Zaburzenia emocjonalne u dzieci
Emocje są spowodowane przez świadome lub nieświadome wartościowanie przez osobę jakiegoś istotnego dla niej zdarzenia. Jeżeli zdarzenie jest pozytywne – emocja jest odczuwana jako pozytywna, natomiast gdy zdarzenie nie jest pozytywne emocje są negatywne. Emocje są centrum ludzkiego życia, są to procesy, które „ ustanawiają, podtrzymują, zmieniają lub przerywają relację między jednostką a środowiskiem w sprawach znaczących dla jednostki.” Wiążą to, co jest dla nas ważne ze światem ludzi rzeczy i zdarzeń. Emocje budują infrastrukturę życia społecznego czyli sterują naszymi stosunkami z innymi ludźmi.
Zaburzenia dziecięce z udziałem emocji występują w dwóch szerokich kategoriach. Pierwsza to zaburzenia eksternalizujące definiowane przez gniew, wrogość, agresję, kradzież i kłamstwo. Druga to zaburzenia internalizujące oparte na emocjach smutku i lęku połączonych z tendencją do wycofywania się. Kryteria, które powinny być przyjęte przy określaniu zaburzeń emocjonalnych u dzieci to:
- Trwałość występujących objawów – za przejaw zaburzenia można uznać jedynie symptomy, które utrzymują się przez dłuższy czas.
- Intensywność objawów – duża ich liczba i natężenie mogą wskazywać na zaburzenia emocji.
- Częstość symptomów – znaczna częstość występowania określanych objawów wskazuje na istnienie problemów typu emocjonalnego.
U dziecka dominującymi stanami emocjonalnymi są radość
i zadowolenie. Dziecko uzewnętrznia swoje uczucia w sposób bardzo spontaniczny, wyraźny i czytelny.
A.H. Chapman wyróżnia syndromy zaburzeń emocjonalnych tj.:
- reakcje nerwicowe;
- zaburzenia w kształtowaniu struktury osobowości
( agresja, bierność, wycofywanie się);
- zaburzenia zachowania (aspołeczne);
- zaburzenia psychotyczne.
Dzieci nerwicowe
U dzieci nerwicowych główną przyczyną powstawania choroby są urazy psychiczne np. traumatyczne przeżycia, które wywołują zaburzenia normalnego funkcjonowania. Lęk jest podstawowym objawem i źródłem nerwicy. Jest to silny stan napięcia charakteryzujący się poczuciem zagrożenia, bezradności, niepokoju i bezsilności. Częstą postacią lęków są lęki nocne. Dziecko budzi się w nocy, krzyczy, a rano nie pamięta całego zdarzenia. Dzieci, u których występują lęki nocne są nadwrażliwe, zestresowane, skłonne do płaczu. Natomiast moczenie mimowolne jest najczęstszym rodzajem zaburzeń dziecięcych. Polega ono na mimowolnym oddawaniu moczu podczas snu. Występuje częściej
u chłopców niż u dziewcząt. Innymi typami symptomu są : lęki, drażliwość, pobudliwość psychiczna, brak porozumienia z grupą rówieśniczą, niechęć do nauki. Dzieci zaczynają się moczyć w sytuacjach zbyt dla nich skomplikowanych, trudnych (sytuacja
w domu, szkole, itp.). Kolejnym symptomem są zaburzenia łaknienia, które występują u 2/3 dzieci w wieku od 2 do 5 lat. Jest on skutkiem ciągłego namawiania dziecka do jedzenia, przymuszania, zabawiania podczas posiłku. Częstym powodem odmowy jedzenia przez dzieci jest podawanie mu takiego rodzaju pokarmu, którego ono nie aprobuje. Przymuszenie prowadzi do reakcji obronnych i odmowy. Jąkanie jest jednym z częstszych zaburzeń mowy u dzieci. Może pojawić się nagle pod wpływem urazu psychicznego, bądź w efekcie długotrwałych sytuacji stresowych. Terapia powinna polegać na pracy z samym dzieckiem – obniżać stan napięcia emocjonalnego i podwyższać wiarę we własne siły. Tiki są objawami nerwicowymi, których podłoże tkwi w silnych przeżyciach urazowych wywołanych sytuacjami konfliktowymi. Powstają między 5 a 12 roku życia. Są to mimowolne wyładowania ruchowe różnych grup mięśniowych, nie podlegające świadomej kontroli.
Dzieci zahamowane psychoruchowo.
Są to dzieci lękowe z obniżoną aktywnością i trudnościami w nawiązywaniu kontaktów z otoczeniem. Dzieci zahamowane emocjonalnie często spotykały się z krytyką i ośmieszaniem, a także z karami fizycznymi. Takie zdarzenia były przyczyną wycofania z kontaktów, izolacji, trudnościami w wyrażaniu uczuć. Swym zachowaniem nie sprawiają kłopotów wychowawczych, pozostają niezauważone, a ich cierpienie nie jest dostrzegane. Najważniejsze jest aby dziecko zahamowane miało poczucie bezpieczeństwa oraz akceptację ze strony bliskich mu osób.
Dzieci obojętne uczuciowo
Są to dzieci, które nie potrafią nawiązać kontaktów uczuciowych z dorosłymi i rówieśnikami. Mimika twarzy tych dzieci jest mało ekspresyjna. Dziecko nie umie współodczuwać radości i smutków innych osób. Zarówno rodzice jak i rodzina często nie zapewniają dziecku zaspokojenia potrzeby miłości i przywiązania. Nie nawiązywanie kontaktu emocjonalnego z innymi jest więc reakcją obronną przed kolejnym odtrąceniem. Na takie sytuacje narażone są przede wszystkim dzieci z domów dziecka.
Dzieci nadpobudliwe
Nadpobudliwość u dzieci spowodowana jest przewagą procesów pobudzenia nad hamowaniem. Dzieci nadpobudliwe szybko męczą się wykonywaną pracą i są niewytrwałe w działaniu W stosunku do dzieci nadpobudliwych trzeba jasno sprecyzować wymagania, ale także być spokojnym i cierpliwym. Rozkład dnia dziecka powinien być zaplanowany i zorganizowany, aby nie doświadczyło nudy lub zbyt wielu chaotycznych bodźców. Dorośli powinni wspierać i zachęcać do wykonywania różnych zadań oraz pomagać w przezwyciężaniu trudności.
Dzieci agresywne
Chłopcy wykazują więcej zachowań agresywnych niż dziewczynki przez całe dzieciństwo i ta różnica poziomu agresji jest widoczna w wieku 2 lat.
Liczba wybuchów gniewu u dzieci znacznie spada w 2 roku życia, jednak dla dziewczynek ten spadek jest dużo gwałtowniejszy. Zachowania agresywne możemy podzielić na agresję fizyczną lub werbalną. Agresja fizyczna to bezpośrednie zadawanie bólu innym osobom, natomiast agresja werbalna przejawia się w arogancji, skarżeniu, przezywaniu itp. Agresja jest reakcją na frustrację, to zachowanie naśladowcze lub instrumentalne jeśli służy dziecku do realizacji jakiegoś celu.
Przyczyny zaburzeń emocjonalnych u dzieci.
1. Konflikt między rodzicami ( dzieci wykazują gniew i agresję w stosunku do rodziców jak i innych dzieci);
2. Zaburzenia psychiatryczne u rodziców – lęki, zaburzenia antyspołeczne ( zwiększone ryzyko zaburzenia u dziecka);
3. Zaburzona relacja rodzic – dziecko;
4. Niepowodzenia przywiązania;
5. Ubóstwo;
6. Brak akceptacji dziecka ze strony rodziców, opiekunów, rówieśników;
7. Unikanie, odtrącanie dziecka, nadmierne wymagania lub nadopiekuńczość;
8. Zła sytuacja szkolna ( konflikt z nauczycielami bądź z innymi uczniami)
Bibliografia:
Keith Oatley,Jennifer M. Jenkins: Zrozumieć emocje.Warszawa 2003.
Anna Kozłowska: Zaburzenia emocjonalne u dzieci w wieku przedszkolnym. Warszawa 1984.
H.Spionek: Zaburzenia rozwoju uczniów a niepowodzenia szkolne. Warszawa 1975.
Opracowała: mgr Irena Małyszko
ZABURZENIA EMOCJONALNE DZIECI I MŁODZIEŻY-
DIAGNOZA I TERAPIA
Definicja, przegląd stanowisk
Emocje wyrażają stosunek podmiotu do ludzi, rzeczy, zjawisk bądź do siebie, swego organizmu lub własnej aktywności. Wywierają ponadto wpływ na gotowość organizmu do działania. Na przykład gniew zwykle tę gotowość podwyższa, silny strach obniża lub znosi całkowicie. Istotną właściwością emocji jest także jej funkcja motywacyjna. Zwłaszcza emocje głębokie (na przykład miłość lub nienawiść) są zwykle silnymi czynnikami motywacyjnymi, popychającymi do działania i ukierunkowującymi je. Zewnętrznym przejawem emocji jest ekspresja, przejawiająca się w mimice, gestach i oznakach fizjologicznych. Termin emocje może być zamiennie używany z określeniem uczucia.
Zaburzenia w sferze emocjonalnej należą do zjawisk obserwowanych zarówno w chorobach psychicznych, jak i u ludzi zdrowych. Mają one bardzo bogatą symptomatologię. Najczęściej obserwowanym objawem z tego zakresu jest lęk. Pojawia się on niemal we wszystkich zaburzeniach psychicznych: psychozach, depresjach, zespołach organicznych, abstynencyjnych, intoksykacyjnych, reaktywnych. W określonych sytuacjach pojawia się oczywiście także i u ludzi zdrowych i jest np. adekwatną reakcją na sytuację zagrożenia.
Szczególny charakter ma i szczególną rolę pełni lęk w okresie rozwojowym. Można by tu zadać pytanie: czego może bać się dziecko w okresie płodowym lub noworodkowym? Przecież wtedy jest wyjątkowo bezpieczne! Otóż nie. Już nawet w życiu płodowym, na skutek nieodpowiednich warunków zewnętrznych, dziecko może być narażone na traumatyczne przeżycia. Kolejnym czynnikiem lękotwórczym jest szok spowodowany przyjściem na świat. W okresie noworodkowym, niemowlęcym sytuacji sprzyjających powstaniu lęku jest więcej. Główna to brak poczucia bezpieczeństwa spowodowany fizycznym (śmierć, długi wyjazd, rozwód) lub symbolicznym (gdy fizycznie jest obecna, ale jej zachowanie nie jest wystarczające dla zaspokojenia potrzeby bezpieczeństwa) brakiem matki.
W dalszych etapach rozwoju również nie brakuje sytuacji lękotwórczych. Większość z nich wiąże się z niewłaściwymi postawami rodzicielskimi.
Wiemy, że gdy rodzice oczekują (zwłaszcza pierwszego) dziecka, jakoś je sobie wyobrażają, "planują": pragną chłopca lub dziewczynki, o wyglądzie odpowiadającym ich marzeniom, o wymarzonych przez nich uzdolnieniach, talentach i predyspozycjach. Kiedy dziecko przychodzi na świat i realizuje ich oczekiwania - stosunek rodziców do niego jest akceptujący, przepełniony miłością. Jeżeli jednak z jakiś względów dziecko nie realizuje zaplanowanego przez rodziców wzorca - zostaje przez nich emocjonalnie odrzucone. Przejawiać się to może albo w fizycznym oddaleniu (umieszczenie w internacie, u dziadków, oddzielne wyjazdy na wakacje, unikanie dziecka w domu), albo w "bojkocie uczuciowym". Sytuacje takie są odbierane przez dziecko jako brak miłości, a to w sposób oczywisty budzi w dziecku lęk. Odrzucenie emocjonalne występuje także w innych sytuacjach, na przykład gdy rodzi się kolejne dziecko (zwłaszcza gdy "wreszcie" jest potomkiem, który spełnia oczekiwania rodziców).
Źródłem lęku jest także ocena, zwłaszcza negatywna, ze strony tych, którzy są dla dziecka osobami ważnymi, opiniotwórczymi - są autorytetami. Mam tu na myśli rodziców i nauczycieli. Podstawą samooceny dziecka jest opinia o nim dorosłego. Jeśli dziecko słyszy o sobie negatywną opinię - jego samoocena nie może być inna. Nie trzeba długiego czasu, aby zadziałał mechanizm "samospełniającej się przepowiedni". Dziecko, aby nie odczuwać dyskomfortu psychicznego, zaczyna postępować zgodnie z oceną, jaką mu przypisano i przejawiać adekwatne do niej zachowania. Dorośli postrzegają je z kolei przez pryzmat owych zachowań. Na tej też podstawie, oraz zgodnie ze swoimi wcześniejszymi "założeniami", dokonują oceny dziecka. Koło się zamyka.
Sytuacje oceny są poważnym źródłem lęku i powstających na jego bazie objawów depresyjnych i nerwicowych. Nie zawsze bowiem dziecko jest w sta-nie "zapracować" na pozytywną ocenę rodziców, gdyż mimo nawet najszczerszych chęci konieczne są jeszcze realne możliwości.
Jeżeli dziecko nie jest w stanie w "normalny" sposób uzyskać akceptacji rodziców, ich zainteresowania, pozytywnej oceny - zaczyna starać się o to "okrężnymi drogami", aby zredukować swój lęk. Wszyscy znamy sytuację, jak skuteczna jest czasem "ucieczka w chorobę". Mama, która na co dzień nie dostrzega dziecka lub "opędza się" od niego zniecierpliwiona albo też strofuje, robi wymówki i narzeka - znajduje czas aby przytulić, zmierzyć temperaturę, posiedzieć przy chorym dziecku. Podobny mechanizm (redukcja lęku) uruchamia regresja w zachowaniu (powrót do moczenia, ssania smoczka, spieszczonej mowy, raczkowania), które są szczególnie charakterystyczne dla dzieci, którym urodził się brat lub siostra i na nich matka skupia całą swoją uwagę.
Niektóre dzieci, aby zniwelować lęk płynący z braku poczucia bezpieczeństwa czy też wręcz odrzucenia - uciekają się do zachowań agresywnych (lęk -> gniew -> agresja). Dziecko agresywne wywołuje konflikty, bije inne dzieci, przezywa, przedrzeźnia, niszczy przedmioty, jest aroganckie, narzuca swoją wolę, zachowuje się wrogo, z nienawiścią odnosi się do innych. Agresja może więc być fizyczna (niewerbalna) jak i słowna. Może być to też agresja z przeniesienia. Ma to miejsce wówczas, gdy dziecko, ze zrozumiałych względów, nie może skierować jej na przedmiot swojej złości (bo jest to na przykład osoba dorosła). Wówczas kieruje ją na osoby słabsze: inne dzieci, młodsze rodzeństwo, zwierzęta, przedmioty. Często dzieci używają zachowań agresywnych instrumentalnie, tzn. dla osiągnięcia założonych korzyści (rodzic idzie na ustępstwo aby zahamować wybuch agresji dziecka). Może też być autoagresja.
Kolejnym przejawem zaburzeń zachowania o podłożu w sferze emocjonalnej jest fobia szkolna, czyli odmowa pójścia do szkoły. Może mieć ona różnorodne przyczyny bezpośrednie, ale u jej źródeł tkwi także lęk. Analizując sytuację konkretnego dziecka odmawiającego pójścia do szkoły, najczęściej docieramy do nieprawidłowości w życiu rodzinnym (zaburzone relacje między rodzicami a dzieckiem lub pomiędzy małżonkami). Dziecko nie jest w stanie samo poradzić sobie z tą trudną sytuacją. Pojawiają się różnego rodzaju dolegliwości somatyczne, zaburzenia snu, utrata apetytu, a przede wszystkim ogromny lęk. Bywa, że dziecko boi się wyjść z domu i pójść do szkoły, bo obawia się zostawić rodziców samych. Czasami dziecko poprzez odmowę pójścia do szkoły sygnalizuje swoją obecność w rodzinie, nawet prawidłowej, ale zajętej innymi priorytetami (np. zarabianiem coraz większych pieniędzy). Nie chcę przez to powiedzieć, że przyczyną fobii szkolnej nie mogą być trudności w nauce, adaptacyjne czy np. zagrożenie ze strony młodocianych przestępców będących uczniami tej samej szkoły.
Istnieje też zjawisko nazywane fobią społeczną, dotykające dzieci nieco starsze i młodzież. Fobia społeczna to lęk przed byciem wśród ludzi, publicznym zabieraniem głosu, wypowiadaniem swoich opinii, lęk przed ośmieszeniem, odrzuceniem, aż po uczucie paniki. Taki paraliżujący lęk uniemożliwia nawet wyjście z domu nie mówiąc już o normalnym funkcjonowaniu społecznym. (Niektórzy teoretycy i praktycy nie wyodrębniają dziś fobii szkolnej, traktując ją jako fobię społeczną.)
Bardzo często spotykanymi zaburzeniami emocjonalnymi są nadpobudliwość psychoruchowa i zahamowanie psychoruchowe. Ich przyczyny są raczej biologiczne i polegają na nierównowadze między procesami pobudzenia i hamowania.
Przyczyny zaburzeń emocjonalnych
Nie ma ich jednolitej klasyfikacji - rodzaj kryteriów zależy od celu, w jakim owe przyczyny chcemy określić. Dla celów praktycznych możemy je podzielić na:
zewnętrzne(tkwiące w środowisku rodzinnym, szkolnym, rówieśniczym)
wewnętrzne, tkwiące w samym dziecku; są to:
- zaburzenia genetyczne,
- organiczne uszkodzenia centralnego układu nerwowego powstałe w okresie okołoporodowym,
- zmiany charakterologiczne: psychopatie, socjopatie, homilopatie,
- upośledzenie umysłowe,
- niektóre choroby somatyczne (choroby nieuleczalne, trwałe kalectwo), ale też: choroby alergiczne, neurologiczne, narządów ruchu, układu oddechowego, pokarmowego i inne).
Diagnoza zaburzeń emocjonalnych
Podstawą każdej diagnozy psychologicznej, a więc także i w tym przypadku, jest prawidłowy, dokładny i wyczerpujący wywiad z rodzicem. Winien on, oprócz standardowych danych dziecka i rodziców, zawierać następujące informacje:
przebieg ciąży i porodu (ewentualne choroby, urazy, przyjmowane leki, traumy itp.),
rozwój psychofizyczny we wczesnych etapach,
przebyte choroby, wypadki, urazy,
sytuację rodzinną dziecka, rodzeństwo, relacje w rodzinie,
sytuację bytową rodziny,
sytuację szkolną,
kontakty społeczne, zainteresowania,
problemy, trudności dziecka i rodziny: choroby członków rodziny, patologie, uzależnienia, konflikty z prawem, bieda,
inne dane, mające istotne znaczenie dla diagnozowanego problemu.
Konieczna jest też rozmowa psychologiczna z dzieckiem. Nawet z małym, kilkuletnim, można w odpowiedni sposób rozmawiać, na przykład używając rekwizytów. Zawsze musi to być oczywiście rozmowa kierowana.
Istotna jest też obserwacja: dziecka, rodzica i relacji między nimi. Czasami wynik obserwacji jest zgoła odmienny od tego, co mówi rodzic w trakcie wywiadu (np. deklaruje miłość do dziecka, a jego zachowanie jest odpychające, wrogie, nacechowane zniecierpliwieniem i irytacją).
Nie zawsze rodzice i dziecko mają świadomość istotnych przyczyn problemu: widzą, że dzieje się coś niedobrego, ale nie potrafią ująć tego w związki przyczynowo - skutkowe. Wówczas konieczne jest zastosowanie testów psychologicznych ujawniających wewnętrzne problemy dziecka. Możemy się posłużyć:
- Testem Zdań Niedokończonych Kostrzewskiego
- Testem Stosunków Rodzinnych Anthony-Bene
- Testem "Rysunek Rodziny" i "Symboliczny Rysunek Rodziny"
- Testem Rene Zazzo: "Jakim zwierzątkiem chciałbyś być i dlaczego?"
- Testem "Bezludna Wyspa"
- Testem Apercepcji Tematycznej
- Testem "Drzewo"
- Kwestionariuszem "Jaki jestem?" (dla młodzieży)
- Kwestionariuszem Osobowości Eysencka (dla młodzieży starszej)
- innymi metodami standaryzowanymi bądź nie, mogącymi ułatwić diagnozę.
Dopiero wnikliwa analiza informacji uzyskanych ze wszystkich wyżej wymienionych źródeł pozwoli nam na stworzenie sylwetki psychologicznej badanego dziecka i określenie jego problemu. Strzec się tu jednak należy nadinterpretacji, często mylonej przez niedoświadczonych diagnostów z wnikliwą interpretacją: dopiero wyniki potwierdzone przez kilka metod badawczych dają podstawy do określenia problemu.
Terapia zaburzeń emocjonalnych
Trafna diagnoza jest punktem wyjścia dla terapii. Nie ma jednolitego schematu postępowania terapeutycznego z dzieckiem z zaburzeniami emocjonalnymi. Wybór formy terapii zależy od rodzaju problemu, jego nasilenia, postawy dziecka i rodzica wobec problemu i terapii, wieku dziecka i wielu innych czynników.
Zaburzenia emocjonalne dziecka są ściśle związane z jego sytuacją życiową, a najczęściej - rodziną. W związku z tym konieczna jest tu nie tylko terapia samego dziecka, ale też terapia rodziny. Mamy tu do wyboru kilka form: równoległa terapia dziecka i matki, dziecka i obojga rodziców, samej matki, obojga rodziców. Udział rodziców jest o tyle ważny, że dziecko, po przebytej terapii (i oczywiście w jej trakcie) musi funkcjonować w swoim środowisku i boleśnie odczuwa rozbieżność między informacjami otrzymanymi w trakcie terapii a relacjami w rodzinie. Jedynie dzieci starsze i młodzież mogą samodzielnie uczestniczyć w terapii, a i to tylko wówczas, gdy rodzice nie mają czasu lub nie interesują się problemami dziecka.
Podstawowym warunkiem powodzenia terapii jest prawidłowy kontakt między dzieckiem (rodziną) a terapeutą i zaufanie. Nawiązanie kontaktu jest także pierwszym etapem terapii. Terapeuta nie powinien oceniać, krytykować, pouczać, dawać "dobrych rad" czy wyrażać zdziwienia, oburzenia czy jakichkolwiek swoich uczuć. Natomiast całą swoją postawą winien wyrażać gotowość słuchania, współuczestniczenia w procesie terapeutycznym, zrozumienia dla problemu pacjenta.
Jak już wspomniałam - najczęstszą przyczyną zaburzeń emocjonalnych dziecka są nieprawidłowe relacje rodzinne. Toteż celem terapii jest ich korek-ta. jeśli w terapii uczestniczy rodzic (rodzice) - pierwszym zadaniem do zrealizowania jest przekazanie im wiedzy o dziecku, nauczenie ich odbierania sygnałów bezpośrednich, werbalnych, jak i tych niewypowiedzianych, niewerbalnych.
Następny etap - to nauka rozpoznawania uczuć, zarówno swoich, jak i dziecka. Daje to podstawę do ich rozumienia, empatii. Istotna jest także nauka (trening) wyrażania emocji, zarówno negatywnych, jak i pozytywnych. Często jest bowiem tak, że w konfliktach, nieporozumieniach czy kłótniach członkowie rodziny nie umieją określić swoich uczuć, posługują się tematami zastępczymi, nie mając świadomości, że prawdziwe źródło ich problemu tkwi w istocie gdzie indziej.
Bardzo często zdarza się, że do poradni zgłaszają się zdesperowani rodzice, bo ich dziecko jest "nie do wytrzymania", niedobre pod każdym względem i zupełnie z nim sobie nie radzą. Tacy rodzice, zapytani o dobre strony dziecka - nie potrafią ich wymienić lub zgoła twierdzą, że ich nie posiada. W takim przypadku, aby móc ukierunkować ich postępowanie z dzieckiem, konieczne jest nauczenie rodziców dostrzegania pozytywnych cech dziecka i bazowanie na nich w pracy terapeutycznej.
Ostatnim etapem terapii, a zarazem jej końcowym celem jest poprawa komunikacji między rodzicem a dzieckiem.
Jeżeli na terapię zgłasza się samo dziecko, pierwszym zadaniem dla psychologa jest również nawiązanie takiego kontaktu, aby dziecko poczuło się bezpieczne. Pozwoli mu to na otwarte mówienie o swoim problemie, bez lęku czy wstydu, że zostanie skrytykowane lub potępione. Dobry kontakt, poczucie bezpieczeństwa, jest punktem wyjścia do następnego etapu terapii, jakim jest umożliwienie dziecku ujawnienia (ekspresji) emocji. Podstawą jest tu aktywne, akceptujące i nie oceniające słuchanie i rozumienie, jakie uczucia chce ono wyrazić. Pozwala to dziecku na podjęcie, wspólnie z terapeutą, pracy nad własnymi uczuciami, zrozumienie ich i "oswojenie".
Problematyka uczuć jest bardzo trudna. W większości bowiem rodzin nie mówi się o nich. Toteż terapeuta w swojej pracy z zainteresowanymi musi pokonać przeszkodę w postaci nieumiejętności rozpoznawania, nazywania i wyrażania emocji przez swoich klientów. Dlatego też stosuje się metody to ułatwiające. Punktem wyjścia do rozmowy o uczuciach może być psychorysunek, psychozabawa, psychodrama.
Omówiłam tu podstawowe zasady i elementy indywidualnej terapii za-burzeń emocjonalnych. Można też prowadzić terapię grupową. Jej założenia są podobne, przy czym punktem wyjścia jest przepracowanie zasad funkcjonowania grupy.
Odrębną formą terapii rodzin jest mediacja, Jej celem jest wypracowanie takiego stanowiska przez uczestników wspólnie z terapeutą, które satysfakcjonowałoby obie strony, przy poniesieniu przez nie jak najmniejszych kosztów. Mediacja kończy się spisaniem kontraktu, na który obie strony godzą się przystać.
Zaburzenia emocjonalne u dzieci.
Opracowanie: Magdalena Semań
Zaburzenia w sferze emocjonalnej należą do zjawisk obserwowanych zarówno w chorobach psychicznych, jak i u dzieci zdrowych. Procesy emocjonalne dziecka związane są z cechami układu nerwowego, układu endokrynologicznego i ogólnym stanem jego zdrowia. Także na kształtowanie się określonego typu i rodzaju reakcji emocjonalnych dzieci ma wpływ kontakt z osobami najbliższymi, wczesne doświadczenia społeczne oraz atmosfera uczuciowa pomiędzy ludźmi stanowiącymi jego najbliższe otoczenie.
Przyczyny zaburzeń emocjonalnych:
A - środowisko domowe
– warunki bytowe rodziny, struktura rodziny – pełna, rozbita, wielodzietna, jednodzietna; atmosfera domowa, system wychowania, postawy rodzicielskie.
Szkodliwy wpływ na rozwój dziecka ma:
- niezrozumienie i niezaspokojenie potrzeb psychicznych dziecka,
- odrzucenie emocjonalne,
- atmosfera jawnych konfliktów,
- zakłócenie komunikacji,
- osobowość rodziców, głównie matki.
B – środowisko pozarodzinne
– przedszkole i szkoła – relacja między uczniem a nauczycielem, między uczniem a kolegami, negatywny stosunek nauczyciela, nadmierne wymagania, odrzucenie przez grupę, rywalizacja.
C – sytuacje traumatyczne – utrata bliskiej osoby, nagła ciężka choroba dziecka lub kogoś z rodziny, przeżycie uczucia bardzo silnego zagrożenia.Rodzaj i stopień nasilenia zaburzeń będzie wypadkową predyspozycji organicznych oraz środowiskowych danej osoby.
Rodzaje zaburzeń emocjonalnych okresu rozwojowego:
1.Reakcje nerwicowe:
A. Lęk – Najczęstszą formą lęku u dzieci jest lęk przed ciemnością, przed pozostaniem samemu w domu, przed zwierzętami czy groźnymi zjawiskami przyrody np. burzą. Częstą postacią lęków u dzieci są lęki nocne. Dziecko budzi się w nocy, jest przerażone, krzyczy, nie reaguje na uspokajanie rodziców, a rano nie pamięta nocnego incydentu. U dzieci, u których występują lęki nocne są mało odporne na stres, nadwrażliwe, mało zdolne do adaptacji w nowych warunkach, skłonne do płaczu, bierne w sytuacjach społecznych. Lęki mogą być też wywołane straszeniem dziecka przez dorosłych lub starsze rodzeństwo. Czynnikiem nerwicującym dziecko nierzadko są programy telewizyjne – dziecko pozornie biernie obserwując bohaterów, przeżywa napięcie nerwowe i lęki. Dzieci przejawiające postawę lękową cechują się nieufnością w stosunku do zjawisk i ludzi. Lękliwość, stały niepokój, obawa przed oceną wyznaczają ich sposób zachowania. W przedszkolu czy szkole unikają kontaktów społecznych, pozostają na uboczu grupy. Są niepewne siebie, mają poczucie mniejszej wartości, przewidując niepowodzenia wolą nie podejmować działań.
Wskazówki do postępowania z dzieckiem lękowym:
- nie należy stwarzać negatywnych (niekorzystnych) sytuacji w domu,
- wskazane jest wykluczenie z postępowania wychowawczego środków oddziaływania typu: straszenie, kary cielesne, zamykanie dziecka w odosobnieniu,
- ochrona dziecka przed bodźcami wywołującymi lęk, strach, niepokój,
- należy zapewnić dziecku w domu atmosferę spokoju, zaufania, życzliwości, bez napięć uczuciowych i konfliktów,
- umożliwienie dziecku prowadzenie uregulowanego trybu życia i ograniczenie telewizji i komputera,
- ograniczenie zbyt mocnych wrażeń, zwłaszcza w porach popołudniowych i wieczornych.
B. Tiki – są to nagłe, mimowolne wyładowania ruchowe różnych grup mięśniowych,
nie podlegające świadomej kontroli. Najczęściej spotykane rodzaje tików to:
mruganie oczami, grymasy twarzy, podrzucanie ramionami. Pojawiają się zwykle
między 5 a 12 rokiem życia. Podłożem ich występowania są silne przeżycia urazowe,
wywołane sytuacjami konfliktowymi. Tiki cechują się uporczywym i długotrwałym
trwaniem.
Wskazane jest:
- usunięcie sytuacji stresujących, wywołujących napięcie emocjonalne,
- objęcie dziecka indywidualną terapią zajęciową, uwzględniając dobór odpowiednich metod terapeutycznych,
C. Moczenie mimowolne – wyróżnia się moczenie pierwotne (trwa od urodzenia i jest
kontynuacją moczenia fizjologicznego) i moczenie wtórne (pojawia się po dłuższej
przerwie u dzieci, które poprzednio opanowały ten nawyk). Częstszą formą zaburzenia
jest mimowolne oddawanie moczu podczas snu, rzadziej w dzień. Częściej występuje
jako jeden z objawów zaburzeń emocjonalnych, niż jako objaw pojedynczy. Często
współwystępuje z nadpobudliwością emocjonalną, zmiennością nastroju i płaczliwością.
Występuje częściej u chłopców niż u dziewcząt. Dzieci z objawem moczenia
przejawiają też symptomy innego typu jak: lęki, drażliwość, złe stosunki z grupą
rówieśniczą czy niechęć do nauki. Moczenie może być między innymi skutkiem
nieprawidłowych metod wychowawczych, wadliwych kontaktów rodziców z
dzieckiem.
Sytuacje trudne – groźba utraty miłości rodziców, czy osłabienie związku emocjonalnego między nimi a dzieckiem (rozwód, śmierć jednego czy obojga rodziców) lub pojawienie się nowego dziecka w rodzinie – mogą przyczynić się do powstania tego zaburzenia.
Wskazówki przy postępowaniu z dzieckiem z zaburzeniem moczenia:
- konieczne wykonanie badań lekarskich w celu wykluczenia zaburzeń fizjologicznych,
- objęcie dziecka terapią,
- współpraca z psychologiem, terapeutą,
- zrozumienie psychologicznych mechanizmów moczenia,
- uświadomienie sobie negatywnego skutku wymierzania kar przeciwko dziecku za moczenie się.
D. Jąkanie się – jest zwykle jednym z wielu objawów świadczących o procesie
nerwicowania się dziecka, wywołanych nieprawidłowymi warunkami środowiska
domowego. Jest też częstym objawem zaburzeń mowy wieku dziecięcego i pojawia się
między 3 a 5 rokiem życia. Na obraz jąkania składają się objawy kloniczne
(wielokrotne powtarzanie tej samej głoski, sylaby, wyrazu – zacinanie się), czemu
towarzyszy napięcie mięśniowe i emocjonalne. Wyróżnia się też tzw. „jąkanie
rozwojowe”, powstające na skutek rozbieżności między wysokim poziomem myślenia
dziecka a stosunkowo małą sprawnością aparatu mowy.
Zaleca się w postępowaniu z dzieckiem jąkającym się:
- praca z dzieckiem nad obniżeniem napięcia emocjonalnego i podwyższeniem jego wiary we własne siły,
- konsultacja u logopedy i w razie potrzeby objęcie terapią logopedyczną,
- stworzenie życzliwej i spokojnej atmosfery w domu, bez napięć i konfliktów.
E. Zaburzenia łaknienia – występuje bardzo często jako „nerwicowy brak apetytu” u
2/3 dzieci w wieku od 2 do 5 lat. Wywołuje to niepokój u rodziców, którzy zaczynają
popełniać błędy wychowawcze takie jak: nadmierne zwracanie uwagi na proces
jedzenia, namawianie dziecka do jedzenia, przymuszanie czy zabawianie podczas
posiłku. Przyczyną odmowy jedzenia przez dziecko jest zwykle podawanie mu takiego
pokarmu którego ono nie aprobuje. Przełamywanie jego niechęci i przymuszanie
powoduje zwykle odmowę jedzenia. Zaburzenia łaknienia mogą być też reakcją na
trudną sytuację domową lub inną, zagrażającą poczuciu bezpieczeństwa. Odmowa
jedzenia - wówczas gdy np. urodzi się młodszy brat czy siostra lub dziecko zacznie
chodzić do przedszkola (zwłaszcza, gdy w domu było nie przyzwyczajone do
samodzielnego spożywania posiłku) – jest mechanizmem obronnym.
Wskazania do postępowania z dzieckiem z zaburzeniami łaknienia:
- pozorne ignorowanie symptomu niechęci do jedzenia
– nie namawianie i nie przymuszanie do jedzenia pod groźbą kary,
- jednocześnie należy szukać przyczyn i rozwiązywać kłopoty, gdyż odmowa jedzenia jest zwykle błędnym sposobem sygnalizowania przez dziecko problemów rodzinnych.
Dzieci zahamowane psychoruchowo.
Tym mianem określa się dzieci lękowe, u których obserwuje się trudności w kontaktach społecznych i obniżoną aktywność. Dziecko zahamowane jest wycofane, lękliwe, odsuwające się od grupy, zrezygnowane, nadwrażliwe, skryte, powściągliwe, nie ujawniające własnych przeżyć. W takich sytuacjach należy zapewnić dziecku poczucie bezpieczeństwa, akceptować je takim, jakim jest. Warto zachęcać dziecko do zabawy z innymi dziećmi – początkowo z jednym lub dwojgiem. Nie wskazane jest porównywanie go z innymi dziećmi czy zawstydzanie wobec otoczenia.
Dzieci obojętne uczuciowo.
Są to dzieci, które mają trudności z nawiązywaniem kontaktów uczuciowych z dorosłymi i rówieśnikami. Mimika ich twarzy jest mało ekspresyjna. Dzieci są smutne, unikające kontaktu wzrokowego, czasem złośliwe i wrogie w stosunku do otoczenia. Kontakty z otoczeniem są powierzchowne, nie oparte na rzeczywistym przywiązaniu. Wynika to często z tego, że dzieci nie umieją nawiązać stałego i bliskiego kontaktu. Niezbędna jest dla dziecka z chorobą sierocą obecność jednej i stale tej samej osoby darzącej dziecko miłością, pozostającej z nim w bliskim i serdecznym kontakcie. Obojętność uczuciowa jest wynikiem niezaspokojenia potrzeby przywiązania, przeżywania uczuć odtrącenia i osamotnienia.
Kłamstwa.
Mogą być to pozorne kłamstwa, wynikające z bujnej wyobraźni dziecka. Mogą też wynikać z nieświadomego wprowadzenia kogoś w błąd lub z powodu lęku np. przed karą. W postępowaniu z dzieckiem należy unikać sytuacji powodującej u niego odczuwania silnego lęku przed ukaraniem. Ważne jest, aby samemu być szczerym i prawdomównym wobec dziecka oraz utrzymywać z nim dobre stosunki oparte na zrozumieniu, życzliwości i zaufaniu.
Dzieci agresywne.
Zachowania agresywne przejawiają się pod postacią agresji werbalnej lub fizycznej. Agresja werbalna jest wtedy, gdy dziecko nie wchodzi w bezpośredni fizyczny kontakt z osobami lub przedmiotami, a powoduje ich cierpienie poprzez: wyśmiewanie, złośliwe uwagi, arogancję, przezywanie, skarżenie. Agresja fizyczna to: bezpośrednie zadawanie bólu innym osobom np. wybuchy gniewu, rzucanie się z pięściami, bicie innych dzieci, drapanie gryzienie.Skąd się biorą takie zachowania?- w drodze naśladowania – rodzice czy rodzeństwo zachowują się agresywnie w stosunku do dziecka,- reakcja na frustrację – agresja jest wówczas formą wyładowania napięcia powstałego w wyniku nie osiągnięcia celu na skutek zaistniałej przeszkody,- zachowanie instrumentalne – gdy dziecko stara się przez czynności agresywne zrealizować stawiany przed sobą cel: przekonuje się, że zachowanie agresywne przynosi oczekiwane efekty.W postępowaniu z dzieckiem agresywnym należy:- ustalić przyczyny zachowań agresywnych,- spokojnie reagować na zachowania agresywne dziecka (agresja wzmaga agresję),- zapewnić bezpieczeństwo, spokojną i miłą atmosferę,- dążyć do wygaszania reakcji agresywnych poprzez niewzmacnianie ich, - nagradzać zachowania prospołeczne.
Dzieci nadpobudliwe.
Nadpobudliwości psychoruchowej ADHD poświęciłam dużo miejsca w poprzednich artykułach, dlatego obecnie ograniczę się do kilku ogólnych wskazówek.Zachowanie dzieci nadpobudliwych nastręcza wiele trudności zarówno nauczycielom jak i rodzicom. Ich reakcje emocjonalne są gwałtowne, nieproporcjonalne do działającego bodźca, spowodowane przewagą procesów pobudzenia nad hamowaniem. Dzieci te charakteryzują się słabym, labilnym układem nerwowym, szybko się męczą wykonywaną pracą, łatwo się nużą, są niewytrwałe w działaniu. W rozwoju dzieci nadpobudliwych istotne znaczenie ma system wychowawczy, szczególnie niekorzystne jest wychowanie niekonsekwentne tj. brak stałych, jasno sprecyzowanych wymagań w stosunku do dziecka i często zmieniające się oceny jego zachowania w zależności od nastawienia rodziców. Nadmierna pobłażliwość przeplatająca się ze wzmożonym rygorem, ostrymi karami za błahe przewinienia dziecka wywołuje krańcowo różne reakcje rodziców w zależności od nastroju. Postępowanie z dzieckiem nadpobudliwym powinny cechować głównie spokój i cierpliwość. Schemat dnia powinien być tak zaplanowany i zorganizowany, aby nie dostarczył dziecku zbyt dużo chaotycznych bodźców. Ze względu na dużą męczliwość i znużenie, zabawy i zajęcia dzieci powinny być przeplatane: ruchowe ze spokojnymi. Dorośli powinni dyskretnie wspierać, pomagać i zachęcać do wykonywania różnych zadań, pomóc w przezwyciężaniu trudności.
Na zakończenie chciałabym zasygnalizować problem terapii dzieci z zaburzeniami emocjonalnymi. Punktem wyjścia terapii jest właściwa diagnoza problemu. Zaburzenia emocjonalne zazwyczaj są ściśle związane z jego rodziną, dlatego też konieczna jest nie tylko terapia samego dziecka, ale całej rodziny. Końcowym celem terapii jest poprawa komunikacji między rodzicem a dzieckiem a także zrozumienie przez rodziców, jakie sytuacje rodzinne powodują i nasilają zaburzenia w funkcjonowaniu dziecka.
| Referat opracowała: Cecylia Dawidejt |
|---|
"Dziecko nadpobudliwe"
Lękom tym często towarzyszą bóle brzucha, pocenie się, bladnięcie twarzy, drżenie rąk. Napięcie u tych dzieci jest tak duże, że uniemożliwia im sprawne działanie. Wykonują wtedy zadania poniżej swoich możliwości.
Stosowanie kar za opisywane zachowanie, zmuszanie do pozostania bez ruchu, piętnowanie zachowań na forum klasy prowadzi do nasilenia zachowań. Podstawową przyczyną zaburzeń emocjonalnych jest brak poczucia bezpieczeństwa i własnej wartości.
Współdziałanie wszystkich zainteresowanych osób zmianą zachowania dziecka i realizowanie wspólnej koncepcji jest podstawowym warunkiem powodzenia.
Literatura:
|