3 marca 2011

• Def ostensywna (wskazanie poprzez desygnat): TOTALITARYZM (przez 3 zjawiska): 1) faszyzm 2) nazizm 3) komunizm

• Antonim totalitaryzmu -> liberalizm

• Współczesne państwo (polityczne) -> żyjemy w państwie liberalnym – system sprawowania władzy; do 1989 roku – miękka postać systemu totalitarnego.

• Totalitaryzm: (łac.) totus – cały, jeden, niepodzielny

• Liberalizm: (łac.) liber – wolny

• Totalitaryzm i liberalizm jest stopniowalny; np. totalitaryzm za PRL jest słaby w porównaniu do ZSRR

ZESTAWIENIE TOTALITARYZMU Z LIBERALIZMEM W 4 ASPEKTACH

	LIBERALIZM	TOTALITARYZM
SYSTEM POLITYCZNY	Liberalizm = demokracja zakłada wolną grę sił politycznych; Każdy obywatel ma prawi zrzeszania się do rozmaitych partii politycznych, a każda z nich może oferować swój plan działania na przyszłość; Wolność wyboru gwarantuje ustawa konstytucyjna; Celem partii jest zdobycie władzy i wcielenie swego planu w życie; Pluralizm polityczny = mnogość partii (partia ->partyzant ->zwolennik jakiejś partii politycznej); Klucz do sprawowania władzy -> wolne wybory; 50% wsparcia politycznego gwarantuje wejście do rządu; koalicje są tworzone, jeśli jedna grupa nie ma tych 50%; koalicja a opozycja Ludowładztwo; Instytucje: 1. Demokracja – składowa systemu liberalnego; 2. Wolne wybory	Zakłada monopol władzy -> system monopartyjny; Podział na część społeczeństwa popierająca politykę totalitarną; po drugiej stronie jest wróg polityczny, nie „opozycja”; z wrogiem można jedynie walczyć (z opozycją jest dialog); Do wyboru startują wyłącznie przedstawiciele 1. Partii Total. (inne partie są nieważne, choć istnieją); System oligarchiczny – prawo do sprawowania władzy zarezerwowany jest dla części społeczeństwa. System totalitarny nazywa swój system sprawowania władzy demokracją -> demokracją socjalistyczną/ludową, w ich mniemaniu lepszą od zwykłej [faworyzacja jednej partii politycznej – partii komunistycznej (zjednoczona partia robotników), ale w języku mówiono o demokracji].
GOSPODARKA	Wolny rynek – wolność ekonomiczna, równość podmiotów gospodarczych (przedsiębiorstwa państwowe są równe przedsiębiorstwom prywatnym); Leseferyzm – (franc.) laissez faire „pozwólcie robić”; system wolności gospodarczej (demokracji gospodarczej), poddaje się wyłącznie prawom ekonomicznym; Państwo nie wtrąca się do gospodarki, stwarza tylko warunki do tej wolności; Cena ustanawiana przez popyt i podaż, nie ma stałej ceny.	Gospodarka nakazowa, scentralizowana, planowa; Gospodarka jest sterowana poprzez wiele ograniczeń (licencje, zakazy itp.); Wielość produkcji, cena produktów i usług (określonych i zaplanowanych) jest projektowana przez system totalitarny; Zachwianie na rynku -> deficyt towarów określonych.
SYSTEM OŚWIATOWY (WYCHOWAWCZY, KSZTAŁCENIA)	Wolność w sferze oświaty; Państwo dopuszcza organizowanie i kształtowanie samodzielnie treści nauczania przez jednostki, może jedynie wprowadzić ramy programowe do szkół państwowych i prywatnych; Pluralizm w oświacie – wielopoglądowość prowadzenia szkół przez instytucje, które posiadają autonomię.	Jeden zunifikowany system szkolnictwa, całkowicie regulowany przez państwo; Treści kształcenia były identyczne – pilnowały tego agendy państwa; tzw. system kształcenia państwowego.
MEDIA	W środkach masowego przekazu panuje wolność słowa – wyrażanie swoich opinii, poglądów; Rola kontrolna względem instytucji władzy – patrzą demokracji na ręce; Tzw. czwarta władza.	Monopolizacja środków masowego przekazy; Podporządkowanie interesom partii politycznej; Funkcja propagandowa – stoi po stronie władzy; Cenzura prewencyja – selekcjonowanie informacji, jakie mają wejść d obiegu publicznego; Opozycja -> podziemie wydawnicze; Totalitaryzm chciał przedstawić się w lepszym świetle od liberalizmu.

10 marca 2011

Geneza systemów totalitarnych

1. Pozaestetyczne przesłanki systemu totalitarnego – przesłanki zewnętrzne wobec kultury: polityczne, społeczne, ekonomiczne.

2. Przesłanki estetyczne systemu totalitarnego

Przesłanki współdziałają ze sobą.

System totalitarny powstaje w wyniku kryzysu -> rozprzężenia systemów liberalnych; gdzie system liberalny z jakiś względów jest niewydolny, np. doświadczenia I wojny światowej pokazały, że system liberalny nie ma należytych zabezpieczeń, które mogły uchronić kraj przed nią.

XIX stulecie żywią się wizją postępu -> marszu ku lepszemu światu; postęp, czyli powiększanie zakresu kontroli przyrody przez człowieka, stopniowy proces opanowywania świata. Dynamiczny rozwój nauk przyrodniczych – złudzenie, że wiedza jest sprawdzonym i skutecznym sposobem kontrolowania świata; wiedza = postęp, wiedza = szczęśliwość (bo ma służyć człowiekowi)

I wojna światowa to uprzemysłowienie zabijania; masowa produkcja sprzętu przeniesiona na korzyść wojny -> masowe zabijanie tak jak masowa konsumpcja; udoskonalenie narzędzia samozniszczenia: broń automatyczna, samoloty – linia frontu staje się niewyraźna, bombardowanie ludności cywilnej zza frontu, łódź podwodna, czołg – ang. tank (pojemnik), gazy bojowe.

Europa uważa się za lokomotywę postępu, a za tym idzie postęp kultury, systemu liberalnego.

Ruch pacyfistyczny -> reakcja na I woje światową; trzeba stworzyć takie mechanizmy, które nie pozwolą na powtórzenie takiej wojny.

Populizm – wojna obciąża przede wszystkim elity władzy i elity polityczne. Aby zapobiec wojnie trzeba odebrać elicie przywileje sprawowania władzy; władzę trzeba dać tym co najwięcej ucierpieli -> to porozumienie społeczne musi uwzględnić interes szerszej grupy społecznej.

Młodzi ludzie są za ruchami pacyfistycznymi i populistycznymi – uważają, że to nie oni byli przyczyną wojny, ale to oni walczyli, ginęli, to oni stali się ofiarami.

Myśl o zdradzie elit, której interesy nie odpowiadały interesom ogółu: odsunięcie elit od władzy -> przejęcie władzy -> zbudowanie szerokie porozumienie społeczne.

Niespójność narodu żydowskiego i niemieckiego: to młodzi Niemcy giną na wojnie, natomiast w kraju pracują przede wszystkim Żydzi, którzy zbili na wojnie kapitał. Niemcy uważają, że stali się ofiarą spisku żydowskiego -> to pożywka dla systemu nacjonalistycznego.

Wojna to czas wyrzeczeń ludności cywilnej na rzecz walczącej armii. Spowodowało to podział: na jedzenie zasługują ci, co walczą; ci, co unikają walki, są ludźmi społecznie mniej wartościowymi, są obciążeniem.

Uważa się, że I wojna światowa rozpala nastroje ksenofobi styczne, szowinistyczne, nacjonalistyczne; system liberalny zawiódł; odgrzewanie nastrojów mesjanistycznych (świat może odbudować pewien naród; Niemcy pretendują do tego tytułu; klasa społeczna-robotnicy są predestynowani do tego, by ten nowy porządek zaprowadzić).

IDEOLOGIA TOTALITARNA

Faszyzm, nazizm, komunizm => to projekty wizji przebudowy świata i nadania jemu pewnej doskonałej formy, która wyeliminuje źródła konfliktu; która położy kres takim zdarzeniom, jakim była wojna światowa.

=> To projekty zrozumienia tego, co się stało i propozycja działań, które miałby zabezpieczyć ludzkość przed tym, co było.

=> atut – mocna siła przyciągana poprzez nadanie sensu klęsce I wojnie światowej (wcześniej nie było wyjaśnienia); to próba odpowiedzi, bo przecież była jakaś naturalna konsekwencja jakiegoś działania, które przebiegały już dłużej, to nie był wypadek. Klęska jest częścią jakiegoś projektu, z którego ma się wykuć zwycięstwo.

Siła ideologii totalitarnej brała się z tego, że dawały łatwe recepty zrozumienia wojny -> wg nich była nieunikniona; i jest w stanie odbudować świat, który będzie nienaruszalny, nie doprowadzi do przelewu krwi i nieszczęść -> perspektywa na przyszłość dana przez ideologię.

Głębsze korzenie kultury totalitarnej => to kult nauki w XIX wieku – autorytet nauki jako sprawdzone narzędzie; uformowanie autorytetu naukowca, podkreślana poprzez totalitaryzm wizja jest wizją autentyczną, zwycięską, bo ma zakorzenienie i uzasadnienie w nauce.

Ideologia partii narodowo-socjalistycznej wykorzystała teorię ewolucji Darwina -> w połowie XIX wieku teoria doboru naturalnego Darwina zrewolucjonizowała myślenie o świecie; nazizm korzysta z pewnej wulgaryzacji teorii Darwina, które składają się na rasizm: => Darwin: ciągła walka o terytorium na poziomie gatunku; na wygranie ma szansę ten gatunek, który lepiej jest przystosowany do środowiska. => nazizm: walka toczy się w obrębie ras ludzkich; wygrywa ta rasa, która jest lepiej przystosowana do środowiska.

Teoria eugeniczna (2. Połowa XIX wieku, po Darwinie) – teoria doskonalenia gatunku ludzkiego. Człowiek może świadomie kierować swoim rozwojem gatunkowym [świadoma selekcja; świadome rozwijanie w człowieku pożądanych cech i eliminowanie jednostek (wpierw izolowanie, potem doszło do eutanazji) słabych/genetycznie zdefektowanych/będących w konflikcie z prawem]. Aby zachować czystość rasy aryjskiej w III Rzeszy, trzeba nie dopuścić do małżeństw mieszanych -> tzw. 35 Ustawa Norymberska.

Początek dziejów to wielkość dominacji Germanów w Europie, bo była to rasa twórców, najlepiej przystosowana do środowiska. Część z tych Germanów przeszła Alpy i dała początek starożytnym Grekom.

Od tego momentu zaczyna się upadek/degeneracja narodu aryjskiego, bo miesza się krew z innymi narodami. I wojna światowa to klęska narodu skarlałego, bo nie zadbał o czystość krwi.

Rozwiązanie: przywrócić czystość rasy -> powrót do wielkości narodu niemieckiego u zarania dziejów. Przyszłość jest do pewnego stopnia reaktywacją przeszłości.

Faszyzm – wzorem przeszłości jest Cesarstwo Rzymskie -> analogicznie do wizji nazizmu; rozcieńczenie kultury rzymskiej poprzez kontakt z innymi kulturami. Rozwiązanie: eliminowanie cudzoziemców i obcą kulturę, powrót do czystości i jedności narodu.

Komunizm – świat u początku był światem powszechnej szczęśliwości, bo nie było własności prywatnej. Rozwiązanie: stworzyć społeczeństwo klasowe, gdzie nie ma własności prywatnej, tego grzechu świata, który był przyczyną klęski I wojny światowej. Można wrócić do świata powszechnej szczęśliwości, gdy wszystko jest własnością społeczną.

Formułowanie kolistej wizji dziejów: => początek ->kryzys/upadek -> reaktywacja => przyszłość na wyższym poziomie technologicznym. => Nie budujemy czegoś nowego, wracamy do korzeni -> przywrócenie w świecie porządku naturalnego, który uzasadnia autorytet nauki.

17 marca 2011

Uwarunkowania estetyczne totalitaryzmu -> nie ma granicy między uwarunkowaniami zewnętrznymi i wewnętrznymi; to dla celów dydaktycznych.

Formowanie się społeczeństwa masowego przebiega od XIX wieku, dziś przejawia się np. w procesie globalizacji. Jest to rezultat modernizacji, czyli całokształtu procesów, które przebiegały w rozmaitych dziedzinach życia i które zburzyły tradycyjne schematy. Czyli społeczeństwo masowe jest zaprzeczeniem społeczeństwa tradycyjnego, tzn. lokalnego, niedużego, samo wystarczającego, które żyje w pewnej izolacji względem świata zewnętrznego.

Przemiany w społeczeństwo masowe dokonują się w sferze ekonomicznej i oświatowej:

Zwiększenie się mobilności – środki transportowe – kolej, też o znaczeniu politycznym – scala mniejsze organizmy lokalne w jeden wielki organizm.

Nacjonalizm – idea wg której każdy naród powinien mieć własny system państwowy; naród spełnia się, gdy ma własny aparat państwowy. XIX wiek to wiek nacjonalizmu.

Połowa XIX wieku:

-> prawodawstwo zachodnio-europejskie ustanawia obowiązek szkolny/kształcenia – każdy musi zdobyć minimum wykształcenia (czytanie, pisanie)

-> zwiększa się liczebność odbiorców kultury masowej

-> wysoko nakładowa prasa o charakterze ponadlokalnym

-> zwiększenie szybkości krążenia pewnych idei w większej skali

-> pojawia się czytelnik masowy

-> literatura staje się ważną formą komunikacji społecznej

-> obniżenie poziomu, bo odbiorca ma w większości elementarny poziom odbioru; nowy gatunek literacki: powieść

-> demokratyzacja kultury

-> epoka narodzin zjawiska kultury masowej

-> Nauka podkopała fundamenty życia religijnego – przedstawienie racjonalnego etapu rozwoju ziemi: teoria ewolucji, teoria Darwina

-> kryzys myślenia religijnego – to też przez to, że społeczeństwa lokalne znacjonalizowały się (u nich religia odgrywała ważną funkcję)

-> nowoczesny system produkcji: system taśmy ruchomej

MYŚL UTOPIJNA

• Utopia – 1. projekt, pan idealnego, zorganizowanego społeczeństwa; 2. gatunek literacki, który służy prezentacji idealnego społeczeństwa: Tomasz Morus „Utopia”.

• Utopie prospektywne – lokują idealny stan na ogół w bliżej nieokreślonej przyszłości

• Utopie retrospektywne – lokują idealny stan w przeszłości; popularna w kulturze europejskiej

• Jan Jakub Rousseau – idealne społeczeństwo, które żyje w harmonii z natura ulega zepsuciu pod wpływem przemysłu; doskonałość to stan przeszłości, który w jakiś sposób można odzyskać.

• Utopia zjawia się tam, gdzie ludzie nie godzą się na stan, który teraz jest; utopia to diagnoza współczesności, przeciwstawienie „teraz” przeszłości lub przyszłości.

• I wojna światowa to historyczny kryzys, który podziałał na rozwój koncepcji utopijnej.

SYTUACJA SZTUKI W XIX I XX WIEKU

• Sztuka jest współodpowiedzialna za katastrofę I wojny światowej, bo artysta jest częścią elitarnej elity; nieufność do sztuki – pokazała swoją niemoc, okazała się działaniem mało użytecznym, skoro nie była w stanie zapobiec albo złagodzić skutki wojny.

• Kryzys sztuki w jej tradycyjnym kształcie:

=> model sztuki mimetycznej (odtwarzającej) – najstarszy sposób rozumienia artysty jako postronnego obserwatora, którego zadanie sprowadza się do odtwarzania rzeczywistości w jej zastanym kształcie;

=> np. realizm: dystans artysty do społeczeństwa; ogląd świata z perspektywy wieży z kości słoniowej: izolacja jego dzieła i jego samego; to sztuka dla sztuki, wyłącznie o funkcji estetycznej, o działaniu odtwórczym. Sztuka zostaje oskarżona o egalitaryzm.???

=> sztuka dokonuje się w enklawach, budynkach wyróżniających się spośród innych -> ograniczenie czasu i przestrzeni w działaniach artystycznych;

=> tradycyjny model sztuki zostaje oskarżony o samo celowość „sztuki dla sztuki”, spełnia tylko wysoce specjalizowane potrzeby odbiorcy.

• W zamian proponuje się sztukę, która współtworzy rzeczywistość, o działaniu twórczym; artysta nie powinien działać z boku, powinien być częścią społeczeństwa i współaktywnie kształtować tą codzienność -> sztuka kreacyjna, twórcza, zaangażowana;

=> Poeta to robotnik słowa – przeniesienie sztuki w system sztuki egalitarnej,??? masowej -> sztuka ma być dla wszystkich (sztuka amatorska), ma pełnić rolę przekazu dla jak największego grona odbiorcy;

=> nowa sztuka wychodzi na ulice, do widza, np. futuryzm; burzy granice miejsca i czasu -> wplata się w porządek codzienności;

=> sztuka użyteczna, służąca ideom politycznym, wykorzystywana jako narzędzie przebudowy świata;

=> AWANGARDA jest tym drugim rodzajem sztuki; systemy totalitarne wykorzystują program sztuki awangardowej:

1) przeprogramowanie społeczności dzięki sztuce.

2) hierarchia sztuki w systemie totalitarnym: 1. faworyzacja architektury; -> przetwarzanie, konstruowanie świata; kształtowanie postaw współczesnego człowieka; 2. Literatura – upowszechnianie ideologii, wizji teraźniejszości i wizji przyszłości; „pisarze to inżynierowie dusz ludzkich” (metafora Stalinowska)

=> teza: systemy i ideologie totalitarne w dużym stopniu żywiły się programami estetycznymi XIX wieku.

24 marca 2011

Głód sensu/znaczenia – przyczyna powstania systemu totalitarnego; chciano odpowiedzieć napytanie, co się stało -> I wojna światowa.

Systemy totalitarne są atrakcyjne ze względu na swą prostotę, przemawia do wyobraźni szerokich mas. Wizje świata wpisywały się w pewne wzorce myślowe, np. po upadku zawsze następuje powolny proces tworzenia na nowo; przekonanie, że to co najcenniejsze i najważniejsze jest częścią zamierzchłej przeszłości -> historia to degradacja tego, co wielkie (1. punkt wyjścia) w wyniku upadku (2. błąd) i zarazem punkt zwrotny (uświadomienie błędu) -> wyeliminowanie błędu pozwoli wznieść świat, który będzie odtworzeniem starego świata (3. odnowa – powrót do stanu pierwotnego):

FASZYZM:

1. Wizja wspaniałego Cesarstwa Rzymskiego, które zostało nadkruszone, a konsekwencją była I wojna światowa.

2. Błędem byli cudzoziemcy współtworzący Imperium (mieli różne interesy).

3. Potęga Włoch musi być odbudowana przez Włochów i dla nich.

NAZIZM:

1. Na początku był ród Germanów/Arian – doskonała rasa ludzka, rasa twórcza.

2. Błędem było łączenie czystej, zdrowej krwi Germanów z zainfekowanymi przedstawicielami innych ras, co prowadzi do zwyrodnienia. Efektem jest klęska Niemców w I wojnie światowej – traktat wersalski.

3. Przyszłość to powrót do czystości rasowej; należy podjąć zabiegi higieniczne odnoszące się do rasy -> ulepszenie degeneracji i podniesienie się z upadku (zakaz małżeństw mieszanych, upodrzędnienie ras niższych i marginalizacja ras społecznie nieużytecznych; hodowla człowieka poprzez świadomy dobór osobników).

KOMUNIZM:

1. Społeczeństwo pierwotne jest doskonałe, bo nie zna własności prywatnej -> nie antagonizuje w dostępie do rozmaitych dóbr.

2. Dzieje grzechu pierworodnego to własność prywatna, kryterium majątkowe, kapitalizm.

3. Nadzieja powrotu do idealnych relacji -> budowa systemu komunistycznego.

Kolisty model pojmowania dziejów: osiągnięcie reaktywacji początku kończy dzieje; finalność wizji historii. Po tym będzie bezczas; historia się wypełni, zatoczy koło. Wizja celu jest atrakcyjnym elementem.

I wojna światowa była trzęsieniem ziemi w estetyce – udowodniła słabość kultury/sztuki europejskiej wobec wojny. Postawy reformatorskie/rewolucyjne – sztukę w jej tradycyjnym kształcie trzeba zmienić; twórca musi zbliżyć się do społeczności, musi współkształtować świat.

Przed światem leżą dwa zadania:

1. Przebudowanie relacji społecznych.

2. Przebudowanie człowieka.

Integralną częścią planu systemu totalitarnego jest projekt uformowania nowego człowieka, by zbudować nowy świat.

Ideologia nazistowska: hodowla człowieka (biologiczność), bo człowiek jest istotą plastyczną; jeśli uformujemy taką jednostkę, to uformujemy świat; A. Hitler „Mein Kampf”. Teoria darwinowska: gatunki są w nieustannym rozwoju; możemy tak pokierować naszym rozwojem, aby wykształcić te cechy, które zapewnią dobrobyt.

Ideologia komunizmu: świat należy do „ludzi jutra”, doskonalszych od nas; Lew Trocki „Literatura i rewolucja”: człowiek komunizmu to mocarz i geniusz, intelekt o pokroju renesansowych mistrzów – ludzie ci będą podobni do nas, ale będą lepszymi.

Zadaniu przebudowy świata (poprzez przebudowę człowieka i związków międzyludzkich) trzeba podporządkować całe życie społeczne. Sztuka to ważna część aktywności, która ma służyć uformowaniu nowego świata i nowego człowieka, nowych związków międzyludzkich => to kreatywność sztuki ma napędzać te procesy:

1. Architekci odpowiadają za nowy kształt świata i relacje międzyludzkie.

2. Ludzie pióra odpowiadają za formowanie nowego człowieka -> kształtują jego świadomość, uświadamianie i przekonywanie do zmian; Stalin: pisarze to inżynierowie ludzkich dusz.

Wizja społeczeństwa podzielonego na tych, co już wiedzą, widzą i rozumieją program działania (ideolodzy i nauczyciele), a z drugiej strony są ci, którzy jeszcze nie uświadamiają sobie problemu, choć mają do tego predyspozycje.

Jest jeszcze jedna grupa, którą historia skazuje na klęskę; ich interesy partykularne hamują realizację planu przemiany świata/człowieka, stoją na marginesie => to WRÓG

Rola propagandowa sztuki – to nośnik treści ideologicznych (jest to naczelna funkcja sztuki).

2 metody scalania grupy wykorzystywane przez sztukę:

1. Pokazuje się wzór/ideał do naśladowania -> identyfikowanie się z nim na wzór „nowego człowieka”.

• Sztuka pokazuje te wzory przyszłej wielkości np. pod postacią rzeźby = wielkość, wspaniałość człowieka niemieckiego -> odtwarzają wielkość człowieka niemieckiego, bo przypominają figury greckich herosów.

• Przesłanie komunikatu za pomocą rzeźby => będziemy tacy jak oni.

• Wizja przodownika pracy – to pierwszy nowy człowieka (pierwowzorem był radziecki górnik Stachanow, który wyrobił kilkanaście wyższą dzienną normę; na gruncie polskim przykładem był W. Pstrowski); w pochodzie przodownicy idą na przedzie i jako pierwsi dochodzą do celu.

1. Kreowanie wizji WROGA za pomocą bardziej agresywnych metod; najbardziej społeczeństwo scala wspólne źródło zagrożenia:

• W III Rzeszy wrogiem jest Żyd, zdrajca w I wojnie światowej (inni wrogowie to: komuniści, przestępcy, inne narody) -> to źródło choroby, element zanieczyszczający (wizerunek niechlujny z jednej strony i z drugiej przypisywany do szczura, myszy); ten organizm trzeba zniszczyć, by ocalić naród.

• Wódz to lekarz, który diagnozuje chorobę i ją leczy;. Ludzie chorzy – trzeba mieć nad nimi kontrolę; z czasem „opieka” zmieniła się w likwidację.

• Wódz wykreowany na ogrodnika (z Oświęcimia: kraj jest ogrodem itp.); walka z chwastami, by inne rośliny mogły przetrwać.

• Kategoryzacja społeczeństwa, aby uzasadnić działania represyjne -> to ma pokazać sztuka, tą racjonalność przemocy.

Strategia integrowania społeczeństwa w zadaniu przebudowy świata, człowieka; np. pochody, wiece, masówki:

• działania symboliczne, przez które miało dokonywać się zjednoczenie społeczne, uświadamianie wspólnego celu (pochód 3 maja => teatr społecznym uroczyste parady wojskowe);

• gigantyczne imprezy masowe, gdzie fizycznie manifestuje się jedność i jednomyślność.

• Symbolika ruchu: uczestniczymy w marszu ruchu -> zbliżenie do jakiegoś celu; zmierzamy ku finałowi, ku światu jutra.

• Symbolika drogi: np. polska droga do socjalizmu; kolejne etapy to pokonywanie przeszkód.

• Pochód pozwala znieść granice pomiędzy nadawcą i odbiorcą; wyzwala energię.

• Pochód traktuje przestrzeń miasta jak scenografię -> założenia architektoniczne muszą odpowiadać założeniom ideologicznym, np. Plac Defilad w Wa-wie.

31 marca 2011

Szczegóły historyczne:

• Plan propagandy monumentalnej powstał w kwietniu 1918 roku (w październiku ’17 roku władzę przejęli bolszewicy; był to chaotyczny okres)

• Pomysł propagandy monumentalnej wysunął Włodzimierz Lenin (stał na czele przewrotu bolszewickiego); przy jego boku stał Anatol Łuczynarski – komisarz do spraw oświaty.

• Postać Tomasza Campanella, autora siedemnastowiecznej utopi pt. „Miasto Słońca”[jak Solarianie rozwiązali problem edukacji -> mury miasta były pokryte rysunkami; to poglądowa lekcja historii; miasto stawało się rodzajem tekstu, komunikatem; na czele miasta stoi Metafizyk, a radzie ministrów przewodniczy minister ds. oświaty - Mądrość].

• Miasta radzieckie powinny być zaludnione pomnikami/popiersiami sławnych ludzi z historii (spełniającymi wymogi ideologiczne) -> to wychowanie za pomocą rzeźb.

• Pomniki zaopatrzone w odpowiednie inskrypcje słowne -> najważniejsze treści ideologii komunistycznej.

• Projekt Lenina harmonizuje się ze sztuką awangardową (artyści na ulice; wyjście sztuki z getta, czyli ze sztuki tradycyjnej, z wieży z kości słoniowej).

Pan propagandy monumentalnej:

1. Część destrukcyjna:

• Demontaż istniejących pomników w miastach radzieckich kojarzących się z carską przeszłością

• Plan zatrudnienia bezrobotnych do demontażu -> roboty publiczne

• Re aranżacja istniejących pomników do nowych treści

• Amputacja pamięci narodowi

• Gest rozpoczęcia historii od nowa

1. Trudne początki budowania nowej tradycji: nad projektem czuwali politycy i artyści; ok. 60 figur historycznych do zrealizowania (m.in. Marks, Engels, Danton, Chopin)

• Budowanie planu – realizacja projektu miała się zakończyć na rocznicę przewrotu bolszewickiego; plan nie udał się w pełni ze względów czasowych (projekty miały być oceniane przez ludność) i przez wysoki koszt produkcji (najpierw miały być pomniki tymczasowe)

• Kwestia odsłaniania pomników -> to uroczystość, rodzaj wielotworzywowej sztuki totalnej, rodzaj spektaklu teatralnego (nawiązanie do pochodu) -> teatr ulicy; miały ściągać tłumy (widzowie i jednocześnie aktorzy), elementy słowne: przemówienia, chór, deklamacja itp., tłum współpracuje.

• Zacierają granice pomiędzy porządkiem artystycznym a praktycznym (miejsce).

• Czas odbywania się spektaklu: niedziela, rodzaj nowej liturgii, staje się spektaklem quazireligijnym (jest „kapłan” i tłumy „wiernych” itp.)

• Spektakle, czyli cyklicznie powtarzające się wydarzenia.

• Podporządkowanie sztuki władzy politycznej -> pierwszy taki projekt; plan propagandy monumentalnej wytycza kierunek działań również w innych przedstawieniach:

• Festiwale masowe -> odtworzenie zdarzeń historycznych; spektakle quazihistoryczne; np. Szturm na pałac zimowy w formie teatru ulicznego, które dawało społeczeństwu namiastkę uczestniczenia w tworzeniu historii; rekonstrukcje były monumentalne, bardziej niż prawda historyczna.

• Statki, pociągi agitacyjne (również tramwaje w Moskwie i Petersburgu)– ruchome centra propagandy (podczas wojny domowej w latach 20.): znajdowały się tam biblioteki, drukarnie, sale kinowe; pociąg był ruchomym malowidłem ideologii propagandowej.

• Czy propaganda była skuteczna? Rosja w tym okresie była w większości analfabetyczna, więc pomniki, teatry ulicy i kina były łatwe w odbiorze, zwłaszcza kino, gdy obraz filmowy został wzbogacony o dźwięk (lata 20.)

• Moskiewskie metro (czy też kolej podziemna) – część projektu modernizacji stolicy od lat 30. (w roku ’35 ruszyła pierwsza linia) – podkreślanie przez komunistów „początku”; bogata dekoracja stacji metra -> programy ikonograficzne wg pewnych tematów (czyli komunikaty o treści ideologicznej); metro to nośnik propagandy pod ziemię [w Wa-wie było planowane to samo w latach 50.].

14 kwietnia 2011

Pochód/wiec/zgromadzenie – ruch zbiorowości; 2 tradycje:

1. Tradycja procesji religijnej – forma zbiorowego wyznania wiary o charakterze demonstracyjnym, bo odbywa się poza terenem świętym -> prezentacji więzi duchowej w przestrzeni publicznej; to święto, wolne od pracy: „niech się święci 1. Maja!”

2. Tradycja pielgrzymki – unaocznienie kondycji człowieka, którego życie ma kres; to transpozycja życia ludzkiego w ruchu; celowościowa wizja świata – finalność (taj samo w religii jak w totalitaryzmie – powtórne przyjście zbawiciela, oznajmienie kresu).

• Defilada wojskowa – to defilada zwycięzców, pokonali kolejną przeszkodę w drodze do celu; wódz pełni funkcję dowódcy, tego który prowadzi zwycięską armię; manifestacja siły (też pochód pierwszomajowy).

• Kultura totalitarna jest zdominowana przez słowo -> werbocentryczna – kultura zorientowana na słowo.

• Nie ma pochodu bez przemówienia, masowych śpiewów, deklamacji utworów poetyckich, transparentów (prasa centralna przynosiła zestaw haseł, które powinny zostać umieszczone na transparentach, co roku inne; szacowano z góry frekwencję, coraz wyższą; media publikowały wiersze o tematyce pierwszomajowej w tym okresie).

• Symbolika drogi:

• Tworzymy historię tak samo jak tworzymy pochód.

• Ruch kontrolowany; pochód oddany pewnej regulacji: nowy człowiek sprawuje kontrolę nad historią.

• Wódz (przywódca) -> od czasownika wodzić, prowadzić oznacza tego, który prowadzi, idzie na czele, bo zna drogę (niem. Führer, wł. duce).

• Przodownik pracy -> to zapowiedź nowego człowieka; w nowym ustroju formuje si nowy człowiek, który otwiera pochód.

STALINOWSKA ARCHITEKTURA MÓWIĄCA

2 sposoby pojmowania zadań architektury:

1. Nurt znakowy – zewnętrzny wygląd wznoszonego obiektu = znak, informacja, drogowskaz -> projektuje obserwatora zewnętrznego.

2. Architektura pojemników – ma zapewnić lokum człowiekowi; łączy się z kulturą społeczności osiadłych, wiąże się z przestrzenią, stawia na funkcjonalność -> projektuje obserwatora wewnętrznego.

Architektura mówiąca ma komunikować obserwatorowi zewnętrznemu pewien typ obserwacji; to architektura bardziej do oglądania niż do mieszkania; architektura dekoracji, które się odczytuje. Miasto jest pokazywane z perspektywy placu (w literaturze) -> oglądane przez przechodniów.

Kultura społeczeństwa neonomadycznego, wędrującego, która nie czuje związku z ziemią -> komunizm zakłada, że jego kraina szczęśliwości jest z innego świata; jest tam dokąd zmierzamy, prowadzeni przez wodza.

Nomadyczne rozumienie świata: kierownicza rola partii -> przewodnia siła narodu, awangarda klasy robotniczej (idziemy stąd tam – wzrok jest uniesiony do góry, wódz jest ponad poziomem ulicy; miasto jest oglądane z perspektywy ulicy, z zewnątrz ???; konstrukcja architektoniczna wierz, iglic, np. Pałac Kultury).

Teatralizacja przestrzeni miejskiej dla potrzeb przedstawień, pochodów, świąt zbliża do sztuki barokowej.

Rola ludzi pióra: pomagają w odczytywaniu miasta, egzegety sensu umieszczonego na mieście poprze poetyckie opisy budynków miejskich; przechadzka po mieście to swego rodzaju nauka poprzez miasto-tekst, czytanie znaków; poezja jako artystyczny komentarz do architektury miasta.

Faworyzacja miasta przez kulturę totalitarną, bo jest po stronie postępu, bliżej celu. Wieś ma upodobnić się do miasta, przeurbanizować się. Relacja miasto-wieś: tam gdzie doskonali się postęp i gdzie ma dokonać się postęp, motyw miasta, które wysyła swoich delegatów na wieś – postęp wsi poprzez kontakt z miastem.

5 maja 2011

Ikonoklazm – (gr.) eikon – obraz, podobizna, ikona lub znak ikoniczny/obrazowy (forma podobna to tego, co znaczy obraz); klassis – zniszczenie/destrukcja obrazu

Znaczenie religijne, w średniowieczu: VIII-IX, Bizancjum – nurt w chrześcijaństwie odrzucający możliwość i prawo do odzwierciedlenia Boga, gdyż tak wynika z Pisma Świętego (podobne prawo występuje w judaizmie i islamie); zwolennicy tego ruchu niszczyli istniejące przedstawienia Boga, go obraz stawał się substytutem, przedmiotem kultu, a cześć należy się wyłącznie Istocie Najwyższej – nie jego materialnemu odbiciu.

W XVII powrócono do praktyk ikonoklazmu; przed reformacją panował kult reliktami, handel nimi; reformacja sprzeciwiła się temu, nazywając relikty-obrazy niezgodne z doktryną kościoła.

XVIII wiek, rewolucja francuska: ikonoklazm w wersji świeckiej przeciwko materializmowi za czasów anciem regime miał uzasadnienie polityczne – niszczenie przedmiotów kojarzących się z panowaniem Ludwika XIV; ikonoklazm, zwany w tamtym okresie wandalizmem, miał za zadanie destrukcje znaków przeszłości.

Refleksja historyków kultury nad ikonoklazmem pojawia się w XX wieku:

• kulturowe zachowania w XIX i w połowie XX wieku (żeby tworzyć trzeba niszczyć)

• wydarzenia II wojny światowej – niszczenie kultury itp. itd. podbitych ziem

• praktyka państw totalitarnych

• ikonoklazm – rozmaite praktyki niszczenia znaków

Ikonoklazm	Wandalizm
Gesty dokonują się w świetle dnia, jest jawne do tego stopnia, że staje się publicznym przedstawieniem (bogata dokumentacja obserwatorów i samych uczestników)	Niejawność aktu, pod osłoną nocy, nie ma dokumentacji uczestników, którzy ukrywają swoją tożsamość
Uzasadnienie, planowane na szeroką skalę (seria obiektów), systemowość	Spontaniczność
Działanie legalne, za przyzwoleniem władz	Zawsze jest złamaniem prawa, penalizowany – podlega każe

Zburzenie Bastylii w okresie rewolucji francuskiej jest przykładem działania ikonoklastycznego (choć już nie przedstawiała żadnej wartości militarnej); została zburzona jako znak (semiotyzacja budynku przez rewolucjonistów) jako symbolu absolutyzmu, uzasadnienie:

1. Unaocznić przewrót rewolucji

2. Świadomość uczestniczenia w historii – uprzedmiotowić tłum

3. Skanalizowanie i kontrolowanie emocji tłumu na obiekt – wentyl bezpieczeństwa

4. Znaczenie magiczne – wymierzenie sprawiedliwości przeszłości, którą się odrzuca, ale wpierw trzeba ją ukarać.

Analogiczne przykłady ikonoklazmu w kulturze totalitarnej: Rosja Radziecka – rewolucja październikowa; Polska – lata powojenne

Ikonoklazm komunistyczny oznaczający początek nowego świata (wyznacza przełomowość):

• Burzenie pomników – plan propagandy monumentalnej; niszczenie świątyń lub neutralizacja jej znaczenia do rango świeckich budowli, np. przemianowana na dom kultury, magazyn, salę gimnastyczną, muzeum ateizmu; np. Pałac Rad na miejscu świątynie prawosławnej (?).

• Odrzucenie starego kalendarza o uzasadnieniu religijnym, zastąpienie go nowym z nazwami świąt komunistycznych – walka z czasem i jako tradycyjną waloryzację (?).

• Zmiana nazw ulic, szkół, budynków, imion na nowe (Petersburg – Piotrogród – Leningrad; Katowice – Stalingrad, woj. Katowickie – woj. Stalingradzkie; Plac Teatralny – Plac Zjednoczenia, ul. Jagiellońska – ul. Gen. Stalina, ul. Focha – ul. Armii Czerwonej, ul. Gdańska – Aleje 1 maja, Rzeczpospolita Polska RP – PRL Polska Rzeczpospolita Ludowa; z godła ginie korona).

• Odrzucone są imiona dopuszczane przez kościół, imiona z nowej tradycji, np. Włodzimierz.

• Tworzenie antyznaków/przeciwznaków niwelujących stary znak, np. Nowa Huta zastąpi prestiżem Kraków (dlatego mówiło się o niej Nowy Kraków), będzie nowym symbolem Polski (odpowiednika Kopca Kościuszki – Kopiec Wandy [bo nie chciała Niemca]) – neutralizacja Krakowa, ale też Częstochowy, którą miała zastąpić Huta.

Ikonoklazm symboliczny (powyżej było w przestrzeni fizycznej):

• Niszczenie znaków przeszłości w przestrzeni wyimaginowanej, symboliczne.

• Ikonoklazm zastępczy w przestrzeni literackiej, np. symboliczne zniszczenie Krakowa.

• Praktyka przemilczania, np. Katyń – który znika jako znak z oficjalnej historii.

Ikonoklazm postmodernistyczny – nazwy ulic powróciły do swoich pierwotnych nazw po obaleniu systemu totalitarnego; to pożegnania komunizmu podobne jest jego restytucji (początkom), też destrukcja i neutralizacja znaku.

Pieśń międzynarodówka (1871) – formuła budowania nowego świata na gruzach starego.

26 maja 2011

KULT WODZA

Formuła KULT JEDNOSTKI jest myląca; nie chodzi o kult byle jakiej jednostki, lecz konkretnej jednostki – wodza.

Wódz <- wodzić, przewodzić, prowadzić, być na czele; ten kto potrafi poprowadzić lud do ziemi obiecanej/mlekiem i miodem płynącej – Księga Wyjścia, ST – powiązanie ideologii totalitarnej i doktryny religijnej; wódz przybiera rolę Mojżesza.

Analogia: kultura totalitarna i myślenie religijne – teologia traktuje historię jako ciąg zdarzeń, które osiągają swój cel; to myślenie celowościowe – ważne zarówno w religii jak i w systemie totalitarnym, wszędzie jest ten kres (pomimo że jest różnie nazywany); dychotomizacja świata: podział pomiędzy Ludem Wybranym a grzesznikami; wspólny wróg – faraon przeciwko Izraelitom.

Funkcja interpretacyjna: figura wodza i wroga; furher – od fuhren: prowadzić, wieźć; historii jest potrzebny przewodnik, który zna drogę; zasadniczą funkcją przekazów jest jednoczenie społeczności.

WÓDZ: ten kto prowadzi, przywódca – w sensie metaforycznym; kierowca – w sensie literalnym; dosłownie: wódz kieruje. W ikonografii obraz „Partia”

Wódz jest przedstawiony jako nowy człowiek – to zapowiedź nowych czasów, to przybysz z przyszłości. Nadaje się mu rysów ponadludzkich; to gwarant prognoz, które mówią, ze przyszłość to np. komunizm; to część świata, do którego dążymy. W przyszłości wszyscy będziemy wielcy, doskonali jak wódz – wszyscy będą nas podziwiać. To udokumentowanie ideologii żywym wcieleniem słowa (ilustracja biblijna): słowo stało się ciałem. Wódz ma cechy ludzkie (jest do nas podobny), ale to wyższy gatunek człowieka: jest doskonały we wszystkim (strateg, planista gospodarczy, uczony, wódz, artysta).

Szczegół biograficzny: Stalin urodził się na południu Gruzji; Stalin to jego pseudonim wymyślony przez współpracownika Lwa Trockiego: stal – człowiek za stali, doskonały we wszystkim, bo jest ze stali, nie zna zmęczenia, jest nieśmiertelny (stal ówcześnie była najwytrzymalszym surowcem w zacofanej Rosji).

„O człowieku, który się kulom nie kłaniał” – jego kule się nie imają, jest ze stali; bohater zginął, lecz nie umiera, przetrwa w postaci myśli, idei, np. pod postacią pomnika, nazwy szkoły.

„Jak hartowało się stal” – metafora metalurgiczna; doskonałość związana z zaawansowaniem technicznym; człowiek z żelaza -> ze stali.

Metafory postępu w zacofanej Rosji cieszyły się popularnością; podobnie metafora elektryczna – elektryczność to nowy sojusznik w budowaniu nowego świata.

Komunizm to władza rad i elektryfikacja całego kraju – fascynacja nauką; Stalin próbuje w niej znaleźć legitymację (?); równanie: komunizm = władza rad + elektryfikacja całego kraju – zmienić sposób myślenia władz i elektryfikować kraj, by osiągnąć nowy świat – komunizm.

Zapatrzenie na Zachód: z jednej strony traktowanie go jako krainy zła (biblijnego Faraona); z drugiej strony jest on dla przywódców radzieckich wzorem. Rosja miała kompleks Zachodu – potrzeba udokumentowania, że Rosja nie jest gorsza od Zachodu i elektryfikacja miała być symbolem potęgi.

Obraz „Poranek Ojczyzny” – pracowite tło ze słupami wysokiego napięcia.

Całe miasto śpi, ciemność, jedynie Kreml oświetlony – oznacza to, że Stalin, tytan pracy, wciąż pracuje; to odpowiednik Gwiazdy Betlejemskiej.

Kult Stalina od lat 30. XX wieku. Rok ’45 – zakończenie wojny – pozwala wykreować obraz Stalina jako zwycięzcę, pogromcę III Rzeszy; rozpoczęła się wzmożona epoka kultu wodza:

Pierwsze apogeum rok ’49 – 70. Urodziny Stalina (21 grudnia), rok jubileuszowy wodza. Jesień to zbliżenie się do urodzin wodza, które w zasadzie pokrywa się z Bożym Narodzeniem. „Słowo o Stalinie” Broniewski – ukończył tomik 15.12, a wydano go 21.12.

Drugie apogeum marzec ’53 roku – śmierć Stalina: „przestało bić serce wodza rewolucji” zamiast „umarł”, „nie żyje”. Pogrzeb był ogromną manifestacją żałobników przy grobie wodza (obok mauzoleum Lenina); uroczystości odbywały się we wszystkim miastach bloku komunistycznego.

Unieśmiertelnienie Stalina: wódz nie mógł odejść, bo jest ponad normalnym człowiekiem. Stalin nie odszedł – żyje w sercach tych, co realizują jego plan; pozostała partia a partia i Stalin to jedność. Przemianowano ulice na aleje, ulice, place na Stalina, miejscowość: Katowice -> Stalingrad.

2 czerwca 2011

WRÓG

Każda społeczność oczekuje wroga; to źródło zagrożenia; pełni funkcję integracyjną; wódz i wróg spotykają się w funkcji integracyjnej.

Deifikacja wodza: z poziomu śmiertelników na wyższy poziom:

Doprowadzi do lepszego świata; jest gwarancja przyszłego świata, bo nosi w sobie ślady świata arkadii, powtórzenie kształtów świata, który niegdyś istniał, nowa arkadia.

Umie rozpoznawać niebezpieczeństwo; zna wroga, rozpoznaje go i pokonuje.

„nowa” – w kulturze totalitarnej znaczy „lepsza”; zakłada, iż przyszłość świata jest ponowieniem jego początków.

Raj, eden – miejsce, z którego człowiek zostaje wygnany z powody grzechu; grzechem tym jest własność prywatna. Świat przypomina ogród, w którym kontrolę dzierży człowiek. Wiosna jest znakiem arkadii – ogrodu. Znakiem nieporządku są chwasty, które trzeba wyrwać – to przeciwnik. Każdy świat ma elementy, które psują harmonię.

Pierwsze getto powtykało w Wenecji (???) w 1915 roku – to „śmietnik świata”; do pewnego stopnia instytucja sanitarna; prowadzi do obozów koncentracyjnych i gułagów.

Idea porządku – świat doskonały = ogród; przywódca = ogrodnik.

Stalinowski plan ujarzmiania przyrody: plakaty na ulicach propagujące troskę o higienę, walkę z szkodnikami (tępienie much, szczurów, stonki ziemniaczanej). Niszcząc bakterie i insekty dbamy o własne zdrowie.

Gułag – zaciśnięta pięść – „odkażanie społeczeństwa” jak odwszawianie.

Traktor na plakacie