PROCES RZYMSKI
Prawo procesowe a prawo materialne:
Prawo materialne – w sferze stosunków majątkowych i osobistych określa prawa podmiotowe jednostki
Prawo procesowe (formalne) – spełnia role służebną, ponieważ ma na celu ochronę lub realizację praw podmiotowych określonych przez prawo materialne
Rzymianie zawsze traktowali ius civile jako całość ze względu na rolę jaka odegrała actio w procesie formułkowym
Actio – element procesowy, działanie, czyn, rozprawa sądowa, czynność o charakterze procesowym, skarga, powództwo wnoszone przez powoda w celu realizacji przysługującego mu prawa podmiotowego
W procesie formułkowym powód mógł realizować swe prawo tylko gdy pretor przyznał mu odpowiednie actio
Actio bardzo często wyprzedzał prawa podmiotowe a tylko czasem je ochraniał (odwrotnie niż dzisiaj)
Historia:
Pomoc własna – najdawniej był to jedyny sposób realizacji praw prywatnych (ale niesie za sobą niebezpieczeństwo anarchii)
Dekret cesarza Marka Aureliusza – zniesienie ochrony dla posiadacza rzeczy nabytej przez zastosowanie przemocy – ograniczanie przez coraz większą interwencję państwa – powstanie procesu i przeprowadzanie egzekucji
Sądownictwo zwyczajne – ordo iudiciorum privatorium – najstarszy sposób dochodzenia roszczeń
Proces legisakcyjny – ustawa XII Tablic
Proces fomułkowy – III w.p.n.e.; jednak do lex Aebutia (130 r.p.n.e.) Rzymianie korzystali z legis actiones dopiero ta ustawa udostępniła proces formułkowy Rzymianom
Dualizm trwa do 17 r.p.n.e. – zniesienie procesu legisakcyjnego
Proces kognicyjny –okres pryncypatu, obok formułkowego a wyparł go dopiero w okresie dominatu
342 r – konstytucje Konstancjusza i Konstansa o zakazie stosowania procesu formułkowego
Organizacja:
proces cywilny toczył się od początku aż do wydania wyroku
najbardziej czasochłonne zbieranie dowodów powierzano mianowanej osobie, która ponadto wydawała wyroki
dwufazowość postępowania:
in iure - (pierwsza), odbywała się przed przedstawicielem władzy państwowej; król => konsul => pretor, pretor tutelaris (opieka), pretor peregrynów, edyl kurulny (transakcje targowe – właściwość rzeczowa), zaś na prowincji namiestnik prowincjonalny
apud iudicem – (druga), toczyła się przed mianowanym sędzią prywatnym, tutaj następowało rozstrzygnięcie procesu, iudex – sędzia jednostkowy, arbiter – sędzia wybrany zgodnie przez strony procesowe, początkowo spośród osób wpisanych przez pretora na specjalną listę
iuducium legitimum:
między obywatelami rzymskimi
przed sędzią jednostkowym
w samym Rzymie bądź jednomilowym jego okręgiem
iudicium imperio continens – gdy nie było jednej z trzech przesłanek
sądy kolegialne:
spory instruowane przez pretora dla peregrynów rozstrzygali rekupertatorzy (było ich od 3 do 5)
sądy decemwiralne (10 osób) – spory o wolność
sądy centumwiralne (105 osób) – spory o spadki
rozstrzygnięcie na ogół w miejscu zamieszkania pozwanego
Strony:
powód (actor) – inicjuje proces, domaga się swego prawa podmiotowego,
pozwany (reus) – od niego powód domagał się określonego zachowania
faza in iure – musiały być obie strony, postępowanie zaoczne jest niemożliwe
faza apud iudiciem – gdy jedna strona nie stawia się do południa to zasądza na korzyść drugiej strony
w procesie legisakcyjnym obie strony musiały występować osobiście – nie może być zastępcy
w procesie formułkowym w obu fazach można było się posługiwać zastępcami – zastępca ustanowiony w sposób uroczysty w obecności strony przeciwnika to kognitor natomiast ustanowiony w sposób nieformalny pod nieobecność strony przeciwnej to prokurator, osoby podległe opiece zastępował opiekun a osoby prawne – syndicus, każda ze stron mogła korzystać z usług mówców sądowych – oratores, advocati – lecz nie zastępowali oni żadnej ze stron ale pełnili rolę rzecznika albo doradcy, albo wygłaszali mowy sądowe
proces mógł się toczyć tylko gdy obie strony miały zdolność sądową (legisactio) – powodowi przysługuje prawo dochodzenia roszczeń na drodze sądowej wobec pozwanego, przeciw któremu może zapaść wyrok zasądzający, jest to jeden z atrybutów obywatelstwa rzymskiego
zdolność procesowa (można mieć zdolność sądową a nie mieć procesowej !!!) – zdolność do przedsiębrania czynności, które w procesie wywołają określony skutek prawny, łączy się zazwyczaj ze zdolnością do czynności prawnych
legitymacja procesowa – możliwość wystąpienia w danym, ściśle określonym procesie w roli powoda (czynna legitymacja procesowa) bądź pozwanego (bierna legitymacja procesowa)
Postępowanie zwyczajne (Ordo iudiciorum privatorum)
najstarszy proces prywatny
postępowanie toczyło się wyłącznie na podstawie ustawy (legis actio) – stąd nazwa, można było nim dochodzić tylko takich spraw które przewidywała ustawa – wąski zakres zastosowania
w obu fazach postępowanie toczyło się ustnie
w fazie in iure strony musiały wygłaszać ściśle określone formuły – pomyłka prowadziła do przegrania procesu – skrajny formalizm
znano 5 sposobów postępowania tzw. modi lege agendi – 3 służyły do przeprowadzenia postępowania sądowego a 2 – egzekucji
legis actio sacramento – posługiwano się nią w rozstrzyganiu sporów, charakter ogólny, służyła dochodzeniu praw związanych z władztwem powoda (legis actio sacramento in rem) jak i roszczeń o charakterze zobowiązaniowym (legis actio sacramento in personam)
obie strony wzywały się do ustanowienia sacramentum – pewnej kwoty pieniężnej 50 asów, gdy wartość poniżej 1000 asów; 500 asów, gdy wartość powyżej 1000 asów), kwota ta była deponowana w świątyni i wtedy spór wkraczał w drugą fazę – apud iudiciem, w której sędzia rozstrzygał, które sacramentum jest słuszne, strona przegrywająca traciła swoje sacramentum na rzecz świątyni a jeśli był to pozwany to musiał on dodatkowo zaspokoić powoda pod rygorem egzekucji (legis actio per manus iniectionem)
Geneza:
pretor dla peregrynów udzielał instrukcji (formułki) przy przekazywaniu spraw rekuperatorom
opiera się na władzy pretorskiej a nie na ustawie – iudicium imperio continens
lex Aebutia – wszyscy mogą korzystać
pretor mógł udzielić ochrony prawnej we wszystkich słusznych (wg jego uznania) sprawach
Faza in iure:
prywatne wezwanie pozwanego przez powoda do stawienia się przed pretorem (jeżeli się nie stawił można go było doprowadzić siłą; także osoba trzecia – windeks – mogła dać gwarancję że pozwany stawi się w terminie późniejszym; albo i sam pozwany przyrzekał powodowi zapłatę gdyby się nie stawił)
wzywając do sadu powód powinien poinformować go o rodzaju pretensji (editio actionis pozasądowa) i powtórzyć przed pretorem (sądowa editio actionis)
postulatio actionis – wniesienie przez powoda prośby do pretora o udzielenie mu actio (główny warunek przeprowadzenia procesu)=> datio actionis – gdy dawał; denegatio actionis – gdy odmawiał, w tym przypadku powód mógł się odwołać (intercessio) do innego pretora lub konsula, bądź mógł próbować po zmianie na stanowisku pretora
pretor przyznawał skargę na podstawie ustawy (iudicium legitimum), albo na podstawie przysługującego imperium (iudicium imperio continens)
confessio in iure – gdy pozwany uznawał roszczenia powoda, koniec sprawy, zastępowała ona wyrok i stanowiła tytuł egzekucyjny
ujemne konsekwencje pociągał też brak jakiejkolwiek obrony ze strony obecnego pozwanego (indefensio)
iusiurandum in iure – przysięga kładąca kres postępowaniu, pozwany przysięgał, że roszczenie nie istnieje, powód –że istnieje; przysięga ta była równoznaczna z wyrokiem, a za krzywoprzysięstwo wyjątkowo surowe kary
ustaloną formułkę wręczał powód pozwanemu a ten ją przyjmował – koniec fazy in iure
Litis contestatio:
konsumpcja skargi – w tej samej sprawie te same strony mogą się procesować tylko raz
następowała ipso iure jeśli:
iudicium legitimum
skarga jest in ius concepta
skierowana in personam
gdy jeden nie był spełniony (iudicium imperio continens, skarga oparta na fakcie lub skarga miała charakter rzeczowy) konsumpcja następowała gdy pozwany ponownie podniósł o to samo roszczenie zarzut przeciw powodowi że w sporze już raz miała miejsce litis contestatio, albo że spór zakończył się wyrokiem
Formułka procesowa:
formułka – program działania w fazie apud iudicem określający w sposób maksymalnie zwięzły warunki pod jakimi miał on zasądzić lub uwolnić pozwanego
4 części zwyczajne składowe:
intentio – tu powód zawierał treść żądania (albo ściśle określone, albo bliżej nieokreślone – tu mógł przegrać cały proces gdy za dużo żądał albo przedwcześnie albo nie tam gdzie powinien albo z innej podstawy prawnej, zaś przegrana była efektem nadmiernego żądania)
demonstratio – otwierała formułki, w których roszczenie opierało się na fakcie i miały bliższe określenie podstawy prawnej żądania
condemnatio – alternatywne upoważnienie sędziego do zasądzenia albo uwolnienia pozwanego, opiewała zawsze na kwotę pieniężną nawet gdy proces toczył się o rzecz, skarga arbitralna do pretora o umieszczenie klauzuli arbitralnej na mocy której sędzia wzywał pozwanego do dobrowolnego zwrócenia rzeczy powodowi
adiudicatio – w powództwach działowych, zawierała upoważnienie sędziego do zniesienia współwłasności przez podział rzeczy wspólnej
2 części nadzwyczajne:
exceptio – część składowa formułki umieszczana w interesie pozwanego już w trakcie fazy in iure (w bonae fidei sam sędzia z urzędu), zarzut procesowy, pozwany nie zaprzeczał temu co powód zawarł w intentio ale przeciwstawiał temu inne okoliczności faktyczne lub odmienną podstawę prawną – prawdziwość udowadnia pozwany; jeśli okoliczności paraliżowały roszczenie powoda – exceptiones peremptoriae, ale jeśli tylko oddalały w czasie to dilatoriae, exceptio in rem – jeśli przeciwko jakiemukolwiek powodowi, exceptio in personam – skuteczna tylko wobec określonej osobie; exceptio doli – zarzut podstępu, pozwany gdy powód uzyskał swe roszczenie podstępnie, powód odpowiada przez replicatio
praescriptio – umieszczana za żądanie powoda domagającego się od pozwanego nie całości ale tylko części świadczenia
Obrona pozwanego:
proces mógł się toczyć gdy pozwany zaprzeczył twierdzeniom powoda (negacja)
negacja pozwanego nakłada na powoda obowiązek przeprowadzenia dowodu (onus probandi) – ponosił ujemne konsekwencje nieudanego dowodu
exceptio - część składowa formułki umieszczana w interesie pozwanego już w trakcie fazy in iure (w banae fidei sam sędzia z urzędu), zarzut procesowy, pozwany nie zaprzeczał temu co powód zawarł w intentio ale przeciwstawiał temu inne okoliczności faktyczne lub odmienną podstawę prawną – prawdziwość udowadnia pozwany; jeśli okoliczności paraliżowały roszczenie powoda – exceptiones peremptoriae, ale jeśli tylko oddalały w czasie to dilatoriae, exceptio in rem – jeśli przeciwko jakiemukolwiek powodowi, exceptio in personam – skuteczna tylko wobec okreslonej osobie; exceptio doli – zarzut podstępu, pozwany gdy powód uzyskał swe roszczenie podstępnie, powód odpowiada przez replicatio
Rodzaje actiones:
każde prawo podmiotowe chronione odrębnym powództwem (actio)
actiones civiles – oparte na ius civile
actiones in rem – powództwa rzeczowe, chroniące praw podmiotowych bezwzględnych (praw rzeczowych), skuteczne wobec wszystkich naruszających cudze prawo do rzeczy, w intentio tylko że sporna rzecz należy do powoda, konsumpcja nie następowała ipso iure w momencie litis contestatio, określano je także jako vindicationes
actiones in personam – powództwa osobowe, wnoszone tylko wobec konkretnej osobie, zazwyczaj dłużnik będący w stosunku obligacyjnym, niewykonania bądź nienależytego wykonania zobowiązania itp., wymieniano z nazwiska i imienia obie strony a konsumpcja z mocy prawa po litis contestatio
actiones honorariae – oparte na prawie pretorskim:
actiones in faktum conceptae – oparte na fakcie, pretor udzielał ochrony procesowej po stwierdzeniu przez sędziego opisanego w formułce faktu
actiones ficticiae – oparte na fikcji, pretor fikcyjnie przyjmował jakiś element w rzeczywistości nie istniejący a potrzebny
powództwa z przestawionymi podmiotami – gdy kto inny był podmiotem prawa lub obowiązku a kto inny robił lub przeciw komu robiono a actio użytek
actio utilis – zmodyfikowane już istniejące powództwo prawa cywilnego lub pretorskiego
actio directa – nie zmienione
actiones poenales – do dochodzenia pewnej kwoty tytułem kary prywatnej
actiones rei persecutoriae – do dochodzenia wyrównania szkody wyrządzonej deliktem
actiones mixtae – w celu dochodzenia odszkodowania jak i ukarania sprawcy
actiones perpetaue – powództwa, które nie ulegały przedawnieniom
actiones temporales – czasowe, mogły być wnoszone tylko w ciągu pewnego czasu (głównie prawa pretorskiego)
actiones stricti iuris – powództwa ścisłego prawa, sędzia musiał się ściśle trzymać poleceń zawartych w formułce (z kontraktów jednostronnie zobowiązujących – literalne, werbalne i pożyczka, a także z deliktów)
actiones bonae fidei – powództwa oparte na dobrej wierze, nie określano kwoty w formułkach, sędzia mógł się opierać także na zasadach słuszności i dobrej wiary (poza ustawami), (kontrakty konsensualne i realne ale nie pożyczka !!!
actiones arbitrariae – skargi arbitralne z dodatkowymi upowaznieniami dla sędziego
konkurencja powództw – gdy do ochrony jakiegoś uprawnienia prawo przewidywało kilka powództw – wtedy powód miał prawo wyboru jednego z nich ale tylko do momentu litis contestatio
kumulacja powództw – cel powództw różny – z deliktów – kradzież – zwrot rzeczy + podwójna wartość
Faza apud iudiciem:
musiało się zakończyć z upływem pewnego czasu od litis contestatio (iudicium legitimum – 18 miesięcy; iudicium imperio continens – do końca kadencji urzędnika) – jeśli nie to proces mógł być umorzony
sędzia miał ustalić stan faktyczny na podstawie dostarczonych dowodów i wydanie wyroku stosownego co do treści formułki
obowiązek dostarczenia dowodu spoczywa na tym kto twierdzi a nie na tym co zaprzecza (powód udowadnia intentio, pozwany exceptio a sędzia wydaje wyrok)
dowody – świadkowie, dokumenty, opinie biegłych, oględziny
sędzia ocenia dowody i zupełnie nieskrępowany wydawał wyrok ogłaszając go ustnie, bez podawania motywów
gdy sprawa była niejasna mógł nie wydać wyroku a sprawę przejmował inny sędzia
wyrok prawomocny od chwili ogłoszenia (nie można drugi raz się procesować w tej samej sprawie, chyba że przekupstwo sędziego albo sfałszowania dowodów)
tytuł egzekucyjny dawał podstawę do wdrożenia egzekucji, jeśli w ciągu 30 dni pozwany nie zaspokoił powoda
w procesie legisakcyjnym – legis actio per manus iniectionem – powód w obecności pretora kładł rękę na pozwanym po czym więził go przez 60 dni w prywatnym więzieniu i wyprowadzał w dni targowe, jeśli nikt go nie kupił mógł z nim zrobić co chciał; lex poetelia zniosła możliwość sprzedaży w niewolę nieprzyjacielską lub zabicia – odtąd dłużnik jako osoba półwolna odpracowywała swój dług, pozwany nie ma żadnego środka ochrony, jedynie osoba trzecia – vindex – mógł się przeciwstawić nałożeniu ręki, następowało uwolnienie dłużnika i rozpoczynało się nowe postępowanie przeciwko vindeksowi i jeśli nastąpiło zasądzenie dłużnika to wyrok opiewał na podwójna wartość, w okresie późniejszym sam dłużnik mógł wystąpić w roli vindeksa, ale reszta pozostała taka sama
w procesie formułkowym egzekucję osobistą zastąpiła egzekucja majątkowa, ale uniwersalna bo skierowana na cały majtek dłużnika, wdrażano ją na podstawie odrębnego powództwa – actio iudicati – aby uniknąć zasądzenia na podwójną wartość po zakwestionowaniu przez pozwanego zasadności egzekucji, uznawano roszczenie a to powodowało podstawę do wprowadzenia powoda w cały majątek dłużnika
przy większej liczbie wierzycieli wybierali oni magistra bonorum – sprzedawał majątek w drodze licytacji – kupował go bonorum emptor – wpłacał wierzycielom odpowiednie kwoty i wchodził w całokształt stosunków prawno majątkowych po dłużniku, z ograniczeniem odpowiedzialności za jego długi
do egzekucji majątkowej uniwersalnej dopuszczał tylko taki dłużnik, którego długi przewyższały wartość majątku (gdy inaczej sam sprzedawał część i regulował należności)
od czasów Augusta gdy stał się niewypłacalny nie z własnej winy mógł dobrowolnie oddać majątek wierzycielom (cessio bonorum) – w tym wypadku pozostawiano mu środki do życia i nie ulegał infamii !!! i nie można go było poddać egzekucji osobistej
stan senatorski, osoby niedojrzałe i chore umysłowo – egzekucja na części majątku – egzekucja majątkowa syngularna
działanie in fraudem creditorum – działanie dłużnika już w trakcie egzekucji, mającego świadomość swej niewypłacalności, który w drodze czynności prawnych lub faktycznych zmniejszał swój majątek ze szkodą dla wierzycieli; interdykt fraudatorium – ma na celu wydobycie od osób trzecich uzyskanych od dłużnika przysporzeń majątkowych => restitutio in integrum
actio Pauliana (tutaj czynności fraudacyjne miały następujące cechy: dłużnik był niewypłacalny i miał tego świadomość, kierowano skargę przeciwko osobie trzeciej a ona wiedziała że dłużnik wyzbywa się majątku ze szkodą dla wierzycieli, osoba ta działająca w dobrej wierze odpowiadała tylko jeśli z majątku dostała coś nieodpłatnie
pretorzy byli temu zjawisku przeciwni – delikt prawa pretorskiego – actiones skuteczne tylko w przeciągu roku
Restitutio in integrum (przywrócenie do stanu pierwotnego):
pozaprocesowy środek ochrony,
udzielany przez pretora po zapoznaniu się z istotą sprawy,
typowe przyczyny: przymus, podstęp, błąd, niedojrzałość kontrahenta, capitis deminutio, umotywowana nieobecność, (a więc sytuacje w których prawo łączyło niekorzystne dla kogoś skutki prawne)
Interdicta (interdykt):
pozaprocesowy środek ochrony wydawany przez pretora lub namiestnika prowincji
zawiera nakaz jednej strony pod adresem drugiej strony aby coś uczyniła albo zaniechała
cel – natychmiastowe działanie przeciw stanowi rzeczy, która narusza porządek prawny
pretor nie badał zasadności interdyktu
postępowanie kończyło się po osiągnięciu celu, inaczej stanowiło podstawę do postępowania sądowego majacego ustanowić jego zasadność
wtedy pod przymusem pretorskim adresat w formie sponsio przyrzekał zapłacić określoną sumę gdyby się okazało że bezprawnie odmówił wykonania interdyktu (to samo w drugą stronę jeśli interdykt był wydany bezzasadnie)
obydwa były zaskarżalne przez actio ex stipulatu – powód żądał wydania formułki na podstawie której sędzia miał zbadać czy adresat interdyktu podporządkował się jego treści, jeżeli nie to zapłata wartości rzeczy
3 cele: zmuszenie do zwrotu czegoś, okazanie czegoś lub kogoś, zaniechanie czegoś
interdictum simplicium – skierowany pod adresem jednej strony
interdictum duplictium – skierowany pod adresem obu stron
interdictum privatum – mógł być wnoszony przez określoną osobę
interdictum populare – z nim mógł wystąpić ktokolwiek
Missio in possessionem (wprowadzenie osoby w e władanie całym majątkiem dłużnika albo jego częścią):
przejęcie majątku następowało z upoważnienia pretora udzielanego na podstawie przysługującego mu imperium
pozaprocesowy środek przymusu stosowany wobec właściciela zajętego majątku aby skłonić go do określonego zachowania
wprowadzenie wierzycieli w cały majątek dłużnika następowało w toku egzekucji majątkowej uniwersalnej (venditio bonorum)
Stypulacje pretorskie:
słowne i w określonej formie przyrzeczenia, których treść określał pretor
cel - zabezpieczenie umożliwiające realizację roszczenia na wypadek ewentualnej szkody w toku procesu jak i poza nim
do zawarcia stypulacji pretor mógł zmusić każdą ze stron
Stosowane w 5 przypadkach:
zbyt młody wiekiem
przez nieobecność (np. ważna funkcja państwowa)
groźba lub błąd – podniesione w procesie
gdy pluris petitio – cofniecie skutków
restitutio in integrum – cofniecie niesłusznego wyroku
(pierwsze 3 działają poza procesem, pozostałe dwa są związane z procesem)
Geneza:
czasy cesarstwa – sprawne mechanizmy procesu formułkowego działają już tylko w okolicach Rzymu
nowy tok postępowania sądowego – cognitio extra ordinem – uchodzi za nadzwyczajny
cognitio to proces myślowy skierowany na ustalenie jakiegoś faktu i ocenę jego znaczenia z punktu widzenia jako przesłanki do podjęcia decyzji
cognitio oznaczała ogół czynności od wszczęcia postępowania aż do wydania decyzji ostatecznej
roszczenie z tytułu wynagrodzenia czynności zleconej, z tytułu alimentów i fideikomisów (nieformalnych zapisów na wypadek śmierci), sprawy wymagające szybkiej interwencji sadowej, związane z opieka, dotyczące wolności bądź niewoli tylko przez proces kognicyjny
organy kompetentne do rozstrzygania sporów – prefekci, konsulowie, pretorzy, urzędnicy niższego szczebla, nawet senat, na prowincji: funkcjonariusze administracji państwowej
prowincja – spory między obywatelami rzymskimi – proces formułkowy, spory inne- proces kognicyjny
sędzia nominowany przez namiestnika !!!
zanik postępowania dwufazowego
342 r. Konstytucja Konstancjusza i Konstansa – likwidacja procesu formułkowego
Organizacja sądownictwa:
zorganizowany hierarchicznie, wykonuje go aparat administracji państwowej (stopienie się dwóch funkcji państwowych: administratio i iudicatio);
na czele drabiny cesarz (w jego imieniu wydawane są wszystkie wyroki), wyrok wydany w imieniu cesarza kształtuje również nowe prawa !!!
prefekci miejscy (Rzym i Konstantynopol) im podlegali urzędnicy
każdy urzędnik wyposażony był w swe kompetencje z zakresu wymiaru sprawiedliwości i mógł je przekazać osobie przez siebie powołanej, a także wybranym przez strony arbitrom po zatwierdzeniu ich przez kompetentnego urzędnika
każdy sędzia mógł skorzystać z rady prawników
posiedzenia sadu w każdy dzień oprócz świąt, ale już nie publicznie jak w procesie formułkowym ale w pomieszczeniach zamkniętych
Przebieg:
wezwanie pozwanego do sądu w formie litis denuntiatio – pismo procesowe, w którym powód przedstawia swoje roszczenia wobec pozwanego i wzywa go do stawienia się w określonym terminie w sądzie (na ogół 4 miesiące); później doręczenie nabiera charakteru urzędowego
libellus conventionis – w prawie justyniańskim, wezwanie pozwanego do sądu, w którym powód precyzuje swoje roszczenia i ich podstawę prawną, ma duże znaczenie w procesie dla oceny czy powód nie dopuścił się nadmiernego żądania (pluris petitio); jeśli popełnia je świadomie - przegrana
actiones zachowały te same nazwy ale zmieniły nieco charakter – były one wyrazem wyłącznie roszczenia procesowego, przysługującemu określonemu powodowi (przejście od systemu skarg-powództw do systemu praw podmiotowych; procesować może się każdy a nie tylko ten który uzyskał od pretora actio, a więc ten którego prawo podmiotowe zostało naruszone a taka czy inna actio tylko to wyraża
powód przekazuje libellus właściwemu urzędnikowi, ten się zapoznaje z treścią i decyduje o przekazaniu odpisu pozwanemu za pośrednictwem urzędnika – executor
podstawowym skutkiem wniesienia libellus conventionis jest zawisłość sporu (litispedencja) – w tej samej sprawie nie może toczyć się między tymi samymi stronami postępowanie przed innym sądem, tak długo jak trwa zawisłość sporu
wraz z doręczeniem libellus conventionis przerwaniu ulega termin przedawnienia powództw (a tym samym roszczeń)
pozwany w ciągu 10 dni, jeśli nie zaspokoi powoda, przyrzeka że zjawi się w sądzie i udziela pisemnej odpowiedzi na pozew – libellus contradictionis – w niej przedstawia zarzuty pod adresem roszczeń powoda, jest również doręczane przez executora
postępowanie składa się z trzech części:
wstępna (primordium litis) – trwa do litis contestatio,
środkowa (medium) – postępowanie dowodowe
końcowa (sententia) – wydanie wyroku
strony staja przed sądem osobiście, albo zastępują je prokuratorzy
rośnie rola adwokata – rośnie wynagrodzenie za zlecenia (mogła nim zostać osoba o nieposzlakowanej opinii)
jeśli pozwany nie uznał roszczeń powoda przed sądem to powód przedstawiał ustnie fakty i przeprowadzał wywód prawny
pozwany ustnie się przeciwstawiał
następowało litis contestatio – po złożeniu przez obie strony i ich adwokatów przysięgi że w procesie będą postępować zgodnie z wymogami prawa (ale tutaj nie dzieli na dwie fazy i nie powoduje konsumpcji skargi !!!, ale tylko do tego momentu można było podnieść zarzuty dylatoryjne – z peremptoryjnych można było korzystać nawet podczas apelacji !!!)
exceptio nie jest częścią formułki procesowej, więc powoduje każdorazowo oddalenie powództwa a nie powstrzymuje powoda od wnoszenia skargi – odroczenie wykonania prawa podmiotowego
ponownemu wniesieniu skargi na przeszkodzie staje dopiero prawomocny wyrok (konsumpcja skargi !!!
Dowody:
sąd traci swobodę w ustalaniu wiarygodności – zasada legalizmu dowodowego – cesarz za pośrednictwem swoich aktów normatywnych ustala pewne dyrektywy, jakich trzyma się sędzia podczas procesu i na podstawie których ustala stan faktyczny na podstawie przeprowadzonych dowód
wzmacnianie siły dowodów rzeczowych (tu najwyższe rangą są dokumenty urzędników państwowych; także notariusze jeśli przysięgali) kosztem osobowych
w okresie dominatu rośnie rola notariatu – zawodowo się trudnią sporządzaniem dokumentów na zlecenie osób prywatnych, w asyście sekretarzy i skrybów redagowali dokumenty, pisma procesowe, prośby do cesarza i innych urzędników, albo na placach publicznych albo w kancelariach, od Justyniana musieli mieć urzędowe zezwolenie a Dioklecjan regulował wynagrodzenie
dokumenty osób prywatnych miały wartość dokumentu publicznego, jeśli były podpisane przez 3 świadków, jeśli druga strona zarzucała sfałszowanie to mogła do sądu karnego przeciw fałszerzowi albo na drodze cywilnej domagać się ustalenia autentyczności pisma
siła dowodowa świadków zależała od pochodzenia społecznego; obowiązek przysięgi stron – a strona wezwana składa ja pod rygorem przegrania procesu
domniemanie (praesumptio) – obowiązek sędziego wysnuwania wniosków, co do faktów trudnych albo niemożliwych do udowodnienia .
postępowanie było protokołowane – na wypadek złożenia przez którakolwiek stronę apelacji od wydanego wyroku
Wyrok:
po ocenie dowodów według kryteriów narzuconych przez konstytucje cesarskie sędzia wydawał wyrok, formułowany na piśmie, odczytany publicznie, mógł opiewać również na częściowe zasądzenie pozwanego a nawet zasądzić powoda i nie musi być to kwota pieniężna
możliwość postępowania zaocznego !!! – sąd czynił starania, aby doprowadzić stronę do sądu (trzykrotnie szukanie w domu) a gdy to się nie udało – normalne postępowanie sądowe
prawo justyniańskie – obowiązek zasadzenia od strony przegrywającej na rzecz przeciwnika procesowego wydatków, jakie poniósł on związku z procesem (były one szczególnie wysokie podczas apelacji)
cesarz Zenon – zasądzenie strony przegrywającej na rzecz fiskusa pewnej kwoty pieniężnej tytułem kary
Apelacja:
ponieważ strony nie miały kontroli nad wyborem sędziego – strona przegrywająca miała możliwość kontroli zgodności orzeczenia z obowiązującym prawem =>apelacja
supplicatio – zwrócenie się do cesarza z odwołaniem od decyzji urzędnika
cel – ugodzenie w niesprawiedliwość wyroku jako rezultatu niewłaściwego zastosowania prawa, braku kwalifikacji sędziego wyrokującego w niższej instancji
strona przegrana mogła się domagać ponownego rozpatrzenia sprawy w przepisowym terminie ustnie albo pisemnie – libellus appelationis
libellus refutatorius – w nim strona wygrana zbijała zawarte w apelacji argumenty
możliwość apelacji powodowała zawieszenie wykonania wyroku do czasu przeminięcia terminu złożenia apelacji, a po jej wniesieniu do wydania wyroku wyższej instancji
do Justyniana obowiązek stawienia się stron przed sądem apelacyjnym
nie było apelacji od procesu zaocznego !!!
sąd apelacyjny orzekał ponownie, co do istoty sprawy, postępowanie dowodowe i mógł dojść do odmiennych wniosków
sąd dawał nowy wyrok zastępujący poprzedni natomiast oddalając apelację czynił pierwszy wyrok prawomocnym i wykonalnym z chwilą ogłoszenia (ex tunc)
czterokrotność kosztów sądowych płaci przegrany wygrywającemu, Konstantyn Wielki – utrata połowy majątku, praca w kopalni lub wygnanie (obie na 2 lata), Justynian znosi te rygory – zwykłe koszty postępowania
prawomocny wyrok powodował definitywne skonsumowanie skargi – materialna strona prawomocności – i był przeszkodą do wniesienia apelacji – formalna strona prawomocności
jeżeli był to wyrok zasądzający to stanowił on tytuł egzekucyjny
Egzekucja:
zanika venditio bonorum a w jej miejsce distractio bonorum – sprzedaż pojedynczych przedmiotów dłużnika (cały majątek tylko w przypadku niewypłacalności)
znika całkowicie egzekucja osobista (więzienie za długi tylko jako środek pomocniczy do egzekucji majątkowej)
wygrany może być z pomocą egzekutora wprowadzony w posiadania zasądzonej rzeczy (egzekutor mógł dokonywać sekwestracji przedmiotów majątkowych w zastaw – jeżeli nie spłacił – zastawione rzeczy sprzedane w drodze licytacji)
Episcopalis audientia:
wymiar sprawiedliwości sprawowany przez biskupów
możliwość porzucenia przez strony sądu państwowego by przed trybunałem biskupim poddać się jego wyrokom
nie ma możliwości apelacji
strony dobrowolnie poddawały się temu orzecznictwu
wystarczyła wola jednej ze stron – dopiero później obu stron
potem rozstrzygał kompromis a wykonanie wyroku pozostawiono władzy świeckiej
forma ochrony interesów ubogich warstw społecznych
Proces reskryptowy:
sędzia (także inne osoby prywatne) mający trudności w rozwikłaniu problemu zwracał się do cesarza z prośbą o rozstrzygnięcie jakiegoś sporu, czynił to sam cesarz albo inny jego urzędnik z zastrzeżeniem, że taki stan faktyczny odpowiada prawdzie
sędzia był związany opinią prawną zawartą w reskrypcie