Stosunki międzynarodowe w regionie Bliskiego i Środkowego Wschodu

Zając, Bliskowschodni kompleks niestabilności bezpieczeństwa

Wyzwania i zagrożenia dla bezpieczeństwa na Bliskim Wschodzie

• Do największych wyzwań i zagrożeń dla bezpieczeństwa międzynarodowego występujących na Bliskim Wschodzie należą: 1) trudna sytuacja gospodarcza; 2) produkcja i handel narkotykami; 3) terroryzm międzynarodowy; 4) walki i spory religijne; 5) problem kurdyjski; 6) wyścig zbrojeń; 7) deficyt wody pitnej.

• Poważnym problemem na Bliskim Wschodzie jest produkcja opium. Problem ten dotyczy głównie Afganistanu, który jest największym producentem tego narkotyku na świecie. W 2005 roku udział Afganistanu w światowej produkcji opium wyniósł 87% procent, a w roku następnym 92% procent.

• Jako najważniejsze przyczyny istnienia przemysłu opiumowego eksperci ds. międzynarodowych wskazują: 1) biedę; 2) wysoką cenę opium; 3) brak pomocy dla rządu lub innych instytucji.

• Terroryzm międzynarodowy na Bliskim Wschodzie jest zjawiskiem rozwijającym się bardzo dynamicznie. Na początku lat 90. obawy przed rozszerzającą się działalnością ekstremistów muzułmańskich, zwłaszcza wśród Europejczyków, były tak duże, że ówczesny sekretarz generalny NATO Willy Claes zjawisko to nazwał największym zagrożeniem dla bezpieczeństwa europejskiego od czasu upadku komunizmu.

• Istnieje kilka przyczyn szybko rozwijającego się terroryzmu bliskowschodniego. Należą do nich m. in.: wieloletni konflikt arabsko – izraelski, bieda, bezrobocie, brak opieki socjalnej państwa i potęgująca się korupcja wśród elit. Fundamentaliści islamscy głoszą, iż przyczyny trudnej sytuacji leżą w sekularyzacji państw i dążą do wprowadzenia rządów opartych na prawach Boga, czerpanych Koranu.

• Bardzo aktywnie działa w ostatnich latach Al – Kaida, utworzona w 1988 roku, pierwotnie w celu wspierania weteranów wojny z ZSRR w Afganistanie. Po zakończeniu zimnej wojny cele tego ugrupowania terrorystycznego, na czele którego stoi Saudyjczyk Osama bin Laden, zmieniły się. Obecnie do najważniejszych należą: 1) stworzenie państwa rządzonego zgodnie z zasadami prawa muzułmańskiego – szariatu; 2) wyzwolenie świata muzułmańskiego spod panowania agresorów i przejęcie kontroli nad surowcami energetycznymi na Bliskim Wschodzie; 3) walka z tymi, którzy gwałcą prawa i zasady islamu.

• Elementem niestabilności na Bliskim Wschodzie są również wewnętrzne wojny polityczno – religijne w państwach arabskich, prowadzone głównie między wyznawcami różnych nurtów islamu. Rozłamy między muzułmanami pojawiły się po śmierci Mahometa w 632 roku na tle rozbieżnych opinii odnośnie do metod wyboru kalifa – następcy Mahometa. Spowodowało to podział na sunnitów i szyitów, uznających prawa różnych odłamów dynastii do objęcia władzy po proroku.

• Obok walk na tle religijnym na Bliskim Wschodzie toczą się również walki etniczne. Największe zagrożenie stanowi konflikt między Żydami i Arabami, ale poważny problem stwarza też duża społeczność kurdyjska. Kurdowie są największym narodem na świecie bez własnego państwa. Ich liczbę szacuje się na 22 – 26 milionów.

• Zdecydowana większość społeczności kurdyjskiej mieszka na terenach przygranicznych, tworząc w ten sposób zwarte skupisko na pograniczu czterech państw bliskowschodnich. Kurdowie, będący w większości sunnitami, posiadający własny język i głęboko zakorzenioną świadomość narodową, od lat walczą o utworzenie własnego niepodległego państwa na obszarze Kurdystanu – krainy leżącej na pograniczu Turcji, Iraku, Iranu i Syrii.

• Innym zagrożeniem dla bezpieczeństwa na Bliskim Wschodzie jest wyścig zbrojeń. W latach 1988 – 2005 wzrost wydatków na zbrojenia na Bliskim Wschodzie wyniósł 63 procent. Plasuje to region bliskowschodni na drugim miejscu po Azji i Oceanii.

• Dodatkowo państwa południowo – i wschodniośródziemnomorskie przeszły do nowego, jakościowego etapu wyścigu zbrojeń, wchodząc w posiadanie broni masowego rażenia. Dotychczas jedynym państwem bliskowschodnim posiadającym broń jądrową jest Izrael, ale Egipt, Syria i Iran są w stanie wyprodukować broń chemiczną, a Syria i Iran – także bron biologiczną. Państwa te posiadają rakiety balistyczne, a Egipt i Iran dążą do wyprodukowania broni jądrowej.

• Poważnym wyzwaniem dla szeroko rozumianego bezpieczeństwa Bliskiego Wschodu jest również deficyt wody pitnej. Region ten zamieszkuje 5 procent światowej populacji, a na jego obszarze znajduje się tylko 1 procent odnawialnych globalnych zasobów wody pitnej.

Konflikt arabsko – izraelski

• Konflikt arabsko – izraelski rozpoczął się po proklamowaniu niepodległości państwa Izrael w maju 1948 roku. Obecnie bezpośrednio zaangażowane w konflikt są Izrael, Liban, Syria a także Autonomia Palestyńska. W przeszłości były to również Egipt i Jordania, jednak państwa te podpisały traktaty pokojowe z Izraelem. W konflikcie biorą także udział aktorzy pozapaństwowi. Począwszy od okresu międzywojennego, były to ekstremistyczne ugrupowania żydowskie, m. in. Hagana, Irgun, Grupa Sterna, Lehi, Kach oraz arabskie, głównie Hamas, Hezbollah, Islamski Dżihad, Al. – Fatah, Brygady Męczenników Al – Aksa.

• Główny przedmiot konfliktu stanowią terytoria Zachodniego Brzegu Jordanu i Strefy Gazy, Jerozolima oraz Wzgórza Golan. Strefa Gazy i Zachodni Brzeg to obszary, na których planowane jest utworzenie niepodległego państwa palestyńskiego. Decyzje takie zapadły w latach 90. w podpisanych przez Izrael i Autonomię Palestyńską porozumieniach pokojowych (Oslo I i Oslo II). Zostały one jednak zrealizowane tylko częściowo, a po załamaniu się bliskowschodniego procesu pokojowego we wrześniu 2000 roku ich implementacja została cofnięta. Istotny element sporu stanowi także Jerozolima, do której roszczą sobie prawo zarówno Izraelczycy, jak i Palestyńczycy. Obie strony głoszą, iż jest ona stolicą ich państwa. Kością niezgody jest zwłaszcza stare miasto w Jerozolimie, ważne dla obu stron ze względów historycznych i religijnych.

• Przedmiot sporu stanowią także Wzgórz Golan, przejęte od Syrii przez Izrael w wyniku wojny w 1967 roku (tzw. wojna sześciodniowa). Są one ważne dla obu stron ze względów strategicznych, a także z powodu znajdujących się tam źródeł wody pitnej. Już w altach 1965 – 1967 pomiędzy Izraelem a Syrią kilkakrotnie dochodziło do starć zbrojnych na tle użytkowania rzeki Jordan. W wyniku zajęcia Wzgórz Golan Izrael uzyskał pełną kontrolę nad źródłami wody pitnej.

• W czasie trwającego niemal 60 lat konfliktu miało miejsce kilka wojen: w maju 1948 roku (wojna o niepodległość/naqba), w czerwcu 1967 roku wojna sześciodniowa, w październiku 1973 roku wojna Jom Kippur, w czerwcu 1982 roku i lipcu 2006 roku oraz dwa powstania palestyńskie przeciwko Izraelowi, które wybuchły w latach 1987 i 2000.

• W 1991 roku rozpoczął się tzw. bliskowschodni proces pokojowy. Do 2000 roku podpisano kilka porozumień izraelsko – palestyńskich: Deklarację Zasad, tzw. Układ z Oslo I; porozumienie kairskie; Układ Tymczasowy, tzw. Układ z Oslo II; Protokół o wycofaniu wojsk Izraela z Hebronu; Wye River Memorandum; Memorandum z Szarm el – Szejk. Dotyczyły one głównie procesu przekazywania ziem Strefy Gazy i Zachodniego Brzegu Jordanu pod administrację palestyńską, aby docelowo mogła ona tam utworzyć niepodległe państwo. Nie udało się jednak zrealizować celu władz Autonomii Palestyńskiej, jaki było utworzenie niepodległego państwa palestyńskiego z dniem 4 maja 1999 roku. Po fiasku negocjacji toczących się w Camp David w dniach 11 – 25 lipca 2000 roku rozmowy izraelsko – palestyńskie zostały zerwane. Po śmierci prezydenta Autonomii Palestyńskiej Jasira Arafata i po wyborze 9 stycznia 2005 roku na ten urząd umiarkowanego polityka Mahmuda Abbasa na początku lutego odbył się szczyt palestyńsko – izraelski, podczas którego premier Izraela Ariel Szaor i prezydent Autonomii Palestyńskiej zadeklarowali zakończenie walk i powrót do rozmów pokojowych. Jednak do przełamania impasu nie doszło. Utrzymuje się on nadal, zwłaszcza po wygranej w palestyńskich wyborach parlamentarnych w styczniu 2006 roku radykalnego Hamasu.

Wojna w Iraku

• W 2002 roku pojawiły się w Waszyngtonie opinie, że Irak łamie nałożone na niego ograniczenia międzynarodowe. Ponieważ Rada Bezpieczeństwa nie podjęła decyzji o zbrojnym ataku na to państwo, Stany Zjednoczone zdecydowały się na samodzielne działanie, w którym zostały czynnie poparte przez Australię, Polskę i Wielką Brytanię. Jako oficjalne przyczyny ataku administracja amerykańska podała trzy powody: zagrożenie ze strony Iraku spowodowane posiadaniem przez to państwo broni masowego rażenia, współpraca Bagdadu z Al – Kaidą oraz chęć wyzwolenia Irakijczyków spod tyranii Husajna i zaprowadzenie w tym kraju demokracji. Szybko okazało się jednak, że powody te nie znalazły potwierdzenia w rzeczywistości.

Wojna w Afganistanie

• Kiedy po atakach terrorystycznych z 11 września 2001 roku rząd afgański odmówił spełnienia żądania USA, jakim było wydanie bin Ladena, 7 października tego roku wojska amerykańskie pod kryptonimem „Enduring Freedom”. Początkowe działania wojsk amerykańskich przyniosły sukces: w listopadzie 2001 roku Talibowie wycofali się z wielu miast, a miesiąc później ich przywódca, mułła Mohammad Omar, opuścił Kandahar. W grudniu 2001 roku Amerykanie uzyskali wsparcie państw NATO, które na mocy rezolucji Rady Bezpieczeństwa ONZ, na podstawie rozdziału VII Karty NZ utworzyły Międzynarodowe Siły Wspierania Bezpieczeństwa (ISAF), a także poparcie Sojuszu Północnego. W efekcie od 2002 roku działają w Afganistanie dwie operacje zbrojne: amerykańska oraz NATO.

Problem Iranu i Syrii

• W opinii Waszyngtonu Iran wpływa destabilizująco na sytuację na Bliskim Wschodzie, ponieważ sponsoruje terrorystów, stwarza potencjalnie duże zagrożenie dla Izraela, utrudnia palestyńsko – izraelski proces pokojowy i wspiera siły antyamerykańskie w Iraku. Największy niepokój społeczności międzynarodowej wywołuje rozwój irańskiego programu nuklearnego.

• W czerwcu 2003 roku zostały opublikowane wyniki inspekcji MAEA, które wykazały większe zaawansowanie irańskiego programu nuklearnego, niż przypuszczano. Rozpoczęto intensywne zabiegi o poddanie tego programu kontroli międzynarodowej, a docelowo jego zahamowanie. Okazało się to jednak trudne, zwłaszcza kiedy w czerwcu 2005 roku umiarkowanego proreformatorskiego prezydenta Mohammanda Chatamiego w wyniku powszechnych wyborów zastąpił konserwatysta Mahmud Ahmadineżad, publicznie manifestujący niechęć do USA i Izraela. W październiku 2005 roku powiedział, że Izrael powinien być zmieciony z mapy świata, a w grudniu 2005 roku i w maju 2006 nazwał Holokaust mitem i stwierdził, że Europa powinna stworzyć państwo żydowskie w Europie, a nie na Bliskim Wschodzie.

• Państwem, które wywołuje zaniepokojenie społeczności międzynarodowej, jest również Syria, oskarżana – głównie przez USA – o intensywne wspieranie terroryzmu na Bliskim Wschodzie, co wpływa negatywnie na bliskowschodni Press pokojowy. Waszyngton obawia się również zabiegów Damaszku o uzyskanie broni masowego rażenia. Zwłaszcza syryjski program zbrojeń chemicznych jest bardzo zaawansowany i rozbudowany.

Wysiłki dyplomatyczne na rzecz rozwiązania konfliktu arabsko – izraelskiego

• W rozwiązanie konfliktu arabsko – izraelskiego od momentu jego rozpoczęcia zaangażowana jest Organizacja Narodów Zjednoczonych. Na mocy rezolucji nr 181 przyjętej przez Zgromadzenie Ogólne ONZ 29 listopada 1947 roku zadecydowano o powstaniu na terenie Palestyny dwóch państw: żydowskiego i arabskiego. Po rozpoczęciu konfliktu zbrojnego między Izraelem a krajami arabskimi w maju 1948 roku ONZ wielokrotnie przedkładała propozycje rozwiązania konfliktu. Przybierały one głównie formę rezolucji Rady Bezpieczeństwa i Zgromadzenia Ogólnego. Do najważniejszych należą rezolucje Rady Bezpieczeństwa nr 242 i 338, które stanowią podstawę dla międzynarodowych wysiłków pokojowych w konflikcie bliskowschodnim.

• Rezolucja nr 242 została przyjęta 22 listopada 1967 roku. Stwierdzała, że ustanowienie sprawiedliwego i trwałego pokoju na Bliskim Wschodzie powinno opierać się na dwóch głównych zasadach: 1) konieczności wycofania się izraelskich sił zbrojnych z terytoriów zajętych podczas wojny sześciodniowej; 2) położeniu kresu wszelkim roszczeniom oraz uznaniu suwerenności, integralności terytorialnej i niepodległości politycznej, a także prawa do życia w pokoju każdego państwa tego regionu, w bezpiecznych i uznanych graniach, bez obawy przed groźbami czy przemocą. Uznano za konieczne zagwarantowanie wolności żeglugi na międzynarodowych szlakach wodnych regionu bliskowschodniego, sprawiedliwe rozwiązanie problemu uchodźców, zagwarantowanie nienaruszalności terytorialnej i niepodległości politycznej każdego państwa tego regionu za pomocą środków obejmujących utworzenie stref zdemilitaryzowanych.

• Rezolucja nr 338 została przyjęta po zakończeniu wojny Jom Kippur, 22 października 1973 roku. Wezwała ona strony do: natychmiastowego zaprzestania wymiany ognia i zakończenia działań wojennych między państwami arabskimi i Izraelem, nie później niż w 12 godzin po jej przyjęciu, do wprowadzenia w życie rezolucji Rady Bezpieczeństwa nr 242 i podjęcia negocjacji pokojowych pod odpowiednimi auspicjami.

• Jednym z ważnych elementów utrzymywania względnego spokoju na Bliskim Wschodzie są operacje pokojowe ONZ. W latach 1948 – 2007 roku było prowadzonych sześć takich operacji: 1) UNTSO – Organizacja NZ ds. Nadzorowania Rozejmu – od 1948 roku do chwili obecnej; 2) UNEF I – Pierwsze Doraźne Siły Pokojowe NZ – od 1956 do 1957 roku; 3) UNEF II – Drugie Doraźne Siły Pokojowe NZ – od 1973 do 1979 roku; 4) UNOGIL – Grupa Obserwacyjna NZ w Libanie – od czerwca do grudnia 1958 roku; 5) UNIFIL – Tymczasowe Siły NZ w Libanie – od 1978 roku do chwili obecnej; 6) UNDOF – Siły Obserwacyjne NZ ds. Rozdzielania Wojsk – od 1974 roku do chwili obecnej.

• W poszukiwanie pokoju między Izraelem a państwami arabskimi zaangażowane są także Stany Zjednoczone. W okresie zimnej wojny USA przyczyniły się do podpisania w Camp David egipsko – izraelskiego traktatu pokojowego w marcu 1979 roku. Upadek dwubiegunowego systemu międzynarodowego sprawił, że Waszyngton zintensyfikował wysiłki na rzecz pokojowego rozwiązania konfliktu arabsko – izraelskiego. Dzięki zabiegom administracji amerykańskiej 30 października 1991 roku pod wspólnym przewodnictwem USA i ZSRR została zorganizowana międzynarodowa konferencja w Madrycie, która zapoczątkowała bliskowschodni proces pokojowy. W latach 90. władze amerykańskie wielokrotnie zapraszały przywódców skonfliktowanych stron do negocjacji na terytorium Stanów Zjednoczonych. W USA zostały podpisane m. in.: palestyńsko – izraelska Deklaracja Zasad, Układ Tymczasowy, Memorandum w Wye River i Deklaracja jordańsko – izraelska.

• Również Unia Europejska angażuje się w rozwiązanie tego konfliktu. Działania polityczne w tym celu zostały przez Unię zintensyfikowane od czasu spotkania Rady Europejskiej w Maastricht. Od tego momentu podczas wszystkich kolejnych szczytów UE wypowiada się w kwestii konfliktu bliskowschodniego: wzywa strony do przezwyciężenia wrogości oraz popiera każdą inicjatywę pokojową. Jej ogólne stanowisko wyraża poparcie dla rezolucji ONZ nr 242, 338, 1397, 1402, 1515, prawa narodu palestyńskiego do samostanowienia, zasady „ziemia za pokój” oraz uznania prawa każdego państwa w regionie do życia w pokoju.

• Unia Europejska, Organizacja Narodów Zjednoczonych, Stany Zjednoczone, a także Rosja działają od 2002 roku w ramach tzw. Kwartetu Bliskowschodniego. W dniu 30 kwietnia 2003 roku w imieniu tej grupy prezydent Bush przedstawił Izraelowi i Autonomii Palestyńskiej nowy plan pokojowy, nazwany „Mapą Drogową”. Przewidywała ona trzy etapy dochodzenia do ostatecznego zakończenia konfliktu, którym miało być utworzenie niepodległego państwa palestyńskiego i podpisanie porozumienia pokojowego. Propozycja ta nie została jednak zrealizowana.

• Po wygranej w wyborach parlamentarnych w Autonomii Palestyńskiej w styczniu 2006 roku ekstremistycznej organizacji Hamas i ukształtowaniu się rządu, na czele którego stanął nieuznający Izraela Ismail Hanija, w kwietniu tego roku UE i USA zamroziły pomoc finansową dla Autonomii. W czerwcu Unia Europejska przy wsparciu Kwartetu Bliskowschodniego utworzyła Tymczasowy Mechanizm Międzynarodowy dla Palestyńczyków jako instytucję międzynarodową, która miała nadzorować przekazywanie pomocy finansowej bezpośrednio dla społeczeństwa palestyńskiego; przy pominięciu władz Autonomii Palestyńskiej.

Działania na rzecz nieproliferacji broni masowego rażenia

• Środki dyplomatyczne wobec Iranu podjęła Unia Europejska. W październiku 2003 roku tzw. wielka trójka – Francja, Niemcy i Wielka Brytania – wspierana przez Wysokiego Przedstawiciela ds. WPZiB Javiera Solanę i Radę UE wysunęła propozycję korzyści ekonomicznych dla Iranu w zamian za zawieszenie prac nad wzbogacaniem uran, zezwolenie na inspekcję MAEA oraz podpisanie protokołu dodatkowego do układu o nieproliferacji z 1968 roku. W dniu 14 listopada 2004 roku wielka trójka i Iran zawarły Porozumienie paryskie, w którym Teheran zobowiązał się do zaniechania działań prowadzących do zdobycia broni nuklearnej i zadeklarował chęć pełnej współpracy z MAEA.

Inne inicjatywy na rzecz umacniania bezpieczeństwa w regionie

• Podmioty spoza regionu, zwłaszcza USA i UE, podejmują również działania na rzecz ustabilizowania obszaru Bliskiego Wschodu. Dotyczą one głównie wspierania rozwoju gospodarczego oraz promowania demokracji i praw człowieka.

• Stany Zjednoczone uruchomiły kilka programów służących realizacji tych celów. Od 30 października do 1 listopada 1994 roku pod patronatem prezydentów Billa Clintona i Borysa Jelcyna trwała w Casablance konferencja dotycząca rozwoju ekonomicznego na obszarze Bliskiego Wschodu i Afryki Północnej, zwana w skrócie MENA.

• W grudniu 2004 roku w Rabacie odbyło się spotkanie pod nazwą „Forum dla Przyszłości”. Stało się ono początkiem nowej, współpracy krajów regionu północnoafrykańskiego i bliskowschodniego, zwanej BMENA. Jej głównym zadaniem jest wielostronna współpraca ekonomiczna, która ma się przyczynić do przyspieszenia gospodarczych i politycznych reform w państwach tego regionu.

• Obok gospodarczej współpracy dwustronnej i rozwijania BMENA, 9 maja 2003 roku prezydent Bush zaproponował utworzenie nowej formy współpracy na Bliskim Wschodzie – Bliskowschodniej Strefy Wolnego Handlu – MEFTA. Głównym założeniem programu jest wprowadzenie do 2013 roku strefy wolnego handlu pomiędzy USA a zainteresowanym stronami.

• W grudniu 2002 roku sekretarz stanu Colin Powell ogłosił nowy program działania – Inicjatywę Partnerstwa Bliskowschodniego – MEPI, którego głównym założeniem jest podniesienie stopy życiowej społeczeństw Bliskiego Wschodu. Program obejmuje cztery filary działania: 1) polityczny; 2) gospodarczy; 3) edukacyjny; 4) do spraw kobiet. Środkami realizacji celów MEPI są działania na rzecz wzmocnienia społeczeństw obywatelskich w państwach arabskich, zwiększenia udziału społeczeństw arabskich w życiu politycznym, rozwijania przedsiębiorstw prywatnych oraz promocji praw kobiet, aby uzyskały takie same szanse rozwoju dla mężczyzn.

• Głównym programem działania Unii Europejskiej wobec Bliskiego Wschodu jest Partnerstwo Eurośródziemnomorskie, zwane też procesem barcelońskim. Deklaracja barcelońska zapowiadała trzy rodzaje partnerstwa: 1) polityczne i w zakresie bezpieczeństwa, mające stworzyć wspólny obszar pokoju i stabilności; 2) gospodarcze i finansowe, w dążeniu do wspólnej prosperity; 3) społeczne, kulturowe i humanitarne, które przyczyniać się będzie do rozwijania potencjału ludzkiego, szerzenia zrozumienia między kulturami i wymiany między społeczeństwami obywatelskimi.

Nowe tendencje ewolucji ładu międzynarodowego w regionie

• Znacznie przybrał na sile terroryzm międzynarodowy. Zjawisko to uległo przemianom ilościowym i jakościowym. Inaczej niż w okresie zimnej wojny, terroryzm bliskowschodni nie jest obecnie tylko wynikiem nierozwiązanego konfliktu arabsko – izraelskiego, ale również przejawem walki ideologicznej.

• Wyraźniejsze niż w czasie zimnej wojny stały się także konflikty wewnętrzne o podłożu religijnym – między muzułmanami a wyznawcami innych religii, a także między odłamami islamu. Na walki te nakłada się niekiedy zróżnicowanie narodowościowe.