Status i role międzynarodowe państw oraz innych uczestników SM.
-Stosunki międzynarodowe jako dziedzina stosunków społecznych ; prymat MSP;
-Uczestnicy stosunków międzynarodowych: definicja i kryteria uczestnictwa międzynarodowego;
-Rodzaje i charakterystyka uczestników SM;
-Państwo jako podstawowy uczestnik MSP ( atrybuty państwa, rodzaje państw, immunitet państwa, suwerenność i prawa zasadnicze państw, role międzynarodowe państwa, nowe rodzaje państw );
1. Stosunki międzynarodowe jako dziedzina stosunków społecznych; prymat MSP;
Stosunki międzynarodowe:
-przejaw współdziałania, współzawodnictwa lub walki społeczności w środowisku międzynarodowym;
-stanowią zewnętrzny i wtórny wyraz potrzeb i dążeń społeczności wewnątrzpaństwowych;
-najszersza i najbardziej skomplikowaną dziedzina stosunków społecznych w różnych ich zakresach;
-następuje upośrednienie interakcji ludzkich poprzez struktury internacjonalizacji życia społeczeństw i państw (rządy, ruchy społeczne );
Podstawową cechą stosunków międzynarodowych jako dziedziny stosunków społecznych jest specyfika ich uczestników-> jednostki i grupy społeczne są elementem dominującym i determinującym formy i treści oddziaływań, co powoduje zachodzenie niekontrolowanych, żywiołowych procesów;
-stosunki międzyspołeczne podlegają wielu zróżnicowanym regulacjom-> można je usystematyzować jako traktatowe i pozatraktatowe, dwu- i wielostronne, podpisywane przez państwa w wyniku bezpośrednich negocjacji i na gruncie organizacji międzynarodowych;
Wg J. Kukułki przyczyną zakwalifikowania stosunków międzynarodowych jako dziedziny stosunków społecznych jest fakt, iż celem nauki o stosunkach międzynarodowych jest poznawanie i uczenie przyczyniania się poprzez związki i styki międzynarodowe do polepszenia materialnych warunków bytowania jednostek i społeczeństw na poszczególnych obszarach globu. Wyrazem tego są wskazania i uzasadnienia racjonalności celowo organizowanych przedsięwzięć międzynarodowych na rzecz przezwyciężania nędzy, biedy i niedorozwoju w różnych rejonach świata. Uzupełniają je także publikowane dane, analizy i wnioski w sprawie zróżnicowania sytuacji kobiet i młodzieży na różnych kontynentach i w różnych krajach. Na tym tle nasilają się międzynarodowe badania i działania w sprawie praw człowieka i stosunków pracy, aby zapewnić
możliwości wyżywienia, pracy i rozwoju wszystkich ludzi.
Uczestnicy stosunków międzynarodowych: definicja i kryteria uczestnictwa międzynarodowego.
Uczestnictwo to udział podmiotu w jakiejś zbiorowej aktywności, działanie w powiązaniu z innymi ludźmi, bądź też wnoszenie własnego wkładu w rezultaty zbiorowej aktywności.
Uczestnicy stosunków międzynarodowych to podmioty zdolne do aktywności międzynarodowej, do zmieniania lub utrwalania w sposób zamierzony stanów środowiska międzynarodowego;
-Uczestnik jest tylko jednym z elementów szerszej zbiorowości podmiotów podejmujących aktywność tego samego typu;
-Aktywność uczestnika jest częścią składową (elementem) całości stosunków międzynarodowych;
-Każdy uczestnik ma swój udział w rezultatach zbiorowej aktywności, którym są procesy i zjawiska międzynarodowe oraz odpowiadające im stany środowiska międzynarodowego;
Kryteria uczestnictwa międzynarodowego:
-przez charakter działań-> zdolność do aktywności (działalności międzynarodowej);
-przez konsekwencje działań-> zdolność do zmieniania lub utrwalania stanów rzeczy w środowisku międzynarodowym;
Kryteria te można utożsamiać, ponieważ każda aktywność międzynarodowa, niezależnie od jej rezultatów, zmienia stany rzeczy w środowisku międzynarodowym przez sam fakt jej zaistnienia.
3. Rodzaje i charakterystyka uczestników SM;
Można wyróżnić dwie podstawowe grupy uczestników stosunków międzynarodowych:
-Państwa;
-Uczestnicy pozapaństwowi (niepaństwowi)
Narody;
Zbiorowe podmioty międzypaństwowe- organizacje międzyrządowe, Unia Europejska, luźniejsze związki państw;
Zbiorowe podmioty międzyspołeczne (prywatne) o charakterze niekomercyjnym- międzynarodowe organizacje pozarządowe, ruchy i sieci międzyspołeczne, fundacje, kościoły, organizacje terrorystyczne;
Zbiorowe podmioty gospodarcze (komercyjne)- przedsiębiorstwa, grupy przestępcze;
Prywatne i subpaństwowe (terytorialne) podmioty krajowe (np. partie polityczne, organizacje społeczne, osoby fizyczne, regiony, miasta);
Charakterystyka uczestników międzynarodowych:
I. Państwo – najważniejszy uczestnik stosunków międzynarodowych ze względu na długotrwała genezę, skomplikowaną strukturę organizacyjną oraz zróżnicowane funkcje.
Przyczyny pierwszoplanowej roli państwa wśród innych uczestników stosunków międzynarodowych:
-najwyżej zorganizowana grupa społeczna, której podlegają wszystkie inne grupy i organizacje, a także osoby fizyczne, ponieważ ich przynależność państwowa ma charakter obowiązujący;
-najbardziej dynamiczny uczestnik stosunków międzynarodowych, sprawujący bezpośrednio i pośrednio kontrole i nadzór nad innymi uczestnikami;
-posiada nie tylko podmiotowość prawno-międzynarodową (jak pozostali uczestnicy), ale także prawno- międzynarodową;
-uczestnictwo państwa w stosunkach międzynarodowych można uznać za pierwotne;
-suwerenna organizacje terytorialna, posiadająca możliwość niezależnego podejmowania decyzji we wszystkich sprawach wewnętrznych i zewnętrznych;
-przedmiot aktywności międzynarodowej państwa jest w zasadzie nieograniczony;
-bardzo zróżnicowane formy aktywności międzynarodowej;
Zdolność państw do działań międzynarodowych stanowi ich stały, powszechny i niezbywalny atrybut zewnętrzny. Zależy on od czynników wewnętrznych i zewnętrznych:
potencjału państwa, jego zasobów materialnych i ludzkich (ilościowych i jakościowych);
Największe możliwości działania w skali światowej mają te państwa, które dominują w kluczowych dziedzinach ( wojskowość, gospodarka) i są one powszechnie nazywane mocarstwami, wyróżniamy:
-mocarstwa uniwersalne (supermocarstwa)-> USA;
-mocarstwa sektorowe-> Japonia (gospodarka!);
-mocarstwa regionalne-> Francja;
-państwa zdolne do efektywnego działania w skali lokalnej-> Polska;
zakresu uznania przez inne państwa-> uznanie jest warunkiem nawiązania bezpośrednich stosunków oficjalnych;
przyjętych zobowiązań prawno-międzynarodowych, które ograniczają zdolność do działań-> państwa neutralne nie mogą zawierać sojuszy i należeć do organizacji sojuszniczych;
faktyczny zakres autonomii i swobody państwa;
zakres nawiązanych stos dyplomatycznych (stosunki dyplomatyczne mają swą dynamikę, uwarunkowana stosunkami między państwami);
II. Podmioty pozapaństwowe -> uzupełniają, ale nie zastępują państwa i często korzystają z jego pomocy, ponieważ bez milczącej lub wyraźnej zgody państw działalność podmiotów niepaństwowych byłaby co najmniej bardzo utrudniona (uczestnicy pozapaństwowi działają w ramach stosunków prawnych i rzeczowych stworzonych przez państwa – tzw. decentralizacja stosunków międzynarodowych);
Zbiorowe podmioty międzypaństwowe:
a)narody – uczestnictwo narodów w stosunkach międzynarodowych ma charakter przejściowy-> uczestnikami stosunków międzynarodowych stają się wówczas, gdy podejmują działania na rzecz utworzenia własnego państwa, a przestają nimi być z chwilą osiągnięcia tego celu;
Najdłużej istniejące podmioty tego typu:
-OWP, SWAPO, Sajudis, POLISARIO
-uczestnikami stosunków międzynarodowych są tylko te narody, które maja własną organizacje i reprezentację;
-narody w porównaniu z państwami mają ograniczony zakres zdolności do działań międzynarodowych;
-narody mają zdolność uczestniczenia w pracach organizacji międzynarodowych i wchodzą w skład związków państw, ale nie zawsze na zasadach pełnego członkowstwa, np. OWP miała status obserwatora przy ONZ;
b)organizacje międzynarodowe i ruchy narodowe-> trwałe związki państw, zorientowane w swoim działaniu na rzecz realizacji wspólnych interesów całej zbiorowości lub przynajmniej jej większości (kolektywny i publiczny charakter);
międzynarodowe organizacje
-międzyrządowe - z reguły powołane przez umowy międzynarodowe;
-pozarządowe (międzyspołęczne ) – różnią się między sobą terytorialnym i przedmiotowym zakresem działania;
ruchy międzynarodowe– związki międzyspołeczne (np. pokojowe) lub międzyrządowe (ruch państ niezangaż)
Podział ze względu na zakres i przedmiot członkowstwa:
a) członkowstwo powszechne / ponadregionalne członkostwo , cele ogólne:
-organizacje międzyrządowe ONZ;
-organizacje pozarządowe ( międzynarodówki partii politycznych);
b) członkostwo powszechne / ponadregionalne, cele ograniczone
-organizacje międzyrządowe (funkcjonalne)-> wyspecjalizowane agendy ONZ ( WHO, ILO, IMF );
-organizacje pozarządowe-> organizacje ruchów krajowych (kobiecych, religijnych, studenckich, sportowych: Światowa Federacja Studentów Chrześcijańskich, Ekumeniczna Rada Kościołów );
-ruchy międzynarodowe-> ruch państw niezaangażowanych, Grupa 77;
c) ograniczone członkostwo, ogólne cele:
-organizacje międzynarodowe-> organizacje regionalne ( LPA, UE )
-organizacje pozarządowe ( Unia Demokratów Pacyfiku, Liga Afryk Partii Demokratyczno-Socjalistycznych);
-ruchy międzynarodowe ( Konferencja Islamska- brak jasnych celów! )
4) ograniczone członkowstwo, ograniczone cele:
-organizacje międzyrządowe – organizacje o charakterze społeczno-gospodarczym (Rada Nordycka);
-organizacje pozarządowe (Europejska Wspólnota Pisarzy)
-ruchy międzynarodowe (Europejskie Rozbrojenie Nuklearne)
III. Uczestnicy transnarodowi-> zbiorowe podmioty (organizacje) kierowane z jednego ośrodka. Mają skład międzynarodowy, ale nie są prawdziwymi związkami międzynarodowymi o charakterze kolektywnym ( kształtują się wokół jednego centrum i są przez to centrum kierowane).
Wyodrębnia się dwa typy tych organizacji:
kościoły transnarodowe ( kościół rzymskokatolicki );
fundacje transnarodowe ( Rockefellera czy Forda );
przedsiębiorstwa transnarodowe ( banki, korporacje );
Wszystkie organizacje transnarodowe są scentralizowane i zhierarchizowane i zarządzane i kierowane przez centrum.
IV. Uczestnicy subpaństwowi-> prywatne podmioty krajowe podejmujące aktywność międzynarodową bez pośrednictwa i udziału rządów, jak również jednostki subpaństwowe (regiony, gminy, miasta podejmujące współpracę z zagranicą;
Państwo jako podstawowy uczestnik MSP ( atrybuty państwa, rodzaje państw, immunitet państwa, suwerenność i prawa zasadnicze państw, role międzynarodowe państwa, nowe rodzaje państw );
Państwa traktowane są jako najważniejsi uczestnicy stosunków międzynarodowych ze względu na długotrwałą genezę, skomplikowaną strukturę organizacyjną oraz zróżnicowane funkcje.
Atrybuty państwa:
prawo legacji czynnej i biernej;
prawo uczestnictwa we wszystkich przejawach stosunków międzynarodowych;
prawo współtworzenia nowych norm i instytucji;
Rodzaje państw:
ze względu na strukturę:
Państwa jednolite
-występuje na zewnątrz jako jeden podmiot;
-istnieje zcentralizowana władza, nie ma podziału suwerenności między całość i części składowe;
-jednostki administracyjne nie mają żadnej zdolności prawnej i zdolności do czynności prawnych w stosunkach międzynarodowych;
-stosunki zagraniczne należą wyłącznie do kompetencji władz centralnych;
Państwa złożone
-istotą państwa złożonego jest podział suwerenności między całość i części składowe;
-w przeszłości państwami złożonymi były unie realne i personalne;
-państwa związkowe – całość jest podmiotem prawa międzynarodowego, a części składowe mogą mieć jedynie ograniczoną zdolność do utrzymywania stosunków międzynarodowych (federacje);
-związki państw – podmiotami PM są części składowe, a całość albo w ogóle nie ma, albo ma ograniczoną zdolność do czynności (konfederacje);
Ze względu na ograniczenie zdolności do czynności prawnych:
państwa zależne – w rozumieniu PM zależne jest państwo, którego zdolność do utrzymywania stosunków międzynarodowych i prowadzenia polityki zagranicznej jest ograniczona na rzecz innego podmiotu (występowanie w imieniu jednego państwa przez inne państwo). Upośledzenie podmiotowości międzynarodowej poprzez odebranie zdolności do czynności prawnych
protektoraty:
międzynarodowe (państwa) – umowa między 2 suwerennymi państwami, w której jedno państwo (zwane protegowanym) zrzeka się w całości lub części swej zdolności do działania w płaszczyźnie zewnętrznej i przekazuje je państwu protektorowi przykładem Bhutan (Indie);
kolonialne (terytoria i obszary nie mające takiego statusu);
państwa wasalne – istnienie państwa wasalnego (lennego) i państwa suwerennego; zobowiązania charakterystyczne dla stosunków feudalnych w postaci daniny – do niedawna przykładem była Andora (symboliczna danina dla Francji w wysokości 960 franków i Hiszpanii 460 peset); po 1993 konstytucja wprowadziła zmiany w systemie feudalnym
minipaństwa – Liechtenstein, Monako i San Marino można uznać za protektoraty międzynarodowe ze względu na maleńkie terytorium i niewielką liczbę mieszkańców. Liechtenstein jest reprezentowany przez Szwajcarię, Monako – Francja (prawo reprezentowania i zawierania umów międzynarodowych), Republika San Marino – Włochy;
-ograniczona podmiotowość minipaństw nie jest kwestionowana uczestniczą one w licznych konferencjach międzynarodowych, m.in. KBWE oraz podpisują umowy międzynarodowe;
państwa trwale neutralne – przyjęcie trwałej neutralności powoduje pewne ograniczenia zdolności do czynności prawnych w płaszczyźnie międzynarodowej. Państwo takie w zamian za uzyskaną gwarancję niepodległości i integralności terytorialnej zobowiązuje się nie używać siły zbrojnej przeciwko innemu państwu (wyjątek samoobrona)
-wyłączenie z możliwości przystąpienia do sojuszy i org. wojskowych, uczestniczenia w systemie bezpieczeństwa zbiorowego itp.
-status trwałej neutralności musi być zaakceptowany przez inne państwa; nie wystarczy sama tylko jednostronna decyzja, jak w przypadku deklaracji Islandii z roku 1918 czy Laosu z roku 1962;
-stałą neutralność należy odróżniać od neutralności części terytorium, neutralności wojennej oraz polityki neutralności;
-Szwajcaria od 1648 r. (przystąpiła do ONZ dopiero w 2002 r.), Austria 1955 r;
Podziały ze względu na inne kryteria:
Państwa rozwijające się- kraje charakteryzujące się niskim poziomem życia i produkcji, nieodpowiednim wykorzystaniem zasobów materialnych i ludzkich, zacofaniem technicznym w przemyśle i rolnictwie, surowcowym charakterem eksportu;
- prawo międzynarodowe publiczne nie reguluje przynależności do tej grupy;
Państwa śródlądowe- państwa nie posiadające dostępu do morza;
-deklaracja barcelońska z 1921 zagwarantowała im prawo do bandery;
-współcześnie korzystają z pełnej wolności mórz ( preferencje w dostępie do zasobów żywych stref ekonomicznych innych państw );
Państwa o niekorzystnym położeniu geograficznym- państwa, niemogące ustanowić 200 mil strefy ekonomicznej, np. Polska (kategoria ta obejmuje również państwa nad morzami pół- i całkowicie zamkniętymi);
-preferencje w dostępie do zasobów żywych stref ekonomicznych innych państw;
Państwa archipelagowe- państwa położone w całości na wyspach co najmniej jednego archipelagu, a więc grupie wysp nie różniących się między sobą w sposób zasadniczy wielkością czy pochodzeniem geologicznym, tworzących całość geograficzną, polityczną oraz gospodarczą;
-w prawie międzynarodowym jest to kategoria państw wprowadzona przez Konwencję o prawie morza z Montego Bay z 1982;
-na mocy tej konwencji mogą zawłaszczać obszary morskie między wyspami ( wody archipelagowi );
Immunitet państwa- immunitet państwa oznacza, że państwo i jego organy nie mogą być pozywane przed organa sądowe innego państwa (immunitet jurysdykcyjny), a także jego własność nie może podlegać zajęciu (immunitet egzekucyjny) Pierwszym krokiem w kierunku międzynarodowej akceptacji zasady ograniczonego immunitetu państwowego była konwencja brukselska z 10 kwietnia 1926 r. w sprawie ujednolicenia pewnych zasad dotyczących immunitetów statków państwowych, w której odmówiono immunitetu statkom państwowym wykorzystywanym w celach handlowych oraz znajdującym się na nich ładunkom i pasażerom, jeśli statki są wykorzystywane do celów handlowych;
Można wyróżnić dwie najważniejsze koncepcje zakresu immunitetu państwa:
-Absolutny- pełny, nieograniczony immunitet państwa;
-Względny- relatywny, ograniczony immunitet państwa ( współcześnie przeważa w stosunkach międzynarodowych );
Suwerenność i prawa zasadnicze państw;
Suwerenność jest szczególną cechą państwa, która wyróżnia je wśród innych uczestników stosunków międzynarodowych, jest to stan faktyczny, znajdujący swoje odzwierciedlenie w prawie międzynarodowym, który oznacza przede wszystkim niezależność konstytucyjną – wewnętrzną i zewnętrzną oraz zdolność decydowania o własnej kompetencji;
Cztery podstawowe sposoby rozumienia pojęcia suwerenności:
-suwerenność współzależna – odnosi się do możliwości państwa w zakresie kontrolowania wszelkich ruchów przez granice państwa;
-suwerenność wewnętrzna – odnosi się do struktur decyzyjnych istniejących w obrębie państw i ich zdolności do efektywnej regulacji wszelkich zachowań;
-suwerenność zewnętrzna – oznacza wykluczenie istnienia jakichkolwiek zewnętrznych źródeł władzy państwowej zarówno w płaszczyźnie prawnej jak i materialnej;
-suwerenność prawnomiędzynarodowa – odnosi się do wzajemnego uznania państw, które są wolne i równe;
Suwerenność jako pojęcie dualistyczne-> należy wyróżniać suwerenność prawną (czyli formalną), która dotyczy wyłącznie uczestników państwowych, jest atrybutem niezmiennym i niepodzielnym oraz suwerenność polityczną (materialną) odnoszącą się do wszystkich podmiotowych uczestników SM, która jest stopniowalna i zmienna dla poszczególnych podmiotów. Suwerenność państwa jest sumą suwerenności prawnej i politycznej.
Suwerenność prawna:
-niezależność władzy państwa od jakiejkolwiek innej władzy;
-samowładność i całowładność;
-użyte w Karcie NZ pojęcie suwerennej równości państw oznacza możliwość swobodnego wyboru systemu politycznego, społecznego, gospodarczego i kulturowego, a także integralność terytorialną i niepodległość polityczną;
-granicę suwerenności państwa stanowi poszanowanie suwerenności innych państw;
Suwerenność polityczna:
-obiektywne możliwości wykorzystania przez państwo atrybutów związanych z posiadaniem suwerenności prawnej;
-cecha stopniowalna i zależna od różnorodnych czynników ( zjawiska i procesy występujące w SM, aktualna struktura systemu międzynarodowego, typ adaptacji politycznej, role realizowane przez danego uczestnika SM, ogólny potencjał uczestnika SM, rozumienie pojęcia suwerenności przez poszczególnych aktorów państwowych);
Prawa zasadnicze państwa – prawa, przysługujące państwu od czasu jego powstania przez cały czas istnienia, a także prawa nabyte;
-prawa zasadnicze są tożsame w przypadku wszystkich państw, zaliczamy do nich prawa:
do istnienia
do niezawisłości
do równości
do obrotu
do czci
Pomimo formalnej równości państwa różnią się od siebie zakresem praw i obowiązków międzynarodowych, poza prawami zasadniczymi, które są jednakowe dla wszystkich.
Role międzynarodowe państw:
Role międzynarodowe stanowią konkretyzacje ról społecznych państw i innych uczestników SM.
Mianem roli społecznej można określić zachowanie poszczególnych jednostek w ramach pozycji społecznych w stosunku do siebie nawzajem i z uwzględnieniem norm i oczekiwań społecznych.
Pojęcie roli międzynarodowej w odróżnieniu roli społecznej nie utożsamia się zwykle z zachowaniem poszczególnych jednostek, a raczej z polityką zewnętrzną państwa.
Pod pojęciem roli międzynarodowej państwa rozumieć można zatem zorganizowany i celowy system oddziaływań państwa na innych uczestników SM, będący funkcją jego subiektywnej oceny i wpływu środowiska zewnętrznego.
Rola międzynarodowa a pozycja państwa:
W SM pojęcie „pozycja” zastępowane jest pojęciem „status międzynarodowy”, i określa rangę państwa w systemie międzynarodowym. Wiąże się ono z pojęciem siły (potencjału) państwa i możliwościami jego oddziaływania na środowisko. Od potencjału pozycji państwa zależy także intensywność , czyli częstotliwość występowania poszczególnych ról.
Pozycja państwa zależy od wielu czynników natury obiektywnej i subiektywnej:
ekonomiczne
polityczne
kulturowe
wynikające z subiektywnej oceny innych uczestników SM
własnego wizerunku
Klasyfikacja ról międzynarodowych państwa:
Jedną z najbardziej rozbudowanych klasyfikacji ról międzynarodowych opartych na empirycznych badaniach przedstawił Kalevi Holsti. Wyodrębnił on 17(!!) głównych typów ról międzynarodowych w oparciu o kryterium aktywności międzynarodowej, od ról aktywnych do pasywnych. Wyodrębnił role:
bastionu rewolucji–wyzwoliciela – państwo poczuwa się do obowiązku organizowania i przewodzenia różnym typom ruchów wyzwoleńczych poza granicami własnego kraju
przywódcy regionalnego – państwo poczuwa się do obowiązku czy specjalnej odpowiedzialności za inne państwa regionu, z którymi silnie się identyfikuje
regionalnego opiekuna – zakłada istnienia specjalnej odpowiedzialności przywódczej w danym regionie geopolitycznym lub w pewnych sprawach
aktywnej niezależności – państwo nie jest zainteresowane udziałem w porozumieniach sojuszniczych, prowadzi jednak aktywną politykę zagraniczną mającą na celu rozwój stosunków z jak największą liczbą państw
stronnika ruchów wyzwoleńczych – w odróżnieniu od roli wyzwoliciela, państwo nie ponosi odpowiedzialności za organizowanie i przewodzenie ruchom wyzwoleńczym, udziela jedynie wsparcia politycznego
agenta antyimperialistycznego – państwo dostrzega zagrożenie imperializmem i postrzega siebie jako siłę z nim walczącą
obrońcy wiary – państwo poczuwa się do specjalnej odpowiedzialności za zagwarantowanie ideologicznej czystości dla grupy innych państw. Wiąże się to z obroną pewnych systemów wartości.
mediatora-integratora – państwo nakłada na siebie zobowiązanie dotyczące uczestnictwa w działaniach pojednawczych w konfliktach między państwami albo grupami państw
uczestnika podsystemu regionalnego – rola ta zakłada, że państwo będzie brało czynny udział w budowaniu współpracy regionalnej w perspektywie długofalowej , a nie tylko w działaniach doraźnych
wspierającego rozwój innych państw – państwo przyjmuje na siebie obowiązki wspierania rozwoju państw słabo rozwiniętych
pomostu – zakłada spełnianie funkcji komunikacyjnych przez państwo, działania w charakterze: tłumacza czy przekaźnika informacji między narodami o odmiennych kulturach.
wiernego sojusznika – jest to rola mniej aktywna. Zakłada wspieranie polityki innego państwa. Kalevi Holsti, analizując dokumenty, zauważył, że wiele państw w ogóle nie deklaruje takiej roli.
niezależną – państwo deklarując tę rolę kieruje się głównie interesem własnego społeczeństwa, popieranie celów innych państw jest dla niego mniej interesujące
przykładu – państwo deklarujące rolę przykładu stara się wywierać wpływ na system międzynarodowy poprzez realizację własnej polityki wewnętrznej i umacnianie własnego prestiżu
budowniczego własnego potencjału – państwo kieruje wszystkie swoje wysiłki na rozwój wewnętrzny ignorując przy tym jakiekolwiek cele zewnętrzne
izolowaną – państwo dążące do realizacji tej roli ogranicza do minimum wszystkie kontakty zewnętrzne w obawie przed jakimkolwiek zaangażowaniem międzynarodowym.
protegowanego – państwo deklarujące tę rolę odwołuje się do odpowiedzialności innych państw , nie deklaruje natomiast żadnych własnych celów w stosunku do środowiska międzynarodowego.
Na podstawie rodzajów ról wyszczególnionych przez Holstiego można wyodrębnić główne orientacje w polityce zagranicznej państwa. Są to:
orientacja ekspansjonistyczna
aktywnie niezależna
nastawiona na wpływ
mediacyjna (integracyjna)
oportunistyczna
rozwojowa
Na podstawie orientacji polityki zagranicznej państw, można z kolei wyodrębnić różne typy ról międzynarodowych. Są to role:
bojownika
pojednawcy
obrońcy wiary
dawcy
opiekuna
wyzwoliciela
mediatora
oponenta
policjanta
promotora
Powyższa klasyfikacja. Podobnie jak klasyfikacja Holstiego, oparta została o empiryczne wyniki badań deklaracji przywódców politycznych i jest próbą zdefiniowania i systematyzacji szczegółowych ról deklarowanych przez państwa.
Steven Walker – inna klasyfikacja Wyróżnia on 6 podstawowych ról:
konsumenta – celem polityki zagranicznej państwa jest osiągnięcie lub utrzymanie pomocy ze strony innego państwa lub państw
producenta – spełniana przez państwo, które przekazuje pomoc innym państwom
wojownika – występuje, gdy państwo odrzuca prośby innych państw o udzielenie pomocy
„ułatwiacza” – występuje, gdy państwo próbuje ustanowić lub utrzymać współpracę innych państw
prowokatora – jest przeciwieństwem poprzedniej roli. Jest realizowana przez państwo dążące do pogorszenia stosunków między innymi państwami.
hegemona – polega na prowadzeniu przez państwo wymiany jednostronnej i dominowaniu w stosunkach z innymi państwami.
Czynniki warunkujące efektywność ról międzynarodowych:
szeroko rozumiany potencjał, od którego zależy siła oddziaływania na środowisko
ocena społeczności międzynarodowej
samo formułowanie i konsekwencja w realizacji tych ról
charakter tych ról – niewątpliwie efekt ról przewidzianych do krótkoterminowej realizacji będzie bardziej widoczny niż w przypadku ról długoterminowych.
stan stabilności struktur oraz jakości procesów dokonujących się w granicach danego systemu.
uboczne skutki, które mogą być oceniane jako pozytywne, negatywne lub obojętne.
Analizując zjawisko efektywności ról państw można zaobserwować, że wyraża się ono w postaci kilku podstawowych skutków:
wywołują one jakąś reakcję otoczenia
powodują zmianę tego otoczenia
przyczyniają się do wzrostu efektywności innych ról
Na podstawie tych zjawisk wyznaczyć można pewne kryteria oceny efektywności ról międzynarodowych państw:
kryterium stopnia realizacji roli
efektywny zakres roli
stopień aprobaty (pozytywnej oceny) środowiska międzynarodowego
Powyższe kryteria wzajemnie się uzupełniają.
System ról międzynarodowych ma podstawowe znaczenie w badaniu polityki zagranicznej państwa. Jego szczegółowa analiza dostarcza nam informacji nt. przewidywanych celów i kierunków tej polityki, a także sposobów realizacji podjętych zamierzeń. Badanie ról międzynarodowych państwa pozwala także na ocenę efektywności działań państwa i racjonalności jego polityki zagranicznej.
Nowe rodzaje państw.
Do połowy XX wieku w prawie międzynarodowym dość częstym warunkiem stawianym państwom było zachowanie przez nie podstawowych standardów cywilizacyjnych w rozumieniu zachodnim. Termin państwa cywilizowane z upływem lat był coraz rzadziej stosowany, aż został prawie zapomniany. Na to miejsce pojawiły się nowe kategorie państw:
Państwa hultajskie ( zbójeckie, rouge states )-> państwa oskarżane o to, że w sposób świadomy i planowy naruszają prawo międzynarodowe, wspierają międzynarodowy terroryzm, masowo łamią prawa człowieka, dokonują operacji prania brudnych pieniędzy czy uczestniczą w produkcji i przemycie narkotyków oraz proliferacji broni masowego rażenia (wg USA należą do nich Korea Północna, Syria, Jemen, Kuba i Iran, a kilka lat wstecz także Afganistan, Irak i Libia);
Państwa upadłe ( failed states ) -> formalnie suwerenne organizmy państwowe, które na skutek długotrwałych konfliktów wewnętrznych, katastrofalnej sytuacji gospodarczej, zaniku struktur rządowych SA pogrążone w chaosie i nie są w stanie wykonywać podstawowych funkcji państwa w zakresie zapewniania swoim obywatelom minimalnych warunków egzystencji i bezpieczeństwa oraz poszanowania prawa;
-poważny problem w skali świata ( naturalne zaplecze dla działalności międzynarodowych grup przestępczych i organizacji terrorystycznych );
-wg A. Rotfelda na 191 państw członków ONZ ponad 60 zalicza się do państw słabych i upadłych;
Państwa wirtualne (virtual states)- swoją potęgę czerpie z produkcji dóbr umieszczonej poza jego granicami i udziału w wymianie międzynarodowej;
-kategoria zaproponowana przez Richarda Rosencrance’a;
-związek polityczny, w którym zmniejszeniu ulegają terytorialnie umiejscowione możliwości produkcyjn, stanowiący logiczną konsekwencję oderwania się głównych czynników wzrostu ekonomicznego od posiadanego terytorium;
- państwa wirtualne dzieli się w zależności od poziomu zaawansowania wirtualizacji na trzy grupy:
a) prototypy państw wirtualnych-> Hong Kong, Singapur, Tajwan;
b) grupa pośrednia (część produkcji przemysłowej w kraju, część za granicą) -> USA, Japonia, Niemcy, Francja, Wielka Brytania;
c) państwa rozwijające się ( gospodarka oparta na tradycyjnych sektorach: górnictwie, rolnictwie i produkcji przemysłowej )-> Chiny, Meksyk, Brazylia, Indie;
Podział ten będzie podstawą wyłaniającej się struktury stosunków międzynarodowych w XXIw.