Rola rodziny i grup rówieśniczych w rozwoju dzieci i młodzieży

Truizmem jest twierdzenie, że rodzina jest najważniejszym czynnikiem, wpływającym na rozwój dzieci i młodzieży. Pojęcie własnego „ja” rozwija się pod wpływem aprobaty osób znaczących w społecznym środowisku dziecka. A ro­dzice są pierwszymi znaczącymi osobami w życiu dziecka.

„Rodzina jest jednym z najważniejszych środowisk wychowawczych dzieci i młodzieży, instytucją wychowawczą nie do zastąpienia innymi instytucjami, wprowadza bowiem dziecko w świat kultury i życia społecznego ludzi dorosłych”¹ według Z. Tyszki.

W ujęciu socjologicznym, rodzinę można rozpatrywać, jako grupę społeczną (zbiorowość krewnych), bądź też, jako instytucję społeczną.

Wśród funkcji rodziny Tyszka wymienia m. in.:

1. funkcję socjalizacyjną, która między innymi stanowi przygotowanie dzieci do samodzielnego pełnienia ról społecznych;

2. funkcję klasową – polegająca na wstępnym nadawaniu dzieciom i niepracującemu współmałżonkowi pozycji w strukturze klasowo – warstwowej i zawodowej danego społeczeństwa, oraz na socjalizacji potomstwa, nasyconej subkulturą i ideologią danej klasy społecznej;

3. materialno – ekonomiczną – zaspokojenie potrzeb materialnych rodziny;

4. opiekuńczo – zabezpieczającą – opieka nad małymi dziećmi i pomoc materialna dla osób starszych bądź niepełnosprawnych;

5. legalizacyjno – kontrolna – szczególnie istotna ze względu na naukę zachowań i postaw wzorów zachowań przyjętych w rodzinie za obowiązujące; kontrolna rodziców wobec dzieci, oraz małżonków wobec siebie;

6. kulturalna – polegająca na zapoznawaniu młodego pokolenia z kulturą danego społeczeństwa, wpajaniu odpowiednich norm i systemów wartości, przekazywaniu dziedzictwa kulturowego;

7. emocjonalno – ekspresyjna – polegająca na zaspokajaniu potrzeb emocjonalnych.

Prawidłowo funkcjonująca rodzina zaspokaja potrzeby dzieci w obszarach: bezpieczeństwa, kontaktu społecznego, więzi emocjonalnej, przynależności, akceptacji (Tyszka Z., 1979, s. 69).

Maria Ziemska zwraca uwagę, iż „wpływ środowiska rodzinnego na rozwój i kształtowanie osobowości dziecka odbywa się na dwóch drogach — jako świadoma praca wychowawcza oraz jako oddziaływanie niezamierzone. To ostatnie jest oddziaływaniem przez tok czynności i zdarzeń, jakie w domu mają miejsce, przez stosunek dorosłych do tych czynności i zdarzeń, a szcze­gólnie przez wzajemne stosunki członków rodziny do sie­bie i do dziecka”² (Ziemska M., 1973, s. 6).

Różne postawy rodziców skutkują różnymi zachowaniami dzieci. Na każdą postawę rodzicielską składają się składniki: myślowy, uczuciowy i działania. Wyniki prowadzonych badań jednoznacznie wskazują, akceptacja matki ma dla dziecka kapitalne znaczenie. Dziecko lekceważone, zaniedbywane, czy krytykowane będą reagowały wrogością, czy agresją. Częstokroć również zachowują się buntowniczo, negując autorytet rodziców. ³

Rodzina, jako grupa społeczna ma wiele funkcji do spełnienia, ważnym aspektem jest obserwacja rozwiązań przyjętych w danej rodzinie, w odniesieniu do sytuacji problemowych. Dziecko obserwuje, w jaki sposób rodzice radzą sobie w sytuacjach trudnych, konfliktowych. Uczy się również, jakie zachowania są w rodzinie nieakceptowane, w jaki sposób nie powinno się zachowywać. Rodzina dysfunkcyjna dostarcza w tym względzie wzorców nieprawidłowych.

Oprócz postaw rodzicielskich, wpływ na zachowanie dziecka ma również tzw. styl wychowawczy, który jest „wypadkową sposobów i metod oddziaływania na dziecko wszystkich członków rodziny”.⁴

Już w pierwszej fazie rozwoju, jednym z ważniejszych sposobów uczenia się, jest umiejętność naśladowania. Dzięki temu dziecko uczy się „powtarzać proponowane i akceptowane przez dorosłego zachowania”.⁵

We wczesnym dzieciństwie niezwykle ważne dla rozwoju poznawczego są czynności eksploracyjne. Prowadzą one do powiększenia zasobu informacji i doświadczeń. Pozwala to dziecku bez przeszkód przejść na wyższy poziom rozwoju. Badania Kaisera (1969) wykazały, że dzieci w wieku 9-12 miesięcy, wychowujące się w domach dziecka, większą aktywność skierowaną na osoby, podczas gdy dzieci wychowywane w rodzinach więcej uwagi poświęcały przedmiotom. Także Bowlby wskazał, że właściwe relacje między dzieckiem, a opiekunami są podstawą badawczej aktywności dziecka. Dzieci, które są wychowywane przez matki stosujące różne strategie, skupiając uwagę dziecka na przedmiotach i zdarzeniach, mają większe kompetencje eksploracyjne. Podobny wpływ ma również kontakt matki z dzieckiem dla rozwoju językowych i komunikacyjnych kompetencji dziecka.

Rodzice powinni zaspokajać potrzeby dziecka, z których ważna jest potrzeba ciepła i miłości. Jest to jeden z ważniejszych czynników stymulujących osiągnięcia rozwojowe. W okresie niemowlęcym niedobór tych czynników może opóźnić rozwój psychomotoryczny i spowodować występowanie reakcji niepożądanych (choroba sieroca). Niedostatki kontaktu z rodzicami w wieku poniemowlęcym to najczęściej opóźnienie rozwoju mowy i funkcji poznawczych. W okresie średniego, późnego dzieciństwa aktywne zainteresowanie rodziców powoduje, że dziecko kształtuje pozytywny obraz siebie i otaczającego świata, czuje się ważne i potrzebne. Można w sposób bardzo uproszczony określić, że prawidłowo funkcjonująca rodzina dostarcza dziecku maksymalnej stymulacji do rozwoju i okazuje zadowolenie z jego postępów, co z kolei motywuje dziecko do podejmowania dalszych wyzwań, dzięki czemu rozwija się lepiej, niż rówieśnicy pozbawieni tego rodzaju stymulacji.

Jedną z potrzeb, których zaspokojenie wpływa na rozwój osobowości, jest potrzeba wzoru. W okresie dojrzewania ta potrzeba wzoru jest szczególnie ważna. Choćby dlatego, że w tym okresie młodzież ma silną potrzebę identyfikacji z wzorem. Rodzice wychowujący dzieci i młodzież w rodzinach prawidłowych, zmieniają swoje postawy, zależnie od etapu rozwoju, na jakim znajduje się dziecko. Różni się stopień swobody, formy dozoru. Wraz z wiekiem maleje potrzeba kontaktu fizycznego, rośnie i rozbudowuje się więź psychiczna. Wzajemny szacunek i akceptacja jest bardziej istotna dla młodzieży. Brak tej plastyczności może spowodować zaburzenia w rozwoju dziecka.

W odniesieniu do rozwoju intelektualnego badania, prowadzone nad dziećmi wychowywanymi w instytucjach wskazują, że jałowe warunki środowiskowe miały bardzo szkodliwy wpływ na rozwój. Ten szkodliwy wpływ ujawniał się w wielu zakresach późniejszego rozwoju. Podobne wyniki osiągnięto w odniesieniu do dzieci wychowywanych w rodzinach dysfunkcyjnych. Badacze stwierdzili, że iloraz inteligencji był wyższy u dzieci, których rodzice stymulowali ich rozwój i przejawiali umiar w dyscyplinowaniu. Indywidualne różnice były widoczne już w wieku 12-15 miesięcy. Matki, które były łatwo dostępne, chętnie pomagały dzieciom i były wrażliwe na potrzeby dzieci, to matki, których dzieci rozwijały się lepiej. Również organizacja środowiska domowego była u nich sprzyjająca eksploracji, a zatem niejako „działała” nawet wówczas, kiedy matki nie było w pobliżu.⁶

Dzieci o ufnym przywiązaniu lepiej też radzą sobie w rozwiązywaniu problemów, są bardziej pozytywnie nastawione do świata. Właściwy rozwój uczuciowy jest także wynikiem właściwych relacji w środowisku rodzinnym. Podobnie, jak rozwój moralny, ma on również znaczący wpływ na interakcje z grupą rówieśniczą. Teoria społecznego uczenia się to koncepcja, która zakłada, że modelowanie i naśladownictwo są głównymi determinantami zachowania moralnego. Wg Bandury wzmacnianie i karanie to dwa procesy, które modelują zachowania moralne. Dzięki właściwym wzorcom, nagradzaniu i chwaleniu jest większe prawdopodobieństwo, że dzieci, czy młodzież będzie umiała różnicować wzmocnienia dostępne w różnych sytuacjach, np. pochwała rodziców za dobry stopień lub presja grupy rówieśniczej do pójścia na wagary. Piaget uważał, że interakcje z rówieśnikami odgrywają główną rolę w rozwoju myślenia moralnego. Konflikty moralne, z jakimi spotykają się w kontaktach rówieśniczych wpływają na stosowanie coraz bardziej złożonego i efektywnego rozumowania. Wynika z tego również rozwój zachowań prospołecznych. Zarówno rówieśnicy, jak i rodzice dostarczają wzmocnień pozytywnych, wpływających na przejawianie zachowań prospołecznych. Drugim biegunem są zachowania antyspołeczne. J. Reykowski analizując wyniki prowadzonych badań, zwrócił uwagę na aspekt rozwojowy. W okresie dojrzewania, znaczna część młodzieży przechodzi przez fazę negowania pozytywnych emocji. Jest to właściwe szczególnie dla chłopców. Mogą pojawić się akty agresji, brutalizacji stosunków społecznych. Sytuacje ekstremalne mogą w tym wypadku prowadzić nawet do zachowań przestępczych.⁷ Często agresja dzieci ma źródło w kontaktach dzieci z rodzicami i rodzeństwem. Często również zdarza się, że dzieci agresywne mają przyjaciół wśród podobnych sobie. Już dzieci przedszkolne porównują siebie z innymi dziećmi. Na początku porównania te dotyczą raczej podejmowanych działań i służą zaprzyjaźnianiu się z rówieśnikami, w starszym wieku porównania te mogą dotyczyć postępów w nauce. W okresie dorastania zwykle można zaobserwować spadek poczucia własnej wartości. W tym okresie większy wpływ na rozwój ma grupa rówieśnicza. To w niej młodzież ma okazję skonfrontować poglądy i postawy przyjęte w środowisku domowym. Ma również charakter osobotwórczy. Porównując się z innymi członkami grupy, najczęściej o podobnych zainteresowaniach czy umiejętnościach krystalizuje plany na przyszłość, wybiera, zmienia lub porzuca kolejne scenariusze. Interakcje w grupie rówieśniczej są przygotowaniem do funkcjonowania w życiu społecznym. Nie wszystkie grupy rówieśnicze wspomagają rozwój, jednak brak akceptacji grupy ze strony rodziców, najczęściej napotyka na opór, ze względu na niezwykle silną w tym wieku potrzebę niezależności. Zarówno rodzina, jak i grupa rówieśnicza mają zdecydowanie największy wpływ na rozwój dzieci i młodzieży w poszczególnych etapach rozwoju.

Bibliografia

J. Reykowski, Osobowościowe i sytuacyjne przesłanki agresji. Psychologia Wychowawcza 1973, s. 175 – 177

R. Vasta, M. Haith, S. Miller, Psychologia dziecka, WSiP Warszawa 1995, s. 373 – 376

M. Ziemska, Postawy rodzicielskie, P.W. Wiedza Powszechna. Warszawa 1973, s. 6

M. Przetacznikowa, Z. Włodarski, Psychologia wychowawcza, PWN, Warszawa 1980, s. 443,

B. Harwas – Napierała, J. Trempała, Psychologia rozwoju człowieka, T. 2, Wydawnictwo Naukowe PWN. Warszawa 2000

Z. Tyszka, Socjologia rodziny. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa: 1979, s. 37

---

1. Z. Tyszka, Socjologia rodziny. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa: 1979, s. 37↩

2. M. Ziemska, Postawy rodzicielskie, P.W. Wiedza Powszechna. Warszawa 1973, s. 6↩

3. M. Ziemska, Postawy rodzicielskie, P.W. Wiedza Powszechna. Warszawa 1973, s. 35 – 41↩

4. M. Przetacznikowa, Z. Włodarski, Psychologia wychowawcza, PWN, Warszawa 1980, s. 443,↩

5. B. Harwas – Napierała, J. Trempała, Psychologia rozwoju człowieka, T. 2, Wydawnictwo Naukowe PWN. Warszawa 2000, s. 51↩

6. R. Vasta, M. Haith, S. Miller, Psychologia dziecka, WSiP Warszawa 1995, s. 373 – 376↩

7. J. Reykowski, Osobowościowe i sytuacyjne przesłanki agresji. Psychologia Wychowawcza 1973, s. 175 - 177↩