ZMIANA SPOŁECZNA W PERSPEKTYWIE SOCJOLOGICZNEJ
Zmiana społeczna to każde przeobrażenie, które jest postrzegane jako znaczące dla życia społecznego. Ważnym kryterium jest zasięg zmiany, który pozwala wyróżnić zmiany o charakterze rewolucyjnym i ewolucyjnym, globalnym i marginalnym czy dokonującym się wewnątrz grupy i zmieniającymi całe społeczeństwa, kultury, cywilizacje. Inne kryteria dotyczą regularności, powtarzalności i incydentalności zmian.
Przeciwne teorie mówią o trwałości pewnych struktur, wartości, organizacji czy instytucji.
Badanie zmian możliwe jest przez analizę czynników integrujących lub powodujących dezintegrację; czynników wewnętrznych, endogennych i zewnętrznych, egzogennych; czynników ekonomicznych i pozaekonomicznych (np. religia, kultura, tradycja). Zmiany badane są także z punktu widzenia zachowań jednostkowych i zbiorowych, małych i dużych grup społecznych; można analizować wąski aspekt życia społecznego lub całokształt stosunków społecznych. Zróżnicowany jest też przedmiot badań: stosunki społeczne i ekonomiczne, polityczne, etniczne, instytucje, normy i in.
Zmiany mogą być czynnikami służącymi kontynuacji lub negacji przeszłości (migracje, wojny, podboje, ideologie, tradycja, polityka, stosunki gospodarcze). Czasem przeobrażenia kumulują się wewnątrz jakiegoś systemu. Istnieją teorie ewolucji i równowagi.
Teoria konfliktu upatruje główną przyczynę zmian w konfliktach społecznych. Mogą to być zmiany w typach panowania, wywołane rozwojem sił wytwórczych i przeobrażaniem stosunków własności. Max Weber zwrócił uwagę na znaczenie religii jako czynnika sprzyjającego zmianom ekonomicznym, organizacyjnym i hamującego te zmiany. Wg Dahrehdorfa zmian społeczna jest wszechobecna, jest walką między różnymi grupami o pozycję, władzę, zmianę status quo. Inny typ akcentował znaczenie zmian technologicznych, stąd np. społeczeństwo postindustrialne.
Zmiany możemy wartościować w kategoriach postępu lub regresu. Kolejny problem to interpretacja przeobrażeń. Teorie ewolucji opisują proces przechodzenia od niższych stadiów rozwoju do wyższych. Comte uważał zmiany za przeobrażenia dominujących zasad rządzących społeczną organizacją. Dla Marksa były to zmiany formacji. Dla Durkheima to proces przechodzenia od form prostych do bardziej złożonych.
Teorie związane z perspektywą psychologiczną analizują zmiany społ. przez pryzmat osobowości, instynktu, potrzeb. Socjologiczno-psychologiczna perspektywa interesuje się społecznymi przyczynami zmian. Socjologiczna perspektywa poznawcza analizuje typy interakcji i procesów, bada elementy systemu społ.
Zmiany mogą wynikać z działań świadomych bądź niezamierzonych. Teorie interpretacji zmian to: teoria ewolucji: linearny, adaptacyjny charakter zmian, teoria równowagi, teoria konfliktu, teorie cykliczne: kultury zanikają i powstają.
Przyczyny zmian społ. to czynniki, które są konieczne dla wywołania określonych warunków. To rozmaite procesy polegające na tworzeniu nowych struktur i systemów, pewne zdarzenia wraz ze społecznymi reakcjami na nie, zachowania utrwalające lub niszczące istniejące stosunki. Psychologiczne teorie zmiany jako przyczynę podają wolę, życzenie, popęd, lęk. Badania socjologiczne ujmują też rolę wybitnych jednostek i elit. Przyczyny mogą być wewnętrzne i zewnętrzne, zmiany jednoprzyczynowe i wieloprzyczynowe.
Teorie zmiany endogennej: Teoria konfliktu traktuje konflikt jako trwały element życia społecznego. W wersji marksistowskiej szczególne znaczenie przypisuje się rewolucji. Wg niej przyczyny konfliktów to sprzeczności wywołane przyczynami strukturalnymi (podział pracy i produktu) bądź wynikające z walk klasowych (co jest podstawową przyczyną przeobrażeń). Prowadzą do zmian stosunków wewnątrz systemu oraz burzenia go. Dahrendorf uważa własność za szczególny, ale nie jedyny sposób legitymizacji uprawnień do władzy. Zmianę widzi jako rezultat konfliktu między przeciwstawnymi interesami. Coser: zmiana wynika z napięć, jest rezultatem konkurowania o władzę, bogactwo i prestiż. Zmiana na pewien czas stabilizuje stosunki społ. Teorie ewolucji ujmują historię jako przechodzenie od prostych form życia społ. do stadiów bardziej złożonych. Tendencja ta odnosi się do instytucji, idei, stosunków. Postrzegają społeczeństwo jako analogię do organizmu. Zmian jest wynikiem oddziaływania na siebie różnych elementów społeczeństwa. Spencer mechanizmy te wyjaśniał biologicznymi i psychicznymi cechami ludzi. Szacki: Przebieg ewolucji, jej tempo i kierunek związane są z właściwościami człowieka, decydują czynniki zewnętrzne, np. środowisko przyrodnicze, kultura, sposób produkcji, sytuacja demograficzna oraz konflikt i walka. Cykliczne teorie zmiany. Spengler: jak człowiek: narodziny, młodość, dojrzałość i upadek. Pareto: elity podlegają samodegradacji. Teoria multilinearnej ewolucji różne typy kultur mają różne linie ewolucji. Teoria modernizacji bada przyczyny zacofania niektórych kultur i sposoby ich dojścia do nowoczesności. Zmianę określają przede wszystkim czynniki technologiczne i techniczne, narzędzia i sposób produkcji, system ekonomiczny i organizacyjny. Istotna jest rola innowacji jako endogennej przyczyny zmian technicznych i gospodarczych. Wiąże się z tym odchodzenie od tradycyjnych metod wytwarzania i powstawanie nowych form organizacji. Za główne przyczyny niedorozwoju uznaje się złe warunki wyjściowe. W gospodarkach rozwiniętych pojawia się zagrożenie nudą, zniewolenie techniką, zanieczyszczenie środowiska. Teoria „opóźnienia kulturowego”: o rozwoju kultury decydują wynalazki, akumulacja, wymiana, przystosowanie. Kultura niematerialna zmienia się wolniej niż materialna. Teoria społeczeństwa przemysłowego akcentuje odrzucenie kategorii własności oraz dezaktualizacji klasowej w opisie zmian społ. Własność nie jest już czynnikiem rozstrzygającym, ważne są umiejętności, zdolności itp. klasy dezintegrują się przez różne położenie ich członków. Konwergencja to upodabnianie się społeczeństw ze względu na podobieństwa technologii. Dezaktualizuje się zależność między ekonomiką a polityką, posiadaniem własności a posiadaniem władzy. Zmieniła się struktura społ.
Teorie zmiany egzogennej. Traktują społeczeństwo jako system stabilny, który podlega zmianie na skutek oddziaływania sił zewnętrznych. Mogą działać czynniki przyrodnicze, migracje ludności, dyfuzja kultur, naciski polityczne i in. Kulturowa dyfuzja to proces polegający na rozszerzeniu określonych cech kultury jednego społ. na inne. Odbywa się to przez powielanie wzorów, o dynamice decyduje intensywność kontaktów oraz dotychczasowe normy i wartości, siła tradycji, poziom infrastruktury. Kultury izolowane skazane są na stagnację. Najpierw musi być internalizacja, później dyfuzja. Zmian to proces przeciwstawienia się nowych doświadczeń ustalonym instytucjom i sposobom myślenia, osłabia się autorytet form organizacyjnych, obyczajów jako wzrost krytycyzmu wobec dotychczasowych rozwiązań. Kryzys to sytuacja, w które ludzie tracą kontrolę nad środowiskiem, pojawia się zagrożenie, konwencjonalne sposoby zachowania lub myślenia nie mają zastosowania. Pojawiają się różne zmiany: uwolnienie od panowania tradycji, sekularyzacja, innowacja. Teorie równowagi społ. dążą do utrzymania społ. w jakiejś równowadze, chcą poznać mechanizmy zabezpieczające i zdolne do zburzenia równowagi. Przyjmują, że dominuje dążenie do stabilności i równowagi. Zmiana jest rezultatem adaptacji oraz eliminacji przejawów dysfunkcji. Pojawia się po uzasadnieniu, pod przymusem, przy istnieniu pozytywnego modelu. Dyferencjacja to przyczyna zmian wywołanych przez tworzenie nowych wyspecjalizowanych struktur, np. tworzenie nowych instytucji, zróżnicowanie ról zawodowych. Może ona wywołać napięcia, problemy dostosowawcze.