HISTORIA SZTUKI WCZESNOCHRZEŚCIJAŃSKIEJ I BIZANTYJSKIEJ, WYKŁAD, 25.05.2010r

Malarstwo ikonowe.

Templon – wydziela przestrzeń nawy od sanktuarium. Z biegiem czasu, ten Templon będzie się rozrastał. Powyżej najważniejszego rzędu ikon (miejscowych, chramowych), mogą się pojawić następne, w tym rzędy przedstawiające święta kościelne, w tym deesis. Potem może się pojawić rząd proroków – postaci starotestamentowych ze zwojami, na których wypisane są teksty proroctw. Później ikonostas bywa zwieńczony grupą ukrzyżowania. Na początku techniką ikonową – temperą na desce, a później snycerską.

Ikonostas z Macedonii – XVII i XVIII wiek, tego rodzaju konstrukcje na tym terenie będą się pojawiać. Bardziej rozbudowana konstrukcja niż Templon. Jest to konstrukcja architektoniczna – podziały znamienne dla architektury. Umiejscowione i dodane ikony. Schemat ikon – miejscowe, świąteczne, prorockie, pozostaje we wszystkich przypadkach taki sam.

Wizerunek achejropojetos i hodegetria

XII wiek, Nowogród – niestworzone ludzką ręką oblicze Chrystusa.

Hodegetria – Ch. Siedzi na lewej ręce Marii, Maria prawą ręką go prezentuje.

Wizerunek oblicza Chrystusa na chuście, który wierni oglądają w lokalnej cerkwi, jest traktowany jako prawdziwy wizerunek Chrystusa z Edessy. Jeśli owi wierni będą spoglądać na kolejne wizerunki hodegetrii, to dalej będą ją traktować jako wizerunek MB, malowany przez św. Łukasza.

XII wiek – MB Włodzimierska (Konstantynopol). Jak widać, ikona reprezentuje inny typ ikonograficzny niż hodegetria – Chrystus ujmuje Marię za szyję, przytulając twarz do jej policzka. Postikonoklastyczna opowieść, która zrodziła się w Bizancjum – ikona jako dzieło św. Łukasza. Każde dzieło, nawet pozbawione wartości art. I względnie nowe, uważane były za dzieła św. Łukasza. Chodzi przede wszystkim o rolę autorytetu. Przypisywanie pochodzenia obrazu ręką Łukasza wskazuje na tożsamość tej tradycji – ikony są tym samym, czym jest ewangelia, a przekazane są wiernym innymi środkami – przy pomocy obrazu i pisma. W postikonoklastycznej tradycji bizantyjskiej utrwala się tradycja, ze wizerunek, ikona stanowi pełnię, dopiero w sytuacji, gdy składa się z dwóch elementów – deski, podobrazia, obrazu ze świętymi oraz napisy, które identyfikują tę postać i określają święte imię postaci przedstawionej na ikonie.

Jeśli chodzi o samą technikę wykonywania ikon, warto zwrócić uwagę, że w sztuce postikonoklastycznej są to i obrazy temperowe na desce jak również pojawiają się ikony płaskorzeźbione, jak w wypadku św. Jerzego – Bizancjum, Konstantynopol, XII/XIII wiek. Postać św. Jerzego a na polach bocznych sceny pochodzące z życia świętego. Charakterystyczne – fakt, że zarówno część główna i wizerunki na polach ikony są wykonane techniką płaskorzeźbioną. Nieufność Bizantyjczyków w stosunku do przedstawień rzeźbiarskich – stosunkowo rzadko wizerunki w formie płaskorzeźbionej pojawiają się w bizantyjskim kulcie. Od czasu do czasu jednak mamy z tym do czynienia.

Do jakiegoś stopnia pogańska tradycja działa.

Ikony wykonywane inną techniką – ikony mozaikowe. W dość licznej zachowały się z XI-XII wieku. Są to niewielkie ikony przeznaczone do kultu prywatnego. Wykonane na desce, do której przyczepione są kubiki wykonane z kamieni, minerałów i kamieni szlachetnych oraz płatków złota. Tym, co je różni od założeń monumentalnych mozaikowych, to wielkość kubików - te ikony mają czasem 10 cm wysokości i 6 szerokości. Czasem mają nawet wielkość łebka szpilki.

Ikona Matki Boskiej Hagiosoritissa – XIII wiek. Ten typ ikonograficzny bywa określany hagiosoritissa. Jest to jedno z najstarszych dzieł bizantyjskich, przechowywanych w Polsce. Przechowywane w klasztorze sióstr klarysek w Krakowie. Pełni ona teraz funkcję prywatną. Włożon a w nowożytną ramę. Przechowywana w specjalnej skrzynce. Jest to ciekawy przykład funkcjonowania sztuki bizantyjskiej w nowym otoczeniu kulturowym – w rzymsko – katolickim środowisku, które traktuje tę ikonę jako przedmiot silnie nacechowany sakralnością. Często w kulturze krajów „katolickich” obiekty, które mają bizantyjskie pochodzenie, to przedmioty szczególnie czczone jeśli chodzi o przedmioty kultowe. Jakby pochodzenie bizantyjskie przydawało im autorytetu.

Dzieła malarstwa ikonowego XIII –XV wiek

Jeżeli można powiedzieć, ze po ikonoklazmie utrwala się kanon ikonograficzny i kult ikon utwierdzony przez tradycję zyskuje na skali, to wszystkie te tendencje odnoszą się do kultury późnego Bizancjum. Wydaje się, ze okres późnobizantyski jest czasem, kiedy ikony jako typ sakralny jest tym typem obiektów sakralnych, które zaczynają w Bizancjum dominować. Jeżeli patrzymy na zachowane obiekty szt. Biz., wydaje się jasne, ze z ostatniego okresu największa grupa zachowanych dzieł to właśnie ikony,. Wynikało to po części z faktu, ze kult ikon w tym czasie był bardzo rozrośnięty. Ikony były w okresie późno bizantyjskim często przewożone. To przewożenie ikon miało miejsce we wschodniej części europy – pomiędzy Bizancjum a południową słowiańszczyzną. Uważa się, że w kulturze okołoikonoklastycznej przede wszystkim kodeksy pełniły funkcje wiodocą, to w późniejszym okresie były to ikony. Jeśli chodzi o ikonografię tego okresu to jest ona bardzo zróżnicowana na poziomie strukturalnym – mamy często do czynienia z obiektami bardzo tradycyjnymi, jeśli chodzi o ich formy i treść.

XIV wiek – Konstantynopol – Gościnność Abrahama. Nietypowy format – położony prostoką. Ta forma była pewnie wymuszona przez kompozycję wyobrażenia, ale nie tylko o to chodzi – we wcześniejszej tradycji spotykamy się z ikonami, które mogłyby mieć taki kształt, ale go nie mają.

Miniatura z kodeksu XIV wiek – pod względem ikonograficznym wyobrażenie bliskie ikonom.

Ikona przedstawiająca proroka Eliasza.

1395 rok – ikona bułgarska, wizja Ezechiela, Chrystus zasiadający na tęczy w mandorli. Mamy do czynienia z czymś, co w ikonografii ikon raczej nie byłoby możliwe. Tematy starotestamentowe rzadko były rozwijane w ikonografii i jeszcze mamy do czynienia z przedstawieniem profetycznym. Na język wizualny została przełożona wizja i na dodatek zinterpretowana. Zgodnie z IX – wieczną doktryną, przedstawienia Boga z czasów przedwcielenia były przedstawieniami niezgodnymi z doktryną.

XIII wiek – pantokrator. Postać fundatora w dolnym prawy rogu ikony. Jej obecność – novum. W bizantyjskiej ikonografii często pojawiały się przedstawienia fundatorów. Jeśli chodzi o ikony, fundatorzy przedstawiali się rzadko.

Kolejna ikona – macedońska – XIV wiek – ten sam typ ikonograficzny pantokratora. Inny problem – pojawia się okładzina, która zakrywa pola ikony i tło ikony, być może istniał dodatkowo nimb dookoła głowy Chrystusa. Uważa się, że w kulturze bizantyjskiej późnego okresu wraz z rozwojem kultu ikon coraz częściej wizerunki pokrywane są okładami, co miało być wynikiem rozrostu kultu wizerunków – okłady umieszczano na ikonach kierując się przyczynami kultowymi, miały funkcje ściśle wotywną. Okładziny znajdujące się na ikonach pełnią podobną funkcję jak relikwiarz.

Malarstwo ikonowe XII- XIV- XV wiek – pojawianie się ikon dwustronnych. Używano ich w procesjach. Dwustronne ikony to z założenia ikony procesyjne. Po dziś dzień w kulcie występuje sytuacja, w której ikony dwustronne umieszczone w feretronach przed ikonostasem są prezentowane wiernym albo od jednej albo0 od drugiej strony, w zależności od święta, która wypada. Połączenia takie jak – z jednej strony pantokrator z drugiej – obraz ukrzyżowania. Łączenie wizerunku Chrystusa z obrazem o charakterze pasyjnym jest dla tej tradycji charakterystyczne. Taką ikonę można używać w trakcie roku liturgicznego na różne sposoby.

Ikony o tematyce pasyjnej o olbrzymia część ikonowych przedstawień późno biz.

XIV wiek – Macedonia – Chrystus jako mąż boleści. Górna część z głową Chrystusa zwróconą w lewą stronę na tle krzyże widzimy okładziny pokrywające tło i pola owej ikony i nimb Chrystusa.

Mąż boleści – ikona XIV/ XV wiek an tle krzyża. Przedstawiony jako martwy ze złożonymi na piersi rękoma. Zaakcentowane oznaki cierpienia i męki Chrystusa. Z tego rodzaju przedstawieniami mamy do czynienia z okresem późno bizantyjskiej – przemiana religijność. Pod wpływem dyskusji pomiędzy hezychastami a humanistami nastąpiło nasycenie duchowości elementem pasyjnym – większe zainteresowanie tematami pasyjnymi i taką ikonografią. Chrystus cierpiący, martwy, nieżyjący. Symboliczny obraz, który odnosi się do śmierci Chrystusa.

XV wiek ikona triumfu ortodoksji, pochodząca z Konstantynopola, która odnosi się do zwycięstwa nad ikonoklazmem. Osoby, które brały udział w tym triumfie i MB hodegetria.

Przedstawienie akastystów – hymnów, których tradycja sięga VII wieku – stanowi on zarówno pochwały MB w kontekście jej szczególnej pozycji w Konstantynopolu i mowa jest także o szczególnej roli Marii w dziejach świata.. opowiedziane najważniejsze wydarzenia z życia świętych, w których MB brała udział. Także długie sekwencje wezwań do MB, w której jest określana np. drabiną jakubową i innymi epitetami. Akatystu jest najważniejszym hymnem maryjnym. Przykład ilustrowania akatystu na kreteńskiej ikonie z XIV wieku – wizerunek MB tronującej, z drugiej strony mniejsze pola są wypełnione przedstawieniami z akatystu. Mamy tu do czynienia z dziełem z Krety.

XIV wiek – Zwiastowanie ze Skopje – dziwne skrzydła anioła.

Ikonografia Grzegorza Palamasa – autor, który dla kultury biz. I kultury oraz teologii odniósł szczególne zasługi – jeden z ważniejszych teoretyków okresu hezychazmu. Po śmierci został uznany świętym, stąd jego postać. XIV/ XV wiek.