Do najstarszych rozważań psychologicznych należą te na temat temperamentów i ich roli w zachowaniu człowieka, ale co tak właściwie oznacza temperament? „Temperament może oznaczać próbę uporządkowania lub nazwania sił, które rządzą człowiekiem; sposób reakcji na przeciwstawne wpływy; ogólne nastawienie lub nastrój; czy też sposób rozróżniania ludzi lub znajdowania ich cech wspólnych. Temperament danej osoby jest czymś w rodzaju podpisu cyfrowego lub odcisku palca umieszczonego pod każdym jej zachowaniem, który sprawia, że jest ono rozpoznawalne jako jej własne”1.
Za twórcę koncepcji temperamentu uważa się, starogreckiego lekarza Hipokratesa (V wiek p.n.e.), sprowadził on naturę człowieka do odpowiedniej mieszanki czterech „soków” (humorów) w organizmie. Optymalny stosunek między tymi sokami jest źródłem zdrowia, natomiast niekorzystnie wymieszane wywołują choroby. Nie dostrzegł jednak związku pomiędzy tymi sokami i ich proporcją, a określonymi właściwościami psychicznymi człowieka.2
W II wieku n.e. Galen najwybitniejszy po Hipokratesie lekarz, wziął za punkt wyjścia Hipokratesowską koncepcję soków zwanych często humorami (łac.humor-wilgoć,sok) i opracował pierwszą typologię temperamentów. Galen wyróżnił i opisał szczegółowo dziewięć temperamentów, w tym cztery podstawowe, zależne bezpośrednio od przewagi któregoś z soków w organizmie. I tak wyróżnił i dał następujące nazwy: sangwinik (łac sanguis- krew)
flegmatyk (łac.phlegma-flegma) choleryk (gr.chole-żółć) melancholik (gr.melas chole-czarna żółć). Nazwy te przetrwały do dziś i cieszą się dużą popularnością.3
W pierwszym ćwierćwieczu naszego stulecia pojawiły się pierwsze badania empiryczne nad temperamentem, a ośrodki badań skoncentrowały się w Europie.
W Holandii Gerard Heymans uważany za pioniera badań empirycznych nad temperamentem wraz z współpracownikiem zajęli się opracowywaniem ponad 2500 ankiet składających się z 90 na podstawie których szacowali zachowania i cechy psychiczne rodzin. Na tej podstawie wyodrębnili trzy podstawowe cechy temperamentu:
aktywność - jej przeciwieństwem jest bierność, to cecha zaobserwowana w ilości czasu poświęcanego danemu rodzajowi zachowania w domu, szkole i pracy. Ujawnia się także w sposobie spędzania wolnego czasu.
Emocjonalność – przejawia się w sile i częstości występowania reakcji emocjonalnych. funkcje pierwotną /wtórną – dotyczy intensywności reakcji oraz czasu jej trwania. Funkcja pierwotna reaguje szybko i silnie, a reakcja szybko znika, a funkcja wtórna reaguje na bodźce słabo, choć reakcja stopniowo się wzmaga i utrzymuje długo.
Kombinacja tych trzech cech temperamentu doprowadziła do powstania ośmiu typów temperamentów zwanych przez ich twórców typami charakterów i jest to charakter amorficzny, apatyczny, nerwowy, sentymentalny, sangwinistyczny, flegmatyczny, choleryczny i pasjonujący się.
Dysponując swoimi badaniami temperamentów rodzin autorzy wnioskowali o roli dziedziczności i wychowania w kształtowania się tych temperamentów. 4
Drugą typologią wartą przedstawienia jest typologia Pawłowa. Iwan Pawłow Laureat Nagrody Nobla i jego współpracownicy prowadząc badania nad czynnością odruchowo-warunkową u psów zwrócili uwagę na indywidualne różnice w procesie warunkowania. Obserwując pewną prawidłowość i stałość zachowań w występujących różnicach indywidualnych wysnuł hipotezę, że u podłoża tego zjawiska niedającego się wytłumaczyć specyficznością sytuacji eksperymentalnej, tkwią właściwości dwóch procesów nerwowych – pobudzenia i hamowania. Biorąc pod uwagę szybkość i dokładność wytwarzania i zanikania odruchów oraz ich intensywność wyodrębnił cztery właściwości ośrodkowego układu nerwowego: siłę pobudzenia, siłę procesu hamowania, równowagę i ruchliwość procesów nerwowych.5
Siła procesu pobudzenia, była według Pawłowa najważniejszą właściwością układu nerwowego ponieważ stanowi zdolność komórki nerwowej do pracy. Przejawia się w zdolności do wytrzymywania długotrwałego bądź krótkotrwałego, ale silnego pobudzenia bez przechodzenia w stan hamowania ochronnego.
Hamowanie ochronne (bezwarunkowe czyli wrodzone) chroni komórkę nerwową przed szkodliwym działaniem silnego bodźca, a więc przed jej nadmiernym zużyciem i wyczerpaniem.
Równowaga procesów nerwowych jest właściwością określającą wypadkową pomiędzy procesem pobudzenia, a hamowania. Relacja pomiędzy tymi procesami decyduje o tym czy mamy do czynienia z jednostką zrównoważoną czy też z niezrównoważoną.
Niezrównoważona jest w przypadku dominacji siły jednego procesu nad siła drugiego.
Ruchliwość procesów nerwowych jest najpóźniej wprowadzoną do typologii układu nerwowego właściwością.
Keirsey D., Bates M., „ Zrozum mnie proszę. Charaktery i typy temperamentów” Gliwice 2009 str.35↩
Strelau J. „Temperament i inteligencja” red. Tomaszewski T.”Psychologia ogólna” Warszawa 1995 str.7↩
Strelau J. „Psychologia podręcznik akademicki” tom II Gdańsk 2000 str.683↩
Tamże str. 684↩
Tamże str. 684↩