Finanse publiczne i prawo finansowe
Egzamin- wykłady + ćwiczenia
Podręczniki
Elżbieta Chojna- Duch- Podstawy Finansów Publicznych i Prawa Finansowego, Warszawa 2010
Zbigniew Ofiarski- Prawo finanasowe , Warszawa 2010
pod. Red. Eugenia Fojcik Mastalska i Ryszard Mastalskiego Prawo finansowe” Warszawa 2011
pod red. Bogusław Brzeziński Prawo finansów Publicznych, Toruń 2010
Teresa Dąbrowska Romanowska- Prawo finansowe, cz. konstytucyjna wraz z częścią ogólną. Warszawa 2010
Egzamin- char. Pisemny- 3 zagadnienia, 1 pyt doyczy części ogólnej prawa finansowego, 2 pyt - gospodarka finansowa państwa i samorządu tery, 3 pyt - zagadnienia prawa podatkowego- 2 sem
Egzamin opisowy
Wystarczy wiedza z wykłady
Wykład 4.10.11
Finanse publiczne
Termin finanse jest używany współcześnie, powszechnie, także termin finanse publiczne. Wywodzi się on ze średniowiecznej łaciny, wywodzi się od czasownika finire. Powstał z tego finiatro. Ów termin oznaczał początkowo spór o należność pieniężną, ale z czasem zaczął oznaczać należność pieniężną orzeczoną w wyroku kończącym ten spór. Pod koniec średniowiecza termin financia oznaczał już powszechnie operację pieniężne. Początkowo były to operacje nieuczciwe, głównie lichwiarskie, ale z czasem stracił on to pejoratywne znaczenie. Współcześnie termin finanse łączy się powszechnie z operacjami pieniężnymi. Nie ma finansów bez pieniądza. Łączy się ów termin ze stosunkami ekonomicznymi o charakterze pieniężnych. W grę wchodzi zarówno pieniądz w postaci gotówkowej a więc zarówno w bilonie jak i w postaci bezgotówkowej, w postaci zapisów na rachunkach bankowych. Operacje bankowe osiągają współcześnie ogromne rozmiary. Nie wszystkie operacje pieniężne są jednak zaliczane do finansów publicznych, do finansów w ogóle. Bierze się pod uwagę te operacje, w których pieniądz mówiąc obrazowo jest w ruchu, przepływa od jednych podmiotów do drugich. Nie zalicza się zatem do finansów tych zjawisk, w których pieniądz występuje w roli statycznej, Pełni np. funkcje miernika wartości, a więc wówczas służy np. ustalaniu wartości poszczególnych towarów, dóbr, czy usług.
Termin finanse obejmuje przede wszystkim 2 rodzaje podstawowych czynności
jest to pozyskiwanie środków pieniężnych. Często zbyt wąsko sprowadzane do gromadzenia dochodów
są to czynności podziału zgromadzonych środków pieniężnych, Ich rozdysponowanie, kierowanie na różne potrzeby.
Czasami zawęża się te czynności do dokonywania wydatków
Tym 2 rodzajom podstawowych czynności towarzyszy także wiele innych jak np. organizowanie poboru środków, planowanie tego poboru i rozdysponowania środków, czy kontrola tych procesów. Ogół tych czynności określa się często mianem działalności finansowej albo gospodarki finansowej.
Działalność finansowa- prowadzą bardzo różne podmioty, np. osoby fizyczne. , rozmaite podmioty gospodarcze prowadzące działalność gospodarczą; podmioty prowadzące działalność społeczną tzw organizacje non profit (stowarzyszenia , fundacje, związki zawodowe, partie polityczne itd.); różne podmioty publiczne a więc podmioty sprawujące władzę. Owymi podmiotami publicznymi są:
państwo- główny związek publiczno- prawny posiadający władzę, ale państwo czasami przekazuje część swoich uprawnień władczych innym podmiotom publicznym, może to być
samorząd terytorialny
organizacje międzynarodowe
Główne znaczenie ma współcześnie działalność finansowa państwa. To ona osiąga największe rozmiary.
Jeśli państwo jest państwem związkowym to wyróżniamy działalność finansową federacji i działalność finansową państw wchodzących w skład tej federacji
samorząd terytorialny- jest on wyposażony w niektóre dochody podatkowe oraz otrzymuje rozmaite środki od państwa w formie dotacji bądź subwencji. Przeznacza je na finansowanie różnych zadań lokalnych, samorządowych. Najwęższy zakres posiadają finanse organizacji międzynarodowych. Ich dochody płyną głównie ze składek państw członkowskich i są przeznaczane na finansowanie zadań tych organizacji
Finanse publiczne oznaczają zatem działalność finansową podmiotów publicznych, a więc państwa, samorządu terytorialnego i organizacji międzynarodowych.
Finanse publiczne można określić jako działalność państwa, samorządu terytorialnego i organizacji międzynarodowych polegająca na pozyskiwaniu środków pieniężnych, ich rozdysponowywaniu oraz na wykonywaniu rozmaitych czynności towarzyszących tym operacjom tj. planowanie tych procesów, ich organizowanie, kontrolowanie (monitorowanie) itp.
Termin finanse publiczne jest w doktrynie definiowane bardzo niejednorodnie. Jego znaczenie nie zostało jeszcze precyzyjnie określone
Definicje finansów publicznych znajdujemy także w ustawie o finansach publicznych z 2009 roku. Art 3 tej ustawy stanowi: Finanse publiczne obejmują procesy związane z gromadzeniem środków publicznych oraz ich rozdysponowanie. Ów przepis jest ściśle związany z art. 216 ust 1 konstytucji który stanowi iż środki finansowe na cele publiczne są gromadzone i wydatkowane w sposób określony w ustawie. W konstytucyjnym przepisie podkreśla się dwojaki rodzaj czynności:
gromadzenie środków finansowych
i ich wydatkowanie na cele publiczne
W art 3 ustawy o finansach publicznych ustawodawca dodatkowo wylicza rozmaite czynności będące procesami zaliczanymi do finansów publicznych. Owo wyliczenie nie ma charakteru wyczerpującego. Są to:
gromadzenie dochodów i przychodów publicznych
wydatkowanie środków publicznych
finansowanie potrzeb pożyczkowych budżetu państwa
jest to zaciąganie zobowiązań, angażujących środki publiczne (zobowiązania polegające na zaciąganiu długu publicznego ale nie tylko)
zarządzanie środkami publicznymi, a więc planowanie, koordynowanie, organizowanie i kontrolowanie
zarządzanie długiem publicznym (planowanie, organizowanie, koordynowanie, kontrolowanie)
rozliczenie z budżetem unijnym- składka wnoszona do budżetu UE i rozliczanie wykorzystania środków pochodzących z budżetu unijnego
Współcześnie obok terminów finansów publicznych pojawia się niekiedy, choć bardzo rzadko termin Skarbowość, bądź Gospodarka Skarbowa. To dawne pojęcie stosowane szeroko w I i II RP , Jest ono dawnym odpowiednikiem współczesnego terminu finanse publiczne. To pojęcie miało jednak szerszy zakres. Oznaczało nie tylko gospodarkę pieniężną państwa, ale także jego gospodarkę naturalną. To pojęcie było ściśle związane z terminem skarb państwa. Jurydycznym, prawnym odpowiednikiem skarbowości był termin prawo skarbowe. Współcześnie obserwujemy jeszcze nawiązania do dawnej terminologii. Mamy np. urzędy skarbowe i izby skarbowe, kodeks karny skarbowy. W wielu państwach współczesnych odpowiednikiem ministra finansow jest minister skarbu. W Polsce odrębny minister skarbu- ale on zajmuje się urzeczowionym majątkiem państwowym.
Finanse publiczne różnią się bardzo od finansów prywatnych. Można wskazać kilka cech, charakterystycznych dla finansów publicznych
Finanse publiczne są realizowanie zawsze z udziałem podmiotu publicznego, przynajmniej 1 podmiot uczestniczący w stosunku finansowym jest podmiotem publicznym, czasami obydwa.
Stosunki finansowe należące do finansów publicznych są oparte na zasadzie władztwa i podporządkowania. Podmiot publiczny władczo kształtuje sytuację prawną drugiej strony stosunku. Zdarzają się wyjątki od tej zasady, gdzie obowiązuje równość stron.
Stosunki finansowe zaliczane do finansów publicznych służą realizacji interesu publicznego, nie prywatnego indywidualnego
finanse publiczne są silnie reglamentowane przez prawo. To przepisy prawa określają źródła dochodów, wydatkowanie środków, organizacja zasobów pieniężnych, czy planowanie finansowe.
Finanse publiczne mogą być zarówno scentralizowane jak finanse państwa, jak i zdecentralizowane samorządu terytorialnego. Finanse prywatne są zawsze zdecentralizowane.
Finanse publiczne mają ogromną skale. Dotyczą środków finansowych ogromnych wielkości. Są nieporównywalnie duże w stosunku do finansów podmiotów pojedynczych, prywatnych. To one, ich ukształtowanie wywierają zasadniczy wpływ na gospodarkę państwa.
Wykład 11.10.11
Funkcje finansów publicznych- to inaczej skutki jakie wywołuje publiczna działalność finansowa. Są to efekty działania finansów publicznych. Są one związane z potrzebami społecznymi i koniecznością ich zaspokajania. Ludzie mają różne potrzeby. Owe potrzeby można podzielić na 2 grupy:
potrzeby zbiorowe- mogą być zaspokajane wyłącznie, bądź w przeważającej mierze przez rozmaite twory organizacyjne, rozmaite formy organizacyjne społeczeństwa, zwłaszcza przez państwo i samorząd terytorialny. Są to np. bezpieczeństwo wewnętrzne i zewnętrzne, ochrona przez klęskami żywiołowymi, katastrofami, czy np. ochrona sanitarno-epidemiologiczna.
potrzeby indywidualne- potrzeby które mogą być zaspokajane bądź przez samą jednostkę, bądź przez rozmaite twory organizacyjne, w tym przez państwo, samorząd terytorialny, organizacje społeczne, czy kościoły. Stopień zaspokajania tych potrzeb indywidualnych ze środków publicznych zależy od przyjętego w danym państwie modelu zadań publicznych.
Podmioty publiczne nie prowadzą działalności gospodarczej, nie działają w celu osiągnięcia zysku, nie tworzą wartości materialnych a zaspakajanie potrzeb zbiorowych i niektórych potrzeb indywidualnych wymaga ogromnych środków pieniężnych, te środki muszą być przejęte od innych podmiotów.
W teorii finansów publicznych nie ma zgody co do katalogu funkcji jakie pełnią finanse publiczne. Dość często przyjmuje się jednak, że można wskazać 4 różne funkcje finansów:
funkcja alokacyjna, nazywaną czasem funkcją alimentacyjną, bądź funkcją fiskalną- polega na dostarczaniu ze środków publicznych różnych towarów i usług publicznych. Trudno sobie wyobrazić np. zadania bezpieczeństwa wewnętrznego czy publicznego za pomocą mechanizmu rynkowego czy działanie administracji publicznej na zasadach rynkowych, trudno sobie także wyobrazić brak publicznej edukacji w ramach której usługi oświatowe są świadczone nieodpłatnie bądź za częściową odpłatnością. Za pomocą finansów publicznych dostaną cały szereg dóbr i usług publicznych potrzebnych dla egzystencji człowieka
funkcja redystrybucyjna (rozdzielczą)- jest związana z systemem transferów środków pieniężnych, najpierw następują transfery środków pieniężnych na rzecz podmiotów publicznych. Współcześnie głównie w postaci podatków. Z tych środków są tworzone środki publiczne, które w 2 etapie są transferowane na rzecz bardzo różnych podmiotów, np. wypłacane są z tych środków wypłaty dla pracowników administracji publicznej, są finansowe szkoły publiczne, wypłacane stypendia uczniom i studentom, emerytury i renty itd. System finansów publicznych można przyrównać do pompy ssąco-tłoczącej! Redystrybucja środków pieniężnych jest związana z przenoszeniem wartości, z przejmowaniem środków ze sfery produkcyjnej i do sfery nieprodukcyjnej i przekazywaniem według różnych płaszczyzn, dzieleniem według różnych płaszczyzn, np. w płaszczyźnie terytorialnej między różnymi regionami kraju albo w płaszczyźnie podmiotowej między różnymi podmiotami
funkcja stymulacyjna (bodźcową, interwencyjna)- polega na tym że za pomocą mechanizmów pobierania środków oraz ich wydatkowania można zachęcać bądź zniechęcać różne podmioty do określonych zadań. Podmiot publiczny stosuje pewne bodźce skierowane do rozmaitych podmiotów. Jeśli np. wprowadzamy ulgi podatkowe z tytułu eksportu towarów to zachęcamy do zwiększania eksportu albo jeśli wprowadzamy ulgi na dzieci to prowadzimy politykę prorodzinną, gdy udzielamy dotacje ze środków unijnych na innowacje to zachęcamy do wytwarzania takich produktów; jeśli dopłacamy do oprocentowania kredytów bankowych, mieszkaniowych to działamy prorodzinnie, funkcja stymulacyjna jest funkcją wtórną w stosunku do funkcji redystrybucyjnej
funkcja kontrolna (informacyjna, sygnalizacyjna)- wyraża się w tym, że poprzez obserwację transferów środków publicznych, poprzez rejestrację czynności związanych z gromadzeniem i podziałem tych środków uzyskujemy istotne informacje o stanie gospodarki państwa, Najlepiej poinformowany o stanie gospodarki jest Minister Finansów.
Funkcja kontrolna finansów publicznych tak jak funkcja stymulacyjna są funkcjami wtórnymi. A funkcja lokacyjna i redystrybucyjna są funkcjami pierwotnymi.
Historia finansów publicznych
Ludzie od zarania dziejów żyli w różnych zbiorowościach. Ich istnienie było zawsze wymuszane przez potrzeby zbiorowe. W pewnym czasie , na pewnym etapie rozwoju pojawiło się państwo jako szczególny sposób organizacji społeczeństwa. Istnienie tych różnych form organizacyjnych społeczeństwa wymuszało konieczność czerpania rozmaitych środków na rzecz tych form. Te środki można było pozyskiwać, bądź od własnego społeczeństwa, bądź od społeczeństw obcych. Zanim pojawił się pieniądz i rozwinęła gospodarka towarowo-pieniężna świadczenia ponoszone na rzecz państwa i wcześniejszych form wspólnoty miały charakter świadczeń naturalnych, rzeczowych i osobistych. Wraz z pojawieniem się pieniądza świadczenia naturalne zostały wyparte przez świadczenia pieniężne. One były znacznie bardziej wygodne. Państwa starożytne były państwami które pozyskiwały środki głównie od społeczeństw obcych, od ludów podbitych. Utrzymywały się przede wszystkim z łupów wojennych, z rabunku i eksploatacji ludów podbitych, nakładano np. na te ludy ogromne daniny. Życie na koszt społeczeństw obcych jest najbardziej charakterystyczną dla finansów tych państw, ale z czasem te obce środki przestały wystarczać. Zaczęto się zatem zwracać w stronę własnego społeczeństwa. Stopniowo zaczęto wprowadzać obciążenia własnych obywateli. Początkowo zaczęto wprowadzać obciążenia od cudzoziemców w zamian za opiekę. Potem zaczęto wprowadzać świadczenia dla własnych obywateli dobrowolne, np. budowa okrętów na wyprawę wojenną, albo organizacja igrzysk na własny koszt, piastowanie urzędów publicznych na własny koszt. Zaczęto zatem wprowadzać podatki, przymusowe świadczenia płacone przez własnych obywateli. Początkowo, jako świadczenia nadzwyczajne, ale z czasem jako zwyczajne. Pod koniec tej formacji społecznogospodarczej podatki stały się trwałym elementem systemu. W starożytnym Rzymie był mocno rozwinięty podatek dochodowy, od spadków i darowizn. W kolejnej formacji społecznogospodarczej- w feudalizmie w początkowym jej okresie ma miejsce gospodarka naturalna. Pieniądz i gospodarka pieniężna rozwinięte w państwach starożytnych zaniknęły. W państwach wczesnego średniowiecza świadczenia na rzecz państwa płyną z 2 źródeł:
z domen- ziemie należące do bezpośrednio do monarchy. Na szczycie drabiny feudalnej stoi monarcha. To on jest utożsamiany z państwem. Z domen płyną na rzecz monarchy, na rzecz państwa utożsamianego z monarchą świadczenie naturalne, osobiste i rzeczowe. Dopiero pod koniec średniowiecza wraz z odrodzeniem się pieniądza z domen płyną świadczenia pieniężne, głównie w postaci czynszów za dzierżawę
z regaliów-wyłączne uprawnienia gospodarcze przysługujące monarsze, panującemu, np. regale drogowe, regale górnicze, regale mennicze, regale solne, regale miar i wag, regale targowe.
Pod koniec średniowiecza nastąpiło odrodzenie pieniądza i gospodarki pieniężnej. Świadczenia pieniężne zaczęły wypierać świadczenia naturalne. Monarcha wyzbył się dużej części domen, częściowo w drodze nadań, w postaci immunitetu, feudału. Inna część domen została wydzierżawiona. Pojawiły się w związku z tym czynsze dzierżawne. Odrodziły się podatki, zwłaszcza podatki rzeczowe, np. w postaci podatków od gruntów. W państwach feudalnych zadania państwa koncentrowały się przede wszystkim wokół osoby monarchy. Ze środków publicznych utrzymano monarchę i jego egzekutywę, urzędników królewskich, dwór.
Duża część środków była także przeznaczana na wojsko. Po formacji feudalnej pojawia się formacja kapitalistyczna. W jego ramach trzeba wskazać 2 zasadniczo różne okresy
okres kapitalizmu wolnorynkowego- w 1 z tych okresów na początku państwo wyzbywa się resztek domen i wyzbywa się manufaktur, przedsiębiorstw, tworzonych w okresie tzw. merkantylizmu. W działalności gospodarczej dominuje kapitał prywatny, to od kapitału bierze się nazwa całej formacji. W tym czasie gospodarka jest w pełni gospodarką pieniężną. Wykształca się wielka doktryna ekonomiczna, liberalizm gospodarczy. Zgodnie z tą doktryną państwo nie ingeruje w żaden sposób w procesy gospodarcze. Pełni jedynie rolę stróża nocnego. Głównym instrumentem regulującym procesy gospodarcze jest rynek. Działa zasada wolnej konkurencji. W tym okresie głównym instrumentem za pomocą którego państwo czerpie środki są podatki. Mówi się o takim państwie, że jest państwem podatkowym. To w tym okresie wykształca się instytucja budżetu. Państwo prowadzi działalność finansową za pośrednictwem budżetu. Zadania ówczesnego państwa są bardzo wąskie. Państwo zajmuje się głównie bezpieczeństwem wewnętrznym i zewnętrznym a więc policją, wymiarem sprawiedliwości i wojskiem. Zajmuje się głównie zadaniami administracyjnymi.
okres kapitalizmu interwencyjnego