3. Proces budowy radzieckiej strefy wpływów w Europie Środkowo-Wschodniej po II wojnie światowej.
Proces budowy radzieckiej strefy wpływów w Europie Środkowo-Wschodniej ZSRR realizował w czterech zasadniczych etapach:
Lata II wojny światowej, kiedy to działający w konspiracji komuniści starali się tworzyć szerokie sojusze, tzw. narodowe fronty antyfaszystowskie, obejmujące również stronnictwa niekomunistyczne.
Okres przełomu wojny i pokoju, kiedy komuniści współtworzyli ośrodki władzy państwowej albo o koalicyjnym charakterze, albo też – za sprawą obecności Armii Czerwonej – bywali kooptowani do konfiguracji o charakterze niekomunistycznym. (W obu przypadkach dążyli do objęcia stanowisk ministrów kluczowych z ich punktu widzenia, czyli bezpieczeństwa publicznego i obrony narodowej, sprawiedliwości oraz propagandy.)
Zmierzali do eliminacji, często fizycznej, swoich politycznych oponentów i to bez względu na zajmowane przez nich miejsce na scenie politycznej.
Formalne uprawomocnienie realnie zdobytej władzy, najczęściej poprzez fałszowanie wyników wyborów parlamentarnych, z jednoczesnym zastraszaniem niepokornych wyborców.
POWOŁANIE DO ŻYCIA KOMINFORMU
Od momentu rozwiązania przez Stalina w maju 1943 r. III Międzynarodówki nie istniał formalnie żaden niezależny ośrodek koordynujący działania międzynarodowego ruchu komunistycznego. Kryła się za tym stalinowska propaganda, której cel był następujący: przekonanie Zachodu, że poszczególne partie prowadzą niezależną politykę. Przemiany dokonujące się na Zachodzie, a w szczególności jego integracja pod egidą USA wpłynęły na powrócenie na Kremlu do koncepcji zinstytucjonalizowanej kontroli zagranicznych komunistów. W rezultacie od 22 do 27 września 1947 r. doszło w Szklarskiej Porębie do narady reprezentantów partii komunistycznych Bułgarii, Czechosłowacji, Francji, Jugosławii, Polski, Rumunii, Węgier, Włoch i ZSRR. Przedstawiciel radziecki Andrzej Żdanow oznajmił, że skończył się okres współpracy międzynarodowej i należy uczynić wszystko, aby skutecznie oprzeć się USA i ich poplecznikom. Na spotkaniu odrzucono również możliwość sięgnięcia po władzę w drodze wyborów parlamentarnych.
Powołano wówczas Biuro Informacyjne Partii Komunistycznych i Robotniczych (Kominform) z siedzibą w Belgradzie (po konflikcie radziecko-jugosłowiańskim siedzibę przeniesiono do Bukaresztu, gdyż w czerwcu 1948 r. KPJ wykluczono z biura). Kominform prowadził aktywną działalność do schyłku 1949 r. Został rozwiązany w 1956 r.
RADA WZAJEMNEJ POMOCY GOSPODARCZEJ
RWPG powołano do życia podczas konferencji moskiewskiej obradującej od 5 do 8 stycznia 1949 r. Powstanie tego tworu było odpowiedzią Stalina na Plan Marshalla i funkcjonowanie Organizacji Europejskiej Pomocy Gospodarczej. Członkami założycielami stały się: Bułgaria, Czechosłowacja, Polska, Rumunia, Węgry i ZSRR. W lutym tego samego roku włączono Albanię , a w 1950 r. – NRD (nie zaproszono Jugosławii ze względu na konflikt radziecko-jugosłowiański). Powstanie RWPG zbiegło się z głębokimi reformami systemowymi – zwłaszcza gospodarczymi – we wszystkich krajach bloku. Za pomocą RWPG zamierzano połączyć dwa wykluczające się w praktyce cele:
lansowaną publicznie koncepcję różnorodności dróg wiodących do socjalizmu,
absolutną kontrolę nad trendami polityki ekonomicznej poszczególnych krajów bloku.
Założenia teoretyczne przewidywały wspieranie planowanego rozwoju poszczególnych gospodarek narodowych, przyspieszanie postępu we wszystkich dziedzinach, w tym w sferze wydajności pracy. W praktyce RWPG miało wzmacniać ekonomiczną dominację ZSRR nad pozostałymi krajami bloku wschodniego.
UKŁAD WARSZAWSKI
Remilitaryzacja RFN i włączenie tego państwa w struktury NATO stały się przyczynami powstania UW. 14 maja 1955 r. w Warszawie zwołano naradę przedstawicieli Albanii, Bułgarii, Czechosłowacji, NRD, Polski, Rumunii i Węgier. Podpisano wówczas Układ o Przyjaźni, Współpracy i Pomocy Wzajemnej (pot. Zwany Układem Warszawskim). Zawarto go na okres lat dwudziestu, a następnie przedłużono w latach 1975 oraz 1985. (Tirana opuściła ugrupowanie już w roku 1961.)
Układ Warszawski stał się nowym instrumentem utrzymywania radzieckiej kontroli nad krajami bloku, co okazało się tym istotniejsze, że zlikwidowano instytucję radzieckich „doradców”. Miał również formalnie uprawomocnić stacjonowanie wojsk radzieckich w krajach członkowskich. To rozwiązanie wsparto następnie układami bilateralnymi: z PRL z 17 grudnia 1956 r. oraz z NRD, Rumunią i Węgrami z roku 1957. Ich zawarcie było zarazem wynikiem powstania węgierskiego.
7. Zasadnicze kierunki i charakter polityki zagranicznej Stanów Zjednoczonych w Ameryce Łacińskiej po 1945 r.
Cechy charakterystyczne (i po części etapy) sytuacji politycznej Ameryki Łacińskiej przed 1945 r. (zamieszczam dla lepszego zrozumienia problemu):
Panamerykanizm – ruch rozwijający się od początków XIX w. w krajach Ameryki Łacińskiej. Początkowo dążył do przeciwstawienia się powtórnej kolonizacji tych krajów przez państwa europejskie. Czołowym przedstawicielem idei panamerykanizmu w tym okresie był S. Bolivar, dążący do utworzenia federacji państw południowoamerykańskich, wyzwolonych i uniezależnionych od panowania hiszpańskiego. Później ideę tę przyjęły USA, przeciwstawiające się wpływom europejskim na kontynencie amerykańskim.
Doktryna Monroe (1823 r.) – zasada nieangażowania się Stanów Zjednoczonych w sprawy europejskie, przy jednoczesnym nieangażowaniu się państw europejskich w sprawy amerykańskie.
Doktryna dobrego sąsiedztwa – polityka USA wobec Ameryki Łacińskiej w latach 1933-45, proklamująca ułożenie stosunków USA z tym regionem na równoprawnych podstawach, przyznająca państwom regionu większą samodzielność w działaniach niż w okresie wcześniejszym; zainicjowana przez administrację Herberta Hoovera i praktykowana przez administrację Franklina Delano Roosevelta, wprowadzała zasadę nieinterwencji, nieuznawanie podbojów terytorialnych, pokojowe rozwiązywanie sporów, nielegalność ściągania długów siłą oraz przewidywała zawieranie obustronnie korzystnych porozumień handlowych.
Pod koniec wojny koncepcja polityki „dobrego sąsiada" przestała już odpowiadać Waszyngtonowi, który chciał przekształcić dotychczasowy system panamerykański w system międzyamerykański. Chodziło o uzupełnienie ekonomicznej i wojskowej hegemonii na kontynencie strukturami zapewniającymi USA hegemonię polityczną. Stany Zjednoczone, które przez okres wojny nie były zainteresowane zwoływaniem konferencji panamerykańskich (ostatnia odbyła się w Limie w 1938 r.), doprowadziły do zwołania takiej nadzwyczajnej konferencji bezpośrednio po spotkaniu Wielkiej Trójki w Jałcie.
Konferencja Międzyamerykańska (bez udziału Argentyny, która przystąpiła 4 kwietnia 1945 r.) obradowała w Meksyku (w zamku Chapultepec) od 21 lutego do 8 marca 1945 r. 3 marca uchwaliła ona Akt z Chapultepec, który stanowił pierwszy zarys sojuszu kontynentalnego. Akt powoływał się na zasady przyjęte przez konferencje panamerykańskie od 1890 r.; zobowiązywał sygnatariuszy do konsultowania się w razie naruszenia integralności, suwerenności lub niepodległości politycznej któregokolwiek z państw amerykańskich; zalecał zawieranie traktatów zapobiegających aktom napaści; zapowiadał zawarcie układu regionalnego w sprawie utrzymania pokoju i bezpieczeństwa.
Idea „otwartych drzwi”
Zastępca amerykańskiego sekretarza stanu William Clayton wystąpił na konferencji z ideą „otwartych drzwi" w handlu miedzy państwami amerykańskimi i za zniesieniem barier celnych. „Plan Claytona" odpowiadał interesom firm północnoamerykańskich i zawierał klauzule zmierzające do zahamowania gospodarczego uniezależnienia się krajów latynoskich. Kilka delegacji ostro przeciwko niemu wystąpiło, a przyjęta Karta Ekonomiczna mówiła jedynie o potrzebie przezwyciężania skrajnego nacjonalizmu ekonomicznego i wypowiadała się przeciwko dumpingowi (co było głównie wymierzone przeciwko amerykańskim monopolom). Państwa latynoamerykańskie, aby chronić gospodarkę, zaczęły stosować wobec USA bariery protekcjonistyczne (zwłaszcza ograniczenia walutowe) oraz rozwijać współpracę regionalną.
Pod mianem „regionalizmu", który niebawem miał być uznany przez ONZ, Waszyngton chciał przekształcić opartą na zasadach demokratycznych stosunków międzynarodowych Unię Panamerykańską w jednobiegunowy system międzyamerykański, który ułatwiałby dominację USA. Intencje te były widoczne na konferencji w San Francisco, gdzie dyplomacja waszyngtońska zabiegała o uznanie „doktryny Monroe'go" jako reguł postępowania „bloku amerykańskiego", stojących ponad normami Karty NZ.
Plan Trumana
Ten rodzaj myślenia znalazł następnie ucieleśnienie w wielu poczynaniach Waszyngtonu wobec Ameryki Łacińskiej. W orędziu prezydenta do Kongresu USA (6 V 1946 r.) znalazł się
punkt (nazwany niebawem „planem Trumana"), który proponował międzyamerykańską współpracę wojskową w zakresie współdziałania wojsk lądowych i marynarki, ujednolicenia systemu szkolenia i organizacji wojsk, standaryzacji uzbrojenia i wykorzystania rezerw ludzkich. Podobnie jak „plan Claytona" propozycje te były uzasadniane „współzależnością" państw amerykańskich.
Konferencja z Rio de Janeiro
„Plan Trumana" spotkał się z krytyką w wielu krajach (m.in. zaostrzył ponownie stosunki USA z Argentyną), Stany Zjednoczone swój cel osiągnęły. Od 15 sierpnia do 2 września 1947 r. obradowała w Rio de Janeiro międzyamerykańską konferencja „w sprawie pokoju i bezpieczeństwa na kontynencie" (nie została zaproszona Nikaragua, gdzie właśnie dokonany został zamach stanu). Głównym wynikiem było podpisanie 30 sierpnia międzyamerykańskiego traktatu o pomocy wzajemnej, zwanego Paktem z Rio. Nakładał on na sygnatariuszy dwa rodzaje zobowiązań:
wzajemnego wspierania się w czasie agresji (w ujęciu art. 51 Karty ONZ – znanego nam z zajęć Mejsaczka:P);
współdziałania na wypadek agresji niebędącej atakiem zbrojnym celem tego zapisu było przeciwstawienie się ruchom lewicowym.
Określona w nim „strefa bezpieczeństwa" półkuli zachodniej rozciągała się od bieguna do bieguna i od Cieśniny Beringa do wschodnich wybrzeży Grenlandii (art. 4).
Konferencja w Bogocie
30 kwietnia 1948 r. – Ogólnoamerykański Układ o Pokojowym Rozstrzyganiu Sporów (Układ bogotański); formalizował normy i sposoby rozstrzygania sporów między krajami półkuli zachodniej
2 maja 1948 r. – powołano Organizację Państw Amerykańskich; cele:
gospodarczy rozwój kontynentu;
ochrona integralności terytorialnej i suwerenności członków.
(USA chciały wykorzystać OPA do wciągnięcia krajów kontynentu w działania poza jego obszarem – wojna w Korei. Państwa członkowskie się temu sprzeciwiły, argumentując swoje stanowisko porzuceniem idei panamerykanizmu.)
Dodatkowo Stany Zjednoczone zawierały z państwami regionu porozumienia dwustronne. Prowadziły one do unowocześnienia sił zbrojnych poszczególnych stron. Zarazem jednak umożliwiały USA budowę własnych instalacji wojskowych na obszarze Ameryki Łacińskiej, a ponadto otwierały znaczące rynki zbytu przed północnoamerykańskimi koncernami zbrojeniowymi.
Warto również wspomnieć o interwencjach USA w państwach, w których rozwijały się ruchy lewicowe. Stany Zjednoczone wspierały w tych krajach dyktatury proamerykańskie (mimo szerzenia haseł demokratycznych).
Interwencja w Gwatemali
W styczniu 1953 r. władzę objął Demokratyczny Front Wyborczy, w którego składzie byli również komuniści. USA nakłaniały kraje kontynentu do zrywania stosunków z Gwatemalą oraz wsparły materialnie zbrojny zajazd z terytorium Hondurasu. Oczywiście RB ONZ wnioskowała o zaprzestanie walk (Gwatemala prosiła o interwencję ONZ). Ostatecznie władzę w Gwatemali objął dowódca proamerykańskich oddziałów Carlos Castillo Armas.
Kuba
W styczniu 1959 r. władzę na Kubie przejął Fiedel Castro Ruz. Działał dwutorowo: po pierwsze, starał się wyeliminować na wyspie wpływy USA, a po drugie, podsycał tendencje rewolucyjne w pozostałych krajach Ameryki Łacińskiej (w Dominikanie, na Haiti, w Nikaragui, Panamie, Wenezueli). Jako że potrzebował kredytów zwrócił się do ZSRR. Skutkiem współpracy były dostawy radzieckiej ropy, a później broni. Początkowo Waszyngton nie zareagował, gdyż liczył, że wystarczą naciski innych państw regionu na Kubę. Państwa te potępiły mieszanie się w sprawy latynoamerykańskie ZSRR i ChRL, ale Kuba nie została w nich wymieniona. Skutkowało to zorganizowaniem przez USA w Gwatemali obozu dla antycastrowskich powstańców, a w Nikaragui bazę dla bombowców mających wspierać operację. Niestety akcja, której dokonano w Zatoce Świń, zakończyła się niepowodzeniem.
Kolejnym krokiem Kuby było zainstalowanie wyrzutni rakiet średniego zasięgu, które zagrażały Stanom Zjednoczonym. USA odpowiedziało, wspartą przez OPA, blokadą morską Kuby. Sprawę poruszano na posiedzeniu RB ONZ. Ostatecznie wyrzutnie zdemontowano. Należy zwrócić uwagę, że mimo to, iż Rosjanie zostali z Kuby usunięci, to utrzymali pozycję jej protektora. Stanowiło to istotny wyłom w doktrynie Monroego.
Interwencja w Dominikanie
25 września 1963 r. doszło do zamachu stanu. USA początkowo akceptowały ten stan w zamian za obietnicę utrzymywania przemian demokratycznych. Jednak kolejne ekipy stawały się coraz bardziej dyktatorskie. W Dominikanie wybuchło powstanie przecie juncie wojskowej, w czego wyniku pojawiły się oddziały amerykańskie. Ostatecznie akcja zakończyła się wyborami nadzorowanymi przez USA i wycofaniem wojsk.
(W tym przypadku OPA nie poparła działań USA.)
Jednym z elementów walki USA z rządami lewicowymi była doktryna Cartera.
Carter w swoim wystąpieniu na forum ONZ oznajmił, że stosunek do praw człowieka nie jest sprawą wewnętrzną danego kraju, gdyż każdy z sygnatariuszy Karty NZ zobowiązał się do ich przestrzegania. Czyli w razie nieprzestrzegania tych praw USA miały wstrzymać pomoc wojskową, a później gospodarczą. Kraje regionu uznały stanowisko Waszyngtonu za ingerencję w ich sprawy wewnętrzne.
Ruchy lewicowe pojawiły się również w Nikaragui, Gwatemali, Kolumbii.