Suburbanizacja w Karpatach

Pojęcie suburbanizacji etymologicznie wywodzi się od „suburdium” oznaczający peryferyjny w stosunku do zainwestowanych terenów w mieście lub przylegający do granic administracyjnych miasta obszar o funkcjach mieszkaniowych, czyli suburbanizacją określany jest proces przenoszenia/pojawiania się form przestrzennych miasta oraz form życia miejskiego poza miastem centralnym, na terenach w jego sąsiedztwie czyli w strefie podmiejskiej. Proces ten polega na rozszerzaniu się atrybutów miasta – najczęściej wskazuje się na zmiany sposobu użytkowania ziemi. Suburbanizacja jest uwarunkowana przez dwa najbardziej ogólne czynniki. W ujęciu makrospołecznym, podażowym i ekonomicznym suburbanizacja jest wynikiem zmian obiegu kapitału i instytucji firm. Kapitał przyciąga do sfery podmiejskiej odpowiedni zysk, korzystne warunki prowadzenia działalności gospodarczej w porównaniu z centralnym miastem (ceny gruntów, ulgi podatkowe, dostępność transportowa). W ujęciu mikrospołecznym, popytowym i konsumpcyjnym suburbanizacja jest wynikiem zmian w indywidualnych decyzjach osób poszukujących określonych walorów środowiskowych miejsca zamieszkania. Można wyróżnić trzeci czynnik, gdzie suburbanizacja, w ujęciu deterministycznym jest formą ucieczki przed degradacją w specyficznym środowisku miejskim (wielkość, gęstość, zróżnicowanie).

O intensywności i zasięgu suburbanizacji decyduje wzrost liczby ludności chcącej zamieszkać poza miastem centralnym, w obszarze o mniejszej gęstości domów oraz preferencje mieszkańców miast, którzy nie tylko chcą mieszkać poza miastem, ale też dysponować dużymi działkami budowlanymi, co prowadzi do zwiększenia średniej wielkości terenów miejskich na jednego mieszkańca. Elementem wspierającym suburbanizację jest rozbudowa sieci drogowej. Następną ważną przyczyną jest realizacja innych projektów z dziedziny infrastruktury (np. osuszanie gruntów i melioracje) wokół miast. Doprowadziło to do dekompozycji otwartych przestrzeni (zaniku typowego krajobrazu wiejskiego) i stało się dodatkowym czynnikiem wspomagającym suburbanizację. Dodatkowo przyczyną rozrastania się miast są zwiększające się potrzeby socjalne, ekonomiczne, edukacyjne i kulturalne. Presja tych potrzeb jest tak duża, że procesu suburbanizacji praktycznie nie da się zatrzymać. Częstym atrybutem suburbanizacji jest jej żywiołowy charakter. Procesy żywiołowe to takie, które całkowicie lub częściowo wymykają się obowiązującym regulacjom instytucjonalnym a ich negatywne konsekwencje nie są brane pod uwagę przez zaangażowane w ten proces podmioty. Żywiołowość suburbanizacji prowadzi do niekontrolowanego lokalizowania funkcji, zmian przeznaczenia terenów, niepożądanego rozciągania sieci infrastruktury komunalnej oraz połączeń transportowych, obudowy istniejących dróg.

Czynnikami stymulującymi suburbanizację są impulsy rozwojowe generowane przez uczestników gry o przestrzeń. Są to przede wszystkim władze lokalne szukające sposobów na rozwój i zwiększenie swoich dochodów oraz inwestorzy szukający względnie tanich terenów na lokalizowanie swych działalności czy też takie zagospodarowanie terenu, które przyniesie tym inwestorom największy zysk.

Strefa podmiejska – ma charakter wiejsko-miejski, na tych obszarach przeplatają się tradycyjne formy użytkowania ziemi, typowo wiejskie, z nowoczesnym, intensywnym, towarowym rolnictwem szklarniowym, warzywniczym a także sadowniczym i chowem zwierząt gospodarskich. Mieszkańcy stref podmiejskich są głównie zatrudnieni w zawodach pozarolniczych, dojeżdżają do pracy poza miejscem zamieszkania i prowadzą miejski tryb życia. Strefa podmiejska jest obszarem o dużej różnorodności i intensywności zjawisk. Ich natężenie słabnie w miarę oddalania się od granic miasta w kierunku obszarów wiejskich. Zasięg przestrzenny strefy podmiejskiej nie jest wyraźnie określony. Odrębność obszarów podmiejskich najpełniej wyraża przenikanie się form życia oraz krajobrazu miejskiego i wiejskiego, intensywne migracje, intensywność jednorodzinnego budownictwa mieszkaniowego oraz dynamiczne zmiany funkcjonalne.

Współczesne procesy społeczno -demograficzne w strefach podmiejskich dynamicznie zmieniają strukturę społeczną, w której wzrasta udział ludności dobrze wykształconej oraz o wysokim poziomie dochodów. Styl życia jest cechą jakościową, trudną do wymiernej oceny. Na obszarach podmiejskich cecha ta charakteryzuje się przenikaniem miejskich oraz wiejskich form zachowań kulturowych (np. anonimowość i bezpośredniość, nowoczesność i prostota, sztuczność i naturalność) oraz specyficznymi formami życia rodzinnego i sąsiedzkiego (kontakty sąsiedzkie są na ogół przelotne i płytkie)Ważną cechą stylu życia na obszarach podmiejskich jest indywidualizm. Grupa cech fizjonomicznych odnosi się do charakteru przestrzeni, krajobrazu i form zabudowy oraz struktury użytkowania ziemi. Charakter przestrzeni podmiejskiej wyrażają następujące cechy: duża gęstość zabudowy mieszkaniowej – na obszarach podmiejskich jest ona mniejsza niż w miastach i większa niż na obszarach wiejskich.

-przenikanie się krajobrazu miejskiego i wiejskiego- obszar podmiejski będzie zdominowany przez krajobrazy kulturowe, czyli o zachwianej zdolności do samoregulacji i pozostające pod dużym wpływem działalności gospodarczej człowieka, z udziałem krajobrazów zdewastowanych, czyli silnie zurbanizowane z brakiem naturalnych komponentów.

Zaś formy zabudowy opisują takie cechy jak:

-przewaga budownictwa jednorodzinnego,

-intensywność jednorodzinnego budownictwa mieszkaniowego,

-miejski charakter zabudowy.

Trzecią grupą są cechy ekonomiczne stref podmiejskich, które dotyczą zróżnicowania funkcjonalnego oraz powiązań gospodarczych z miastem. Na wielofunkcyjność strefy podmiejskiej składa się mieszkalnictwo, usługi produkcyjne i konsumpcyjne, rolnictwo oraz rekreacja. Dowodem na powiązanie funkcjonalne i gospodarcze z miastem są migracje wahadłowe.

W obszarze Karpat znajduje się ponad 50 miast. W tereny północne i północno-zachodnie Karpat, tereny Pogórza wkraczają strefy podmiejskie Tarnowa, Rzeszowa, Dębicy i Przemyśla. Miejska sieć osadnicza Karpat polskich obejmuje w większości miasta małe oraz średniej wielkości. Pojedyncze duże ośrodki miejskie są położone na granicy regionu, na linii tzw. nasunięcia karpackiego. Aż do ostatniej ćwierci XIX wieku układy miast karpackich trwały w swoich tradycyjnych zarysach i formach. W tym czasie, pod wpływem powstawania nowych połączeń komunikacyjnych i zakładów przemysłowych oraz większego wykorzystania walorów krajobrazowych i leczniczych, miasta karpackie wchodzą w okres przemian funkcjonalnych i przestrzennych, których efektem jest zróżnicowanie ich wielkości, znaczenia i charakteru. Obecny stan miast karpackich znacznie odbiega od ich wcześniejszego obrazu. Podobnie jak duże miasta czy ośrodki miejskie położone w innych regionach kraju podlegają one wielostronnym przemianom przestrzennym. Proces zmian dotyczy samych podstaw rozwoju i funkcjonowania miast i miasteczek, ich struktury przestrzennej i tożsamości. Charakterystyczne dla procesu przemian jest wstawianie terenów budownictwa jednorodzinnego w tereny otwarte wokół miast, szczególnie wzdłuż dróg wylotowych. Do najbardziej niekorzystnych pod względem przestrzennym należą te, które są lokalizowane na tle panoramicznych ujęć krajobrazu górskiego Karpat. Niski stopień dostosowania nowych zespołów i obiektów do specyficznych warunków górskiego położenia skutkuje nieodwracalnymi zmianami w krajobrazie kulturowym miast karpackich. Szczególne widocznie, niekorzystne przeobrażenia przestrzenne następują w miastach o dynamicznym rozwoju opartym na nadmiernej rozbudowie związanej z atrakcyjnością położenia. Obszary podmiejskie na terenie Karpat są zajmowane nie tylko przez osiedla mieszkaniowe, ale również przez supermarkety, centra handlowe, hurtownie, nowe zakłady przemysłowe, drogi, parkingi, ośrodki sportu i rekreacji i inne rodzaje nie rolniczego użytkowania ziemi. Tym samym powierzchnia gruntów rolnych wokół miast kurczy się wyraźnie.

Miasto Nowy Sącz leży u podnóża Pasma Beskidu Sądeckiego i stanowi część Karpat Polskich. Aktualnie miasto rozrasta się promieniście, we wszystkich kierunkach, stopniowo wchłaniając najbliżej położone wsie. Jakkolwiek proces przekształcania się miasta i jego powiększania trwa od czasów lokacji, to najbardziej zauważalne zmiany nastąpiły po II wojnie światowej. Miasto średnie, jakim jest Nowy Sącz, stanowi przykład określonej specyfiki przestrzennej, gdzie do niedawna związany był z obszarami rolniczymi. Dynamiczny i niekontrolowany proces rozrastania się miasta poprzez powstawanie nowych dzielnic mieszkaniowych lub przemysłowych odbywa się kosztem wchłaniania terenów rolniczych bezpośrednio sąsiadujących z miastem. Rozwój przeobrażeń przebiegał w sposób żywiołowy, bez względu na zastane układy osadnictwa wiejskiego, jak też bez szczególnego respektowania walorów kulturowych miasta, jego dziedzictwa kulturowego oraz walorów krajobrazowych.

Wzmożona presja na środowisko przyrodnicze w wyniku procesu suburbanizacji skutkuje negatywnymi konsekwencjami procesu, które często stają się głównym orężem przeciwników rozlewania się zabudowy miejskiej na tereny podmiejskie. Ekspansja przestrzenna zabudowy mieszkaniowej, przemysłowej i usługowej w strefach podmiejskich przyczynia się zarówno do wzmożonej konsumpcji pewnych zasobów, jak i postępującej ich degradacji. Niebezpieczną tendencją jest zawłaszczanie przez budownictwo obszarów bardziej przydatnych dla rolnictwa i inwazja w strefy chronione.

Ekspansja osadnictwa wpływa na stan pokrywy glebowej, co może doprowadzić do pogorszenia się odporności gleb na degradację. Rozproszone osadnictwo zwiększa intensywność zużycia wody. Dodatkowym problemem jest zanieczyszczenie wód powierzchniowych i gruntowych oraz słaby rozwój kanalizacji w strefie suburbanizacji. Przykładem może być obserwowanie osuszenia i zmniejszania się retencji siedlisk podmokłych. Nowa zabudowa i drogi przyczyniają się do bardziej intensywnego spływu powierzchniowego i wzrostu zagrożenia powodziowego. Rozproszona zabudowa (domy jednorodzinne) zwiększa zużycie materiałów budowlanych, energii na ogrzewanie budynków i na dojazdy oraz rodzi więcej problemów z gromadzeniem odpadów konsumpcyjnych. Rozwojowi transportu jako skutkowi suburbanizacji przypisuje się szczególnie dotkliwe skutki natury ekologicznej: wzmożona konsumpcja energii, wzrost zanieczyszczeń środowiska, fragmentacja ekosystemów, obniżenie jakości krajobrazu. Proces suburbanizacji przyczynia się do nawarstwiania się wielu problemów: niszczenia obszarów zalesionych, do rozerwania wcześniej powstałego schematu urbanistycznego, więzów sąsiedzkich, łączących tradycyjnie mieszkańców małych miasteczek i wsi. Żywiołowy rozwój osadnictwa na terenach podmiejskich prowadzi do zmian struktury i funkcjonowania krajobrazu w postaci jego synantropizacji: fragmentacja krajobrazu, utrata różnorodności, ubytek rzadkich elementów i zmniejszenie stopnia naturalności.

Reasumując można zauważyć, że w strefach podmiejskich na terenie Karpat dominują funkcje mieszkaniowe. Dekoncentracja miejsc pracy postępuje w wolnym tempie. Wydaje się, że te inne funkcje, czyli usługowe różnego typu, głównie rekreacyjne i turystyczne są w zbyt małym stopniu dostrzegane przez decydujących o sposobach zagospodarowania. Kierunek zmian ludnościowych i tendencje osadnicze Nowego Sącza są w dużym stopniu przejawem wejścia tego miasta w nową fazę rozwoju społeczno-gospodarczego. Jego cechą jest postępująca zmiana ekonomicznych podstaw życia ludności, oparta o wielokierunkowość źródeł dochodu, wśród których rolnictwo traci zdecydowanie na znaczeniu. Wraz z tymi zmianami nasila się koncentracja nowego budownictwa ludności nierolniczej na terenach podmiejskich Nowego Sącza. Miasto Nowy Sącz jest ośrodkiem ogniskującym proces suburbanizacji i zespalającym podmiejskie osiedla w jeden coraz bardziej zwarty przestrzennie obszar. Można również zauważyć, że w strefie podmiejskiej zaszły głębokie zmiany w środowisku przyrodniczym, a ekspansja zabudowy miejskiej zmieniła środowisko lokalne oraz uwarunkowania gospodarki rolnej i leśnej.