TOTALITARYZM I AUTORYTARYZM - Juan Linz

Wyznaczniki totalitaryzmu (wg: C.Friedrich, Z.K.Brzeziński, 1965 r.):

1. totalitarna ideologia

2. jedna partia związana z tą ideologią i zwykle kierowana przez dyktatora

3. rozbudowany aparat tajnej policji i trzy rodzaje monopolistycznej władzy (monopol nie musi być praktykowany przez partię polityczną, kontrola pozostaje w rękach elity rządzącej w określonym społeczeństwie i stanowi fundament reżimu politycznego):

1. nad środkami masowej komunikacji

2. nad siłami zbrojnymi

3. nad wszystkimi organizacjami, łącznie z gospodarczymi (stąd gospodarka centralnie planowana).

Dopiero współwystępowanie wszystkich czynników przesądza o istnieniu sytemu totalitarnego.

Powszechny i/albo arbitralny terror z obozów koncentracyjnych , na procesach pokazowych, wymierzanie kar grupom wg odpowiedzialności zbiorowej - nie jest zasadniczym wyznacznikiem totalitaryzmu, ale wystąpienie w tym systemie jest bardziej prawdopodobne. Tak samo istnienie charyzmatycznych przywódców nie jest koniecznie w totalitaryzmie.

Dlaczego totalitaryzm może być atrakcyjny:

- chętni do współpracy otrzymują szansę aktywnego uczestnictwa i zaangażowania

- masowe członkostwo w partii może stać się źródłem poczucia sensu, celu i przynależności

- aspekt mobilizacyjno-partycyjny, dający możliwość awansu zagorzałym działaczom, którzy w innych systemach byliby jedynie biernymi przedmiotami

Różnice między totalitaryzmem a autorytaryzmem

Totalitaryzm	Autorytaryzm
Władza totalitarna	Władza autorytarna
Monizm, monopol władzy - zniszczenie lub osłabienie wszystkich organizacji , instytucji i grup interesu i zorganizowanie totalitarnych struktur politycznych. Partia hegemoniczna. Władza o sumie zerowej (wierność ideologii, dążenie do monopolistycznej kontroli, strach przed jej utratą prowadzący do przymusu i terroru wewnątrz samej władzy). Izolacja grup przywódczych od pozbawionych wiary w ideologię. Przyczyny: silna wiara w ideologię, identyfikacja z jej symbolami, przekonanie o konieczności legitymizacji decyzji zgodnie z ideologią	Elita rządząca zazwyczaj jest dość heterogeniczna. Do kierowniczych stanowisk dzięki zaufaniu przywódcy nie społeczeństwa, dopuszcza się stosunkowo mało profesjonalnych polityków, którzy robili kariery w organizacjach politycznych, więcej jest osób z biurokracji, elit naukowo-technicznych, grup interesów czy religijnych. Jeżeli dopuszcza się istnienie jednej partii, to nie jest to partie unique, a raczej staje się ona partie unifie i opiera się ona na połączeniu różnych elementów. Takie grupy tworzone są przez partię rządzącą. Relatywnie niski poziom wyodrębnienia instytucji politycznych, które przenikają do życia społecznego zapobiegając nawet siłą działalności politycznej pewnych grup interesu. pewnym organizacjom społecznym.
Pluralizm polityczny jedynie wewnątrz elity rządzącej. Partie są wykreowane przez grupę rewolucyjną. Nielegalność wszelkiej opozycji.	Pluralizm ograniczony (inaczej: monizm ograniczony). Przy władzy istnieją nieuzależnione od państwa, niestworzone przez nie grupy, wpływające w jakiś sposób na procesy polityczne. kompromisowość. Akceptacja istniejącej opozycji.
Władza opiera się na ideologii. Ideologia jest podstawą polityki i narzędziem manipulacji, której celem jest legitymizacja władzy totalitarnej. Wyznacza granice, poza którymi znajduje się obszar herezji zagrożony sankcjami. Nakreśla program, dostarcza podstawowych znaczeń, określa sens historii, interpretuje rzeczywistość społeczną. Zawiera element utopijny. Łatwo ją rozprzestrzenić wśród mas. Wiedza jest inspirowana ideologią, gratyfikacje dla intelektualistów identyfikujących się z systemem. Aspekt pozytywny: nobilituje wykształcenie, selektywny awans kulturowy i aspiracje mas.	Brak dopracowanej, wiodącej ideologii (brak mobilizacji kosztem emocjonalnej identyfikacji mas z reżimem), w jej miejscu jest mentalność (Theodor Geiger). Mentalność jest podstawą intelektualną, ideologia jest intelektualną treścią. Mentalność jest predyspozycją psychiczną, ideologia jest refleksją, własną interpretacją. Jest pozbawiona formy, płynna, gdy ideologia jest precyzyjnie zbudowana. Odnosi się do teraźniejszości lub przeszłości, nie utopii. Trudno ją rozprzestrzenić lub traktować jako test lojalności. Typy mentalne są sposobami myślenia i odczuwania, bardziej emocjonalnymi niż racjonalnymi, dostarczającymi niepisanych reguł reagowania na różne sytuacje.
Podporządkowanie przywództwu politycznemu władz wojskowych. Systemy totalitarne nie są obalane przez interwencję sił zbrojnych.	Wsparcie ze strony armii i policji - nie bazuje na specyficznych formach organizacji i uczestnictwa
Obywatelskie (często wymuszone) uczestnictwo i dynamiczna mobilizacja szerokich grup społecznych ukierunkowana przez władzę i nagradzana przez system. Bierność jest niepożądana, przeciw apatii obywateli jest stosowany fanatyzm ideologiczny. Aktywne działanie aktywnie zaangażowanych członków partii zwiększa możliwość kontroli i ukrytego przymusu wobec niezaangażowanych.	Charakterystyczne są : bierne posłuszeństwo, apatia, parafialny lub poddańczy wzór uczestnictwa w życiu publicznym. Niska lub ograniczona mobilizacji polityczna. Rządzący polegają głównie na kadrze biurokratów, ekspertów i policjantów, wyróżnionych ze społeczeństwa. Obywatele nie mają szans poza pracą i życiem osobistym wpływać aktywnie na życie społeczne i polityczne kraju.
Zacieranie granicy pomiędzy państwem a społeczeństwem, wyłonienie się społeczeństwa „totalnie upolitycznionego” za pośrednictwem partii i jej satelitów: ukształtowanie jednostki, internalizacja ideologii przez masy, wychowanie „nowego człowieka”.	Nieskuteczność wysiłków na rzecz ukierunkowanej socjalizacji politycznej i indoktrynacji poprzez brak ścisłej ideologii.
Najwyższe pozycje polityczne: partia, satelickie organizacje masowe, regionalne organizacje partyjne, biurokracja rządowa lub policyjna. Nie mają legitymacji do władzy, jedynie mogą wpływać na decyzję i mieć prawo weta: Kościół, armia, organizacje biznesu.	Pozostawienie pewnej autonomii organizacjom formalnie apolitycznym o charakterze kulturalnym, religijnym lub zawodowym pozwala na daleko idącą liberalizację reżimów autorytarnych, co przyczynia się to do znacznej trwałości tych reżimów. Z drugiej strony strony organizacje te stanowią przedpole działalności opozycyjnej. Tu formułują się środowiska dysydenckie, kształtują programy polityczne. Szczególnie ważną rolę odgrywał w tym względzie Kościół katolicki.

Podsumowanie totalitaryzmu:

1. Istnieje centralny ośrodek sprawowania władzy, który ma charakter monistyczny, choć samo centrum nie jest monolityczne. Pluralizm instytucji i grup istnieje za przyzwoleniem centrum i jest przez nie przetwarzany, jest wynikiem politycznej kreacji, nie dynamiki społeczeństwa.

2. Istnieje jedna oficjalna ugruntowana ideologia, z którą identyfikuje się przywódca lub grupa przywódcza i partia działająca w ich interesie.

3. Obywatelskie uczestnictwo oraz dynamiczna mobilizacja szerokich grup społeczeństwa do realizacji politycznych i społecznych zadań jest popierana, pożądana i nagradzana, jednocześnie jest kanalizowana za pośrednictwem partii i organizacji działających na zasadach monopolistycznych.

System autorytarny: system polityczny o ograniczonym, zwolnionym z odpowiedzialności przed społeczeństwem pluralizmie politycznym, pozbawione dopracowanej i wiodącej ideologii, ale z wyraźnymi cechami mentalnymi, wolne (z wyjątkiem pewnych okresów swojego rozwoju) od ekstensywnej i intensywnej mobilizacji politycznej, i takie, w których przywódca lub niekiedy mała grupa przywódcza dysponuje władzą o słabo określonych, formalnych granicach, które jednakże w istocie łatwo przewidzieć (definicja wynikająca z umiejscowienia systemu między demokracją a czystym totalitaryzmem).

Typologizacja systemów autorytarnych wg Juana Linza obejmuje trzy typologie:

1. ze względu na poszczególne elementy ideologiczne,

2. ze względu na stopień i rodzaj pluralizmu,

3. ze względu na okoliczności, w jakich reżim się pojawił.

Sześć głównych odmian reżimu autorytarnego z punktu widzenia ideologii:

1. Reżimy autorytarne głoszące przeprowadzenie reform modernizacyjnych, zwłaszcza sekularyzacji, reform edukacyjnych, a także przygotowanie do wprowadzenia demokracji konstytucyjnej w stylu zachodnim. Należały do tego typu reżimy zrodzone w przededniu I wojny światowej, jak Turcja i Meksyk, co znalazło odzwierciedlenie w regułach instytucjonalnych, ignorowanych w praktyce, lecz w ostatecznym bilansie umożliwiających ewolucję w pożądanym kierunku.

2. Reżimy o charakterze faszystowskim lub nacjonalistyczno-semifaszytowskie.

3. Reżimy usiłujące łączyć katolicką korporacyjną doktrynę społeczną z elementami faszystowskimi, ale odmienne od faszystowsko-populistyczno-nacjonalistycznych koncepcji totalitarnych.

4. Reżimy autorytarne zrodzone tuż po II wojnie światowej w nowych niepodległych państwach głoszące hasła „narodowej” drogi rozwoju uczestnictwa obywatelskiego, polegającej na utworzeniu jednej partii lub podporządkowaniu partii już istniejących. Reżimy te określały same siebie jako demokracje opiekuńcze (np. Sukarno w Indonezji).

5. Typ reżimu, jaki pojawił się w krajach islamskich, gdzie odrzucono tradycyjną religijną koncepcję władzy, a na jej miejsce, wzorem tak zwanych państw socjalistycznych, wprowadzono masowe partie, a życie publiczne było oparte na identyfikacji z przywódcą i partią. Kraje islamskie próbowały połączyć owe ideologiczne naśladownictwo z narodową tradycją kulturalną, islamskim rozumieniem społeczności, mieszając czasem idee współczesne z tradycyjnymi koncepcjami religijnymi. Wyraźne jest podobieństwo między socjalizmem afrykańskim a faszyzmem europejskim krajów słabo rozwiniętych agrarnie.

6. Posttotalitarne komunistyczne reżimy autorytarne, a które można określić jako „autorytaryzm konsultacyjny” czy „autorytaryzm pseudopluralistyczny”.

Rodzaje reżimów ze względu na stopień mobilizacji i partycypacji obywateli w procesach politycznych wg Linza:

1. biurokratyczno-wojskowe : istnieje bardzo niewiele form uczestnictwa obywateli, a rządzący nie są zainteresowani nawet manipulowanym uczestnictwem

2. etatystyczne: dopuszcza się lub tworzy znaczną liczbę społecznych grup i instytucji powołanych przez państwo z myślą o mniejszym lub większym uczestnictwie obywateli w procesie politycznym

3. mobilizacyjno-autorytarne: chęć mobilizacji obywateli „do uczestnictwa w dobrze zdefiniowanych, mniej lub bardziej zmonopolizowanych strukturach tworzonych przez przywództwo polityczne, co najczęściej następuje poprzez mobilizację jednej bądź dominującej partii oraz zależnych od niej organizacji masowych i funkcjonalnych”.

Rodzaje autorytarnych reżimów mobilizacyjnych ze względu na okoliczności historyczne:

1. Typ pierwszy: pojedyncza partia lub partia dominująca wyłania się ze społeczeństwa w toku walki o wyzwolenie spod obcej dominacji i podczas przejmowania władzy kształtuje hegemoniczną pozycję, której będzie bronić przed potencjalnymi rywalami, poprzez ograniczenie swobód politycznych prowadzących do powstania opozycji bądź przez dookoptywanie czy wręcz korumpowanie jej przywódców

2. Typ drugi: w społeczeństwach postdemokratycznych, gdzie czysta postać władzy biurokratyczno-wojskowej lub opartej na niewielkiej liczbie grup społecznych i interesów instytucjonalnych nie ma szans, ponieważ znaczna część społeczeństwa oczekuje dla siebie jakiejś formy uczestnictwa.

Jeżeli reżimy autorytarne mobilizacyjne dążące do totalitarnego monopolu ponoszą porażkę, mówimy, że są niepełnymi lub zablokowanymi systemami totalitarnymi.

Proces kształtowania się systemu totalitarnego nie kształtuje się w dniu przejęcia władzy, przedtotalitarne stadia pewnych systemów politycznych też można nazwać sytuacją autorytarną.

Kiedy pluralizm wyłania się z systemu totalitarnego, można mówić o społeczeństwie posttotalitarnym, gdzie partia dominująca jeszcze nie zanikła.

Paradygmatyczne reżimy autorytarne nie są podobne do demokratycznych, ani totalitarnych reżimów (biurokratyczno-wojskowe- nie rozwinęły ograniczonego pluralizmu w formie organicznego etatyzmu ani partii będącej narzędziem kontroli i formą uczestnictwa obywateli o przywódczych ambicjach).

Najbliższy demokracji dzięki bezpośredniemu uczestnictwu obywateli w życiu politycznym jest autorytaryzm mobilizacyjny. Jest on pewny społecznego poparcia zdobytego przez pojedynczą lub dominującą partię i może rozszerzyć wolność do modelu demokratycznego. (Turcja Ataturka, Estado Novo w Brazylii, Meksyk).

Najdalszy demokracji jest etatyzm organiczny, zawężający możliwość politycznego uczestnictwa przeciętnych obywateli kosztem włączenia pluralizmu w porządek polityczny, artykulacji specyficznych interesów, większej autonomii instytucji i mniejszego upolitycznienia mas, tworząc tym samym społeczeństwo gotowe do przyjęcia nieograniczonego pluralizmu i formuły konfliktowego przywództwa, charakterystycznego demokracjom.

Historyczny i społeczny kontekst kształtowania się reżimów (prowadzący do powstania reżimów nacjonalistycznych, populistycznych lub faszystowskich).

- walka z kolonializmem o niepodległość narodową

- pragnienie włączenia w nurt życia politycznego segmentów społeczeństwa nieskażonych współpracą z poprzednim przywództwem politycznym

- pokonanie silnie zmobilizowanej opozycji w reżimach dopuszczających taką mobilizację

- przekonanie przywódców o konieczności obrony porządku, jedności państwa, poprawy życia narodu, obalenia skorumpowanego reżimu czy wyzwolenia spod wpływów zewnętrznych.

Reżimy zajmują miejsce tam, gdzie istniały stabilne demokracje albo faszystowskie lub komunistyczne systemy polityczne, atrakcyjne dzięki unikalnym ideologiom, pozornej stabilności, wydolności organizacyjnej, przezwyciężaniu zacofania gospodarczego, niskiego statusu międzynarodowego.

Reżimy autorytarne są złożonymi systemami, które charakteryzuje heterogeniczność modeli kształtujących ich instytucjonalizację, modeli często przeciwstawnych i niełatwo ze sobą współistniejących.