Małgorzata Grzywacz
„Rodzina jako naturalne i społeczne środowisko wychowawcze”
Spis treści
Wstęp
Rodzina jako środowisko społeczne
Wychowanie w rodzinie
Rodzice i dzieci
Zakończenie
Bibliografia
1. Wstęp
Studiując i pogłębiając swoją wiedzę, utwierdzam się w przekonaniu, że rodzina wywierała i nadal wywiera, mimo dynamicznych przeobrażeń, ogromny wpływ na rozwój dziecka, jego osobowość, system preferowanych wartości. Ostatecznie też wielokrotnie decyduje o tym, jakim będzie człowiekiem w dorosłym życiu, jakie będą jego późniejsze relacje w społeczeństwie. Rodzina, w której dziecko przychodzi na świat i z która łącza go liczne związki na całe życie, jest przedmiotem wielu badań takich nauk jak pedagogika, psychologia i socjologia. Interesujące, że pedagodzy w definicji podkreślają role jaką pełni środowisko rodzinne w procesie wychowania, i są zgodni, że jest to planowa działalność, zmierzająca do określonego celu.
Rozważania na temat rodziny jako naturalnego i społecznego środowiska wychowawczego należy rozpocząć od ustaleń terminologicznych. W literaturze tematu odnaleźć można wiele prób definiowania kluczowych terminów, takich jak: rodzina, wychowanie i społeczeństwo. Stanisław Kawula rodziną nazywa parę małżeńską posiadającą dzieci. Socjologowie natomiast określającą rodzinę jako mała grupę pierwotną złożoną z osób, które łączy stosunek małżeński i rodzicielski oraz silna więź międzyosobowa . Ja jednak zdecydowałam się przyjąć w pracy i wykorzystać definicję zaproponowaną przez Wincentego Okonia, gdyż uważam, że jest ona najpełniejsza, a ponad to podkreśla charakter tego ”układu” i jego emocje. Autor ten pisze, że rodzina to mała grupa społeczna składająca się z rodziców, ich dzieci i krewnych. Rodziców łączy więź małżeńska, rodziców i dzieci więź rodzicielska, stanowiąca podstawę wychowania rodzinnego, jak również więź formalna określająca obowiązki rodziców i dzieci względem siebie. Do głównych funkcji rodziny zalicza się:
funkcję prokreacyjną,
przygotowanie dzieci do wejścia w życie społeczne, ich pielęgnowanie i wychowanie oraz zapewnienie im odpowiedniego startu życiowego,
prowadzenie gospodarstwa domowego, zaspakajającego potrzeby członków rodziny,
sprawowanie pieczy nad życiem członków rodziny, ich zachowaniem, kultura, zdrowiem, trudnościami rodzinnymi.
Natomiast wychowanie w ujęciu tego autora, to” świadome organizowana działalność społeczna, której celem jest wywoływanie zamierzonych zmian w osobowości człowieka. Zmiany te obejmują zarówno stronę poznawczo- instrumentalną, związana z poznaniem rzeczywistości i umiejętnością oddziaływania na nią, jak i stroną aksjologiczną, która polega na kształtowaniu stosunku człowieka do świata i ludzi, jego przekonań i postaw, układu wartości i celu życia”.
Konsekwencją przebywania w rodzinie jest wychowanie dziecka - wychowanie w kręgu rodzinnym, stanowiącym pierwsza szkołę wychowania dla ogromnej większości ludzi; składają się nań czynności- opiekuńczo- pielęgnacyjne rodziców względem dzieci (zapewnienie bezpieczeństwa, wyżywienia, ubrania i dachu nad głową) oraz czynności wychowawcze z zakresu wychowania fizyczno- zdrowotnego, umysłowego, moralno- społecznego i estetycznego, jak również jak również aktywności i działalności dzieci. Najpierw głównie w postaci zabaw, stopniowo obejmująca wykonywanie różnych zadań. Ważną rolę w wychowaniu odgrywają takie czynniki, jak postawa i zachowanie rodziców, atmosfera emocjonalna i kultura życia rodzinnego, udział dzieci i młodzieży w wykonywaniu prac na rzec domu, współpraca rodziny ze szkołą oraz uczestnictwo w życiu społeczno- kulturalnym kraju.
Społeczeństwo, jedno z podstawowych pojęć socjologicznych różnie definiowane i rozumiane. Najczęściej określa się społeczeństwo jako wszelkie formy życia zbiorowego w ramach jednego narodu czy państwa, oparte na zasadzie odrębności, utrzymujące swój byt przez dłuższy okres. Szeroko również upowszechnione są poglądy, które upatrują istotę społeczeństwa w fakcie istnienia organizacji społecznej, w związku, z czym społeczeństwo definiowane jest jako ogół instytucji i urządzeń zapewniających ludziom wspólne zaspokajanie potrzeb, zorganizowane współżycie i rozwój .
2. Rodzina jako środowisko społeczne
Rodzina jest naturalnym środowiskiem życia dzieci i młodzieży stwarza warunki do rozwoju dzieci lub jego hamowania. Niezależnie od tego jak funkcjonuje, czy jest środowiskiem zdrowym i wartościowym moralnie, czy też przejawia wyraźne cechy patologii - w każdym przypadku kształtuje ich osobowość, postawę społeczną, wyznacza koleje losu .
Rodzina, dzięki codziennemu, wspólnemu obcowania jej członków stanowi dla dziecka rozległe pole okazywania i potwierdzania jego zachowań, gdyż stwarza takie możliwości uzewnętrzniania życiowych potrzeb, począwszy od zaspakajania potrzeb biologicznych poprzez różne czynności społeczne w dziedzinie materialnej, aż po rozwój jego kulturalno- umysłowych potrzeb i zdolności, jakich nie stwarza żadna inna grupa społeczna. Rodzina ze swą specyficzną organizacja życia i jego kształtowaniem jest dla dziecka życiową wspólnotą z silnie zaznaczona funkcją wychowawczą, w której dziecko jest z reguły silnie zintegrowany.
Młodzi ludzie zazwyczaj należą do rodzin, z których pochodzą, od chwili przyjścia na świat aż do osiągnięcia pełnoletności, z którą wiąże się najczęściej wkroczenie w okres życia zawodowego, wstąpieniem do służby wojskowej lub podjęcia studiów. W splocie stosunków społecznych rodziny, w której jednoczą się różne pokolenia i płci z różnorodnymi pozycjami społecznymi oraz ze zróżnicowanym doświadczeniem nabywanym w wyniku wykonywania różnych funkcji społecznych- również dziecko zajmuje określoną pozycję społeczną. Dla dziecka rodzina jest w równej mierze wspólnotą mieszkaniową, wychowawczą oraz środowiskową, w którym spędza czas wolny. Te specyficzne możliwości wychowania rodzinnego nie dają się w pełni zastąpić przez żadne instytucje. Nie przedszkole i nie szkoła, pomimo iż mają duże doświadczenie i znaczenie w wychowywaniu młodego pokolenia, ale rodzina stanowi pierwsze źródło przekazu symboli za pomocą, których dziecko zaczyna porozumiewać się z otoczeniem i dzięki którym nawiązuje z nim kontakt.
Wpływ i oddziaływania rodziny dokonują się w okresie, gdy człowiek jest szczególnie podatny na wpływy i oddziaływania środowiska, a w rezultaty tych wpływów są szczególnie trwałe. Rodzina we wczesnych okresach rozwoju człowieka jest właściwie jedną grupą wpływającą i oddziałującą na niego bezpośrednio. Pełni wiec zasadniczą role w przygotowaniu człowieka do pełnego społecznego funkcjonowania, czyli w uspołecznianiu dziecka.. Oczywiście i w dalszym okresach wpływy i oddziaływania rodziny odgrywają doniosłą rolę w życiu jej członków. To rodzina, jej charakter, pozycja społeczna i aktywność decydują w dużej mierze o domowym środowisku człowieka. Jest to środowisko przestrzennie najwęższe, ale za to najbardziej pojemne. Wiele tu elementów ważnych dla kształtowania osobowości człowieka.
Analizując dokładnie domowe środowisko dziecka trzeba zwrócić uwagę na:
warunki mieszkaniowe rodziny,
dochody i stan majątkowy,
ważne są i takie elementy jak czas rodziców wolny od zajęć zarobkowych,
udział dzieci w zajęciach domowych,
ilości osób na utrzymaniu rodziców,
pozycja dziecka w rodzinie,
rodzeństwo,
charakter wzajemnych stosunków ,
konflikty między członkami rodziny.
Znaczenie mają również tradycje kulturowe panujące w rodzinie, majątek kulturowy rodziców - wszystkie przedmioty materialne związane z ich życiem umysłowym, moralnym, artystycznym, towarzyskim i społeczno- organizacyjnym, kultura języka środowiska domowego, poziom moralny domowników, ich charakter, temperament oraz stan zdrowia psychicznego i fizycznego. Nie można ominąć także zagadnień związanych z postawą rodziców wobec nauki, oświaty, kultury, pracy zawodowej oraz autorytet moralny i intelektualny dla dziecka .
Rodzina umożliwia biologiczne utrzymanie się przy życiu dzieci do czasu, gdy będzie samodzielne i samo będzie zdobywało dobra do zaspakajania potrzeb. Ale rodzina nie tylko umożliwia ich zaspakajanie, ale jest czynnikiem rozwoju dziecka (np.:, gdy dziecko nie jest szanowane, nie ma warunków do rozwoju potrzeby własnej wartości). To właśnie rodzina kształtuje wszystkie cechy i dyspozycje dziecka, które będą decydowały o jego przyszłym losie. Odpowiednie wychowanie daje w przyszłości większe szanse skutecznego zaspakajania potrzeb własnych i cudzych, niż gdy dziecko jest zaniedbane, nie posiada odpowiednich wiadomości, umiejętności i sprawności, jest niezdolne do panowania nad sobą, przeżywania uczuć i wartości własnych z punktu widzenia zaspakajania potrzeb.
Wpływ rodziny sprawia, iż w dużym stopniu decyduje ona o klasowej, narodowej i ideologicznej przynależności dziecka. Dziecko dziedziczy po rodzicach nie tylko cechy biologiczne, ale przejmuje od nich tzw. Dziedzictwo społeczne . Urodzenie się w takiej a nie innej rodzinie określa punkt życiowego statusu dziecka. Inny jest w rodzinie chłopskiej, roboczej czy inteligenckiej. Dopóki dziecko nie zdobędzie własnej pozycji społecznej (np.:, ukończenie studiów wyższych przez z dziecko chłopskiego pochodzenia, spowoduje zmianę w strukturze społecznej), jest taka sama jak przynależność rodziców. Urodzenie się w określonej rodzinie to nie tylko punkt startu do dalszego życia, ale określa także system wartości, który formułuje główne cele życia.
Rodzina jako reprezentantka grupy i zbiorowości o określonych wzorach postępowania, oczekiwaniach, kształtuje zachowanie dziecka według tych właśnie wzorów. Wytwarza u dziecka moralną kontrole nad własnym postępowaniem, kształtuje światopogląd a także podsuwa określone wytwory kultury i wywiera nacisk na dziecko do posługiwania się tymi przedmiotami (np.:, książki, przedmioty domowe..).
Jest to ogólnie i skrótowe ujęcie problemu jednak wskazuje jak ważna jest rodzina i proces wychowawczy w funkcjonowaniu społecznym. To właśnie w ramach wychowawczych funkcjonowanie rodziny następuje:
Przekazywanie dzieciom o świecie jak ich otacza (np.:, społeczeństwo, przyroda..),
Wdrożenie umiejętności i nawyków posługiwania się przedmiotami,
Uczenie zachowania i działania adekwatnego do wymogów i norm społecznych i środowiskowych,
Przekazywanie systemu wartości,
Przekazywanie dorobku kulturowego,
Internalizowanie sposobów działania.
3. Wychowanie w rodzinie
„Wychowanie to wiedza i sztuka
należąca do najsubtelniejszych.
U zwierząt wystarczy instynkt.
ludzie muszą myśleć i zastanawiać się.”
Ks. Gaston Courtois
Forma wychowania to określony rodzaj działalności. Każdy rodzaj działalności może być wykorzystany w procesie wychowania. Każda forma przedmiotowa może być realizowana w różnych formach organizacyjnych i odwrotnie. To w rodzinie dziecko uczy się zaspakajania potrzeb, wyrażania swoich uczuć, jak radość, zadowolenie, lęk, gniew. To tu po raz pierwszy spotyka się z wartościowaniem, co jest dobre a co złe- te informacje są zaczątkiem wiedzy o systemie wartości. A także po raz pierwszy uczy się norm postępowania, jak wdrażania do funkcjonowania w czekających je rolach społecznych: jako członka rodziny, przedszkola, szkoły, jako ucznia, kolegi, członka szerszej zbiorowości. To w rodzinie następuje rozwój mowy, tak ważnego czynnika w kontaktach społecznych .
Rodzina często nieświadomie poprzez wzory zachowań dorosłych kształtuje pierwsze wyobrażenia dziecka o otaczającym go świecie, panujących stosunkach między ludzkich, w układach ścisłej bliskości- między małżonkami, rodzicami i dziećmi oraz w tych dalszych, wynikających z kontaktu z ludźmi obcymi. ęłęóCelem wychowania rodzinnego jest wszechstronny rozwój osobowy dziecka.
Ważnym czynnikiem w procesie wychowania dziecka w rodzinie jest klimat psychiczny. Dobry klimat psychiczny zespala rodzinę jako całość, sprzyja porozumiewaniu się i wzajemnemu zrozumieniu, ułatwia rozwiązywanie powstałych konfliktów, pozwala na tworzenie i doskonalenie systemu wychowania korzystnego dla rozwoju osobowości dziecka i przygotowaniu go do życia, hamuje postawę egoistyczną, pobudza wyobraźnię, wzbogaca życie rodzinne.
Rezultatem wychowania rodzinnego może być dziecko dobrze przystosowane do życia w społeczeństwie, gdzie dziecko może być zdolne i skłonne zaspakajać swoje potrzeby przez pełnienie określonych ról społecznych. Staje się jednostką uspołecznioną, związaną uczuciowo z określonymi zbiorowościami, skłonne i zdolne do twórczego i aktywnego uczestnictwa w określonej kulturze.
Rezultat wychowania rodzinnego może mieć też inny przebieg, gdzie dziecko źle zostanie przystosowane do życia, którego czynności niewystarczająco i wadliwie zaspakajają jego potrzeby, co powoduje stan nie zadowolenia i psychiczna dezorientacja. Będzie to jednostka egocentryczna, egoistyczna i społecznie- kulturowo bierna. Rodzice nie zawsze zdają sobie sprawę z rzeczywistych skutków, jakie pociąga za sobą ich obcowanie z dziećmi. Nie zawsze wychowanie dziecka jest wychowaniem racjonalnym, podporządkowanym jakimś ideom wychowawczym opartym na pedagogicznej refleksji i współzależności zjawisk, planowym i metodycznym .
4. Rodzice i dzieci
Jak ważną role i znaczenie ma rodzina w procesie wychowania przedstawiłam wcześniej. Teraz, choć pokrótce i bardzo ogólnie chciałabym te momenty w życiu dziecka, które decydują o rozwoju osobowości, wychowaniu, co prowadzi do przystosowania do pełnienia ról społecznych. W momencie narodzin dziecko ma przede wszystkim potrzeby biologiczne: snu, pożywienia, odpowiedniej temperatury otoczenia, tlenu. Jednak w ciągu pierwszych tygodni i miesięcy życia pojawiają się nowe: psychiczne .Obserwacja maleńkiego dziecka pozwoliły ustalić, że jedną z pierwszych emocji, jakie przeżywa jest strach, poczucie zagrożenia. To, co dla dorosłych jest oczywiste, normalne, spodziewane i oczekiwane, dla małego dziecka wszystko jest nowe, nieznane, zaskakujące. Dlatego łatwo dochodzi do zachowania poczucia bezpieczeństwa, a jest ono jedną z najważniejszych potrzeb: zaspokojenie jej warunkuje prawidłowy rozwój psychiczny i fizyczny .Czy dziecko może interesować się światem, obserwować otoczenie, uczyć się mówić, ćwiczyć swoje umiejętności i sprawności, gdy czuje się nie pewnie, zagrożone? Dlatego tak ważne jest, aby dorośli byli przy dziecku, by rozmawiali z nim, brali na ręce i bawili się z nim. Dzięki temu zaspakajają potrzebę kontaktu i bezpieczeństwa, ale również potrzebę poznawczą.
Potrzeba poznania świata występuje naturalnie u dzieci, jednak jej nasilenie i ukierunkowanie zależy od środowiska, w którym dziecko żyje i wychowuje się a więc dotyczy to oddziaływania dorosłych- rodziców. Często rodzice kochając swoje dziecko, pragnący jego dobra utrudniają nie tylko zaspokojenie potrzeb poznawczych, ale i potrzeb samodzielności. Boją się ryzyka, nie łatwo godzą się by dziecko popełniło błąd, by zobaczyło prawdę o życiu i świecie, w którym żyją. A przecież wszelka opieka dorosłego- rodzica ma doprowadzić do samodzielności. W latach najmłodszych samodzielność dziecka ma wąski zakres, ale wyznacza mu już jakiś kierunek działania, który ma wpływ na późniejszy okres życia.
Jeżeli środowisko, w którym rozwija się dziecko będzie systematycznie ograniczać samodzielność, jeżeli nie pozwoli na gromadzenie doświadczeń może dziecko stać się jednostką bierną, niezaradną, niesamodzielną stale szukającej czyjeś pomocy.
Inna ważną potrzeba jest potrzeba akceptacji i uznania. Dziecko, które jest kochane i akceptowane przez rodziców, łatwo nawiązuje kontakty z osobami spoza rodziny.
W najwcześniejszym okresie życia kształtują się postawy wobec innych ludzi, uczy się spostrzegania ich.
Dorośli zwłaszcza rodzice dostarczają również wzorów do zaspakajania takich potrzeb jak nawyki i przyzwyczajenia np.: ustalona godzina posiłku, przestrzegania zasad higieny i estetycznych. Rodzice natomiast uczą się, jak radzić sobie w przypadkach, gdy nie jest możliwe zaspokojenie potrzeb chwilowo, lub na wogóle. Gdy należy dokonać wyboru między różnymi potrzebami, w ten sposób dorośli wskazują dziecku, jakimi kierować się kryteriami, kryteriami tym samym, które potrzeby są najważniejsze, a które mniej ważne.
Wynikiem tego jest wytworzenie hierarchii potrzeb i wartości. Dorośli zwracają też uwagę na potrzeby innych ludzi i konieczność ich respektowania.
Poprzez zaspakajanie podstawowych potrzeb dziecka rozwija się potrzeba kontaktu poprzez mówienie. Przebieg procesu opanowania mowy zależy od otoczenia, w którym dziecko żyje. To z domu rodzinnego czerpie pierwsze wzory używania języka jako środka ekspresji i komunikacji. Nie tylko wzory formalne: poprawność wypowiedzi, sposób nazywania różnych przedmiotów, sytuacji, zdarzeń, zjawisk, bogactwo języka. Czerpanie też wzory treści i sposobu posługiwania się mową, czynienia użytku i narzędzia, jakim jest język .
Jeśli dziecko wychowuje się w rodzinie, w której wzajemne relacje między dorosłymi są ubogie, chłodne, ograniczają się do załatwiania najprostszych czynności życiowych lub, gdy rodzice zmęczeni pracą zawodową i wielką liczbą kontaktów z ludźmi w toku pracy, w domu już prawie nie odzywają się do siebie, a często prawie wcale nie rozmawiają z dzieckiem. Jeśli dziecko słyszy tylko „bądź cicho, odejdź, nie przeszkadzaj”, nie nauczy się używać języka jako środka ekspresji i komunikowania się .Nie jednokrotnie rodzice, aby zaspokoić potrzebę doznania wrażeń sadzają dziecko przed telewizorem, nastawiając płytę luk kasetę VIS, lub magnetofonową z bajką, co prowadzi do tego, że dziecko przywyka do roli odbiorcy, konsumenta. Nie tylko słabiej, ale i wolniej rozwija się jego mowa czynna, ale także potrzeba wypowiadania się, nawiązywania kontaktu. Odzwierciedlenie ma to w późniejszych latach np.: w przedszkolu i w szkole.
Ważną rolę w rozwoju motorycznym, manualnym, intelektualnym i społecznym dziecka odrywa zabawa. Dlatego dorośli powinni stwarzać warunki do zabawy, dostarczać zabawki, najlepiej różnorodne, które umożliwiają podejmowanie wielu rodzajów zabaw, a także powinni dbać, aby były dostosowane do wieku dziecka .
Innym problem jest, kiedy w rodzinie jest osoba o osobowości dominującej, lubiącej narzucać swoją wole, a w stosunku do dziecka przejawiać postawę nad opiekuńczą, wytworzyć się może niebezpieczna sytuacja. Która ma wpływ na zachowanie i postępowanie dziecka. Jeżeli dziecko zostanie w zabawie za bardzo zdominowane i będzie podporządkowane i zdane na ich inicjatywę może stać się skłonne do nadmiernego uzależnienia od innych, mało samodzielne. Również, kiedy rodzice w trakcie zabawy zbytnio ulegają dziecku, pozwalają na dominowanie, mogą doprowadzić do tego, że dziecko nie będzie umiało bawić się w grupie, będzie chciało zawsze dominować. Najlepsza sytuacja jest wtedy, gdy w życiu dziecka są chwile, kiedy raz bawi się sam, a raz z rodzicami lub innymi dziećmi.
We współczesnym świecie jest bardzo ważne kształtowanie dziecka w stosunku do innych, jego rozwój ogólny i społeczny.
Rozbudzone zainteresowania poznawcze, pragnienie stawania się coraz dojrzalszym, samodzielnym, poczucie obowiązku i odpowiedzialności, a także umiejętności współżycia z dorosłymi i rówieśnikami umożliwiają pomyślne wkraczanie w dorosłość, dojrzałość, w pełnienie ról społecznych zgodnych z oczekiwaniami całego społeczeństwa .
5.Zakończenie
Rodzina jako środowisko naturalne i społeczne ma bardzo duże znaczenie i odgrywa ważną rolę w procesie wychowawczym dziecka. Jest ona najbliższym środowiskiem społecznym człowieka, pojawiającym się już po narodzinach, kształtującym od najwcześniejszych lat. Rodzina posiada naturalne prawo do wychowywania dzieci. Prawo to jest silniejsze, większe i pierwsze od prawa państwa. Rodzice wychowują dziecko, dzięki temu, że są z nim w bliskim kontakcie uczuciowym i że stwarzają mu warunki niedające się niczym i nikim zastąpić. Brak rodziców wywołuje na zawsze szkody w osobowości dziecka.
Rodzicielstwo nie jest czymś, co można nauczyć się z podręczników, jest to wiedza, refleksja i świadoma dobra wola wypełniania powołania rodzicielskiego.
Bibliografia
S. Kawula, Pedagogika rodziny, Toruń1997 r.
B. Kromolicka. Rodziny zrekonstruowane. Dziecięca perspektywa postaw rodzicielskich a ich sytuacja szkolna. Szczecin.1998.
J. Szczepański, Podstawowe pojęcie socjologii, Warszawa 1970 r.
O. Wincenty, Słownik pedagogiczny, Warszawa 1981 r.
H. Filipczuk, „Rodzice i dzieci najmłodsze” Warszawa 1935 r.
H. Filipczuk, struktura wychowawcza rodziny: „ Problemy opiekuńczo wychowawcze” Nr 2/67/ 1963 r.
Cz. Czapów, Rodzina a wychowanie, Warszawa 1968 r
H.R Schaffer., „Początki uspołeczniania dziecka”, Warszawa 1981r.
G. Courtois, Rady dla rodziców, Warszawa 1987 r.
K. Jankowski, Nie tylko dla rodziców, Warszawa 1983 r.
J. Kamieński- Retman, Między rezygnacją a wyzwaniem, Katowice 1994 r.
H. Pielka, Rodzina dziecka przedszkolnego, Koszalin 1993 r
www.wiem.onet.pl
B. Suchodolski. Wychowanie dla przyszłości. Warszawa 1959.
Stanisław Kawula, Pedagogika rodziny, Toruń1997 r., s.11
J. Szczepański, Podstawowe pojęcie socjologii, Warszawa 1970 r. s.70
Okoń Wincenty, Słownik pedagogiczny, Warszawa 1981, s 261
Ibidem, s 347-347
Definicja z www.wiem.onet.pl
Encyklopedia Pedagogiczna. Warszawa 1993r.s.695-703.
Halina Filipczuk, „Rodzice i dzieci najmłodsze” Warszawa 1935 r.s.5-8
Czesław Czapów, „Rodzina a wychowanie”, Warszawa 1968 r., s. 5-10
H. Filipczuk, struktura wychowawcza rodziny: „ Problemy opiekuńczo wychowawcze” Nr 2/67/ 1963 r. s.5.
H.R Schaffer., Początki uspołeczniania dziecka, Warszawa 1981 r., s. 127-139.
B. Kromolicka .Rodziny zrekonstruowane. Szczecin, s.23.
Ks. Courtois Gaston, Rady dla rodziców, Olsztyn 1987 r., s. 7-10.
K. Jankowski, Nie tylko dla rodziców, Warszawa 1983 r.
J. Kamieński- Retman, Między rezygnacją a wyzwaniem, Katowice 1994 r. s. 16-19
B. Kromolicka .Rodziny zrekonstuowane.Szczecin,s.15.
H. Pielka, Rodzina dziecka przedszkolnego, Koszalin 1993 r.
Ibidem
G. Courtois, Rady dla rodziców, Olsztyn 1987 r. s. 93-98.
K. Jankowski, Nie tylko dla rodziców, Warszawa 1983 r., s. 159-163.
6