taryf celnych

Polityka zagraniczna:

1. nurt klasyczny - skupiający się na państwie i jego reżimie politycznym, traktuje państwo i jego interesy podstawowe jako zmienną niezależną, polityka zagraniczna to funkcja jego interesów

2. nurt współczesny - akcentujący zależność między zachowaniem się państwa a środowisku międzynarodowym a miejscem w systemie międzynarodowym oraz mechanizmami współdziałania i rywalizacji w środowisku międzynarodowym. Środowisko międzynarodowe jako zmienna niezależna polityki zagranicznej.

3. nurt badań komparatywnych - odrzucenie prymatu polityki wewnętrznej nad zewnętrzną, jak i ich niezależność, zakładając istnienie współzależności i uwarunkowań między tymi dwoma obszarami.(Snyder, Rosenau, Holsti)

Nurt klasyczny

• polityka zagraniczna jest zdeterminowana czynnikami wewnętrznymi (interesem państwa, reżimem politycznym),

• polityka zewnętrzna jest funkcją interesów wewnętrznych państwa jego racji stanu.

• proces formułowania polityki jest zamknięty w „czarnej skrzynce”

Trzy klasy podmiotów biorących udział w tworzeniu polityki zagranicznej

• jednostka np. dominujący polityk,

• zintegrowana wewnętrznie i dominująca grupa decydentów,

• wielość wewnętrznie różnych podmiotów

Źródła zmiany w reżimach i polityce zagranicznej:

1. stabilnych i usatysfakcjonowanych, państwa akceptują zasady współpracy międzynarodowej jako korzystne dla siebie, a w polityce zagranicznej wprowadzają zmiany kosmetyczne, mające na celu ulepszenie istniejącego stanu po to by mógł jeszcze lepiej funkcjonować

• środowisko międzynarodowe

• wewnętrzna sytuacja w państwie np. układ sił i interesów,

Proces realizacji polityki zagranicznej państwa wg modelu Rosatiego - usztywnienie treści polityki tzn. nie są uwzględnienie żadne korekty,

- zmiany kosmetyczne,

- umiarkowane reformy

- restrukturyzacja

Polityka zagraniczna państw ustabilizowanych ustrojowo wykazuje dużą zdolność do odpierania nacisków płynących z zewnątrz

2. w fazie załamania, zmian

• rewolucja

• dojście do władzy wojskowych sił rewolucyjnych i ekstermistycznych

• antysystemowych zmian w armii.

Dwa typy układów charakteryzujących wewnętrzną strukturę reżimu (J. D. Hagan)

• stabilny, sytuacja jednoznaczna politycznie, zmiany starej ekipy jeśli są demokratyczne idą w dobrym kierunku, a jeśli nie to występuje usztywnienie polityki zagranicznej

• niestabilny, istnieje wielość podmiotów politycznych identyfikujących się ze zmianami systemu politycznego i mającymi legitymizację do działań w tym kierunku.

Podejście komparatywne (Rosenau, Holsti, Walker, Hagan, Vasquez, Kegley, Starr, Papadatkis)

1. podejście adaptacyjne (wpływ środowiska międzynarodowego na proces konceptualizacji i realizacji polityki zagranicznej)

2. teorie ról (atrybuty narodowe i ich postrzeganie są wyznacznikami podstawowymi)

3. model środowiskowy (Papadakis, Starr)

Ad 1. Model adaptacyjny Rosenau

Próby określenia jak i w jakim zakresie wyznaczniki środowiskowe oddziałują na państwa i jego politykę zagraniczną oraz jaka jest jego zdolność adaptacyjna do zmieniającego się środowiska

• Stabilna polityka zagraniczna, stany rutynowych zmian w środowisku międzynarodowym, nie wymagających dokonywania szczególnych innowacji w polityce zagranicznej państwa,

• Rozważna polityka zagraniczna, gwałtowne i duże zmiany w środowisku międzynarodowym nie wywołują szczególnego społecznego zainteresowania,

• Dynamiczna polityka zagraniczna, efekt niewielkich zmian w środowisku międzynarodowym, oraz dużych zmian w jego środowisku wewnętrznym,

• Gwałtowna i nierówna polityka zagraniczna, wysoka dynamika zmian w środowisku wewnętrznym jak i międzynarodowym sprawia że polityka zagraniczna traci swą wewnętrzną logikę, jest niekonsekwentna i nieprzewidywalna

Typy adaptacji:

1. bierna - przekształcanie struktur wewnętrznych państwa dokonuje się pod wpływem nacisków środowiska międzynarodowego,

2. nieprzejednana - ignorowanie wpływu środowiska międzynarodowego na kształtowaną politykę wewnętrzną i zewnętrzną

3. promocyjna - dominuje wola współdziałania ze środowiskiem międzynarodowym

4. zachowawcza - konserwatywna polityka zagraniczna, utrzymanie stabilnej równowagi między środowiskiem wewnętrznym a zmianami w jego zewnętrznym otoczeniu.

Wg Pietrasia

1. strategia adaptacyjna pasywna - przystosowanie się państwa do wpływów zewnętrznych,

2. strategia adaptacyjna kreatywna - dynamiczne zachowania państwa, których istotą jest aktywne kształtowanie obu środowisk a jednocześnie uleganie naciskom pochodzącym z obu stron

3. strategia adaptacyjna aktywna - odmowa przystosowania się do jakichkolwiek nacisków

Zachowanie typu kompensacyjnego - przyzwolenie na czasową fragmentaryzację racji i interesów państwa, wymuszoną ogólną sytuacją międzynarodową lub istnieniem wewnętrznego oporu przed radykalizacją zmian.

Analityczny model adaptacyjny

• adaptacja nieprzejednana

• adaptacja przyzwalająca

• adaptacja kompensacyjna

Strategie zachowań państw w środowisku międzynarodowym:

1. model polityki konserwatywnej, (zbudowany na adaptacji nieprzejednanej) - państwo ze względu na swój status stara się przekształcić środowisko w którym funkcjonuje bez uwzględnienia jego oddziaływania na swą politykę zewnętrzną i wewnętrzną, model dominacji,

2. model aktywnej polityki (zbudowany na adaptacji negatywnej) - wewnętrzne przyzwolenie na zmiany pod wpływem oddziaływań środowiska międzynarodowego

3. model polityki wyważonej (adaptacja kompensatywna) - postawy zakładające równoważenie wpływów z zewnątrz

Ad. 2 Teoria ról Holstiego - łączy w sobie doświadczenia trzech dominujących nurtów i odzwierciedla system wartości politycznych, ideologicznych utożsamianych z konkretnym państwem.

Rola międzynarodowa - zmieniający się w czasie zespół oczekiwań, zachowań i postaw państwa w stosunkach międzynarodowych.

• wybrane, gotowość przyjęcia lub odrzucenia odgrywania ról mu przypisywanych,

• rzeczywiste, przejawia się w aktywności międzynarodowej,

• narzucane, konsekwencja postrzegania państwa głównie przez środowisko zewnętrzne, jego możliwości a także wartości jakie przedstawia.

• deklarowane, wynikają z założeń ideologiczno-programowych lub szczególnego posłannictwa

• odgrywane

Ad 3. Model środowiskowy (Papadakis, Starr) - pozwala postrzegać politykę zagraniczną jako proces przetwarzania zmiennych zależnych i niezależnych, pochodzących ze środowiska międzynarodowego i wewnętrznego

1. polityka zagraniczna - to jej treść działania,

2. polityka zagraniczna - to skomplikowany proces formułowania i realizacji

3. polityka zagraniczna - to jej skutek i efekt określonego działania

Rola organizacji międzynarodowych we współczesnym świecie

1. marginalny wpływ - redukcja roli organizacji międzynarodowych zaledwie do instrumentów w rękach polityków, bezsilność w świecie zdominowanym przez państwa (nurt neorealistyczny),

2. wyolbrzymianie ich znaczenia, możliwości - organizacje międzynarodowe są postrzegane jako autonomiczni aktorzy, lub instytucje międzynarodowe współpracujące z państwami (nurt neoliberalny)

Fazy powstawania pierwszych organizacji międzynarodowych:

1. początek XVIII w. utworzono Międzynarodową Komisję ds. Żeglugi na Renie aż do końca I wojny światowej

2. lata międzywojenne do wybuchu II wojny światowej

3. od rozmów angielsko amerykańskich nad utworzeniem ONZ - a jej zakończenie na koniec lat 50

4. od lat 60 aż do chwili obecnej

Konkwistadorzy XX w. - organizacje ponadnarodowe i transnarodowe jako instrumenty polityki państwa, ale też podmioty zdolne do samodzielnych działań w stosunkach międzynarodowych.

Organizacje międzynarodowe:

1. organizacje rządowe - struktury tworzone przez państwa w celu rozwoju wzajemnej współpracy. Potrzeba minimum 3 kraje, określona struktura działania, zasady i mechanizmy współpracy oraz prawa i obowiązki zawarte w statucie. Organizacja musi odbywać regularne sesje, mieć stały sekretariat i władze zarządzające np. ONZ, UE

Podział org. rządowych:

I konwencjonalne międzynarodowe organizacje

1. federacje międzynarodowych organizacji np. ONZ

2. organizacje o członkostwie uniwersalnym np. wyspecjalizowane agendy ONZ

3. organizacje międzykontynentalne np. Biuro Wystaw Międzynarodowych

4. organizacje regionalne o ograniczonym członkostwie

II pozostałe organizacje

5. organizacje semiautonomiczne np. UNCTAD

6. organizacje specjalistyczne np. Globalny System Usług

7. organizacje nieaktywne lub rozwiązywane

2. organizacje pozarządowe - organizacje których powstanie nie jest następstwem umowy międzynarodowej. Uczestniczą w niej podmioty niepaństwowe, polityczno-prawne, fizyczne. Co najmniej 3 członków, jest otwarta, stale działający sekretariat, nie są nastawione na zysk np. Międzynarodowy Komitet Olimpijski

3. organizacja transnarodowa - tworzą ją podmioty fizyczne lub prawne z co najmniej dwóch państw, z których przynajmniej jeden nie może być państwem. Nie są one zorientowane na bezpośrednie oddziaływanie na zachowanie państw oraz ich politykę. Dysponują pośrednimi instrumentami wpływania na państwa. prowadzą działalność gospodarczą w skali przekraczającej granice jednego państwa, są nastawione na zysk.

Organizacje nierządowe dzielą się:

• organizacje transrządowe,

• korporacje transnarodowe np. IBM

• transnarodowe nie zrzeszone organizacje np. kościoły

Organizacje międzynarodowe wg Keohane, Nye, Hoffmann

• instytucje będące potencjalnym źródłem wpływu dla ambitnych rządów lub polityków wobec innych państw np. BŚ

• instytucje umożliwiające wypracowanie wspólnych porozumień np. ONZ

• instytucje mogące służyć jako narzędzie równoważenia wpływów państw w środowisku międzynarodowym np. G -7

• instytucje będące źródłem informacji na temat zachowań państw w środowisku międzynarodowym np. SIPRI

• organizacje symbolizujące szczególny rodzaj zasad i norm bezwzględnie obowiązujących w systemach demokratycznych, bez implementacji których nie jest możliwe członkostwo krajów aspirujących np. RE

• organizacje które mogą oddziaływać na interesy państw, ale też zmieniać ich podstawowe preferencje np. Lekarze bez granic

Organizacje międzynarodowe zdaniem neorealistów

• są tylko instrumentem w rękach suwerennych państw

• państwa są najważniejszymi podmiotami stosunków międzynarodowych,

• organizacje mogą oddziaływać stabilizująco na politykę zagraniczną państw i stosunków międzynarodowych ale nie mogą ich zmieniać

• bez współdziałania z państwami ich rola byłaby znikoma

Organizacje międzynarodowe zdaniem neoliberałów

• relatywizacja roli państwa ze wskazaniem na organizacje międzynarodowe jako aktorów samodzielnych, zdolnych kształtować stosunki międzynarodowe,

• organizacje międzynarodowe wykonują zadania których państwa nie są zdolne realizować samodzielnie

Funkcje organizacji międzynarodowych - proces osiągania celów i zadań uznanych za ważne i wymagające skoordynowanych działań.

Wg Morawieckiego

1. regulacyjne, udział w tworzeniu międzynarodowego prawa umownego,

2. kontrolne, kontrola polityczna postępowania członków organizacji międzynarodowych

3. operacyjne, uznane przez jej członków metody działania

Inna klasyfikacja ze względu na typ zadań i celów

1. strategiczne - przygotowanie i rozwiązywanie najważniejszych problemów w skali systemu międzynarodowego, lub jego podsystemów

2. adaptacyjne - wzorce zachowań państw, obowiązujące normy i regulacje prawno-międzynarodowe, traktowane jako warunek członkostwa,

3. stymulujące - pobudzenie i wspomaganie działania państw w obszarach symbolizujących wspólne wartości.

1

---