Olga Burzak
Zainteresowania polegają na istnieniu wewnętrznej potrzeby wyżywania się w muzyce, która występuje u wszystkich wielkich muzyków, jest szczególnie widoczna w wieku dojrzałym.
Próby stworzenia koncepcji rozwoju muzycznego po-parte badaniami empirycznymi mają już ponad stuletnią tradycję. Przeprowadzono wiele badań weryfikujących hipotezę, iż okres prenatalny jest bardzo ważny w rozwoju dziecka. Uzyskane wyniki potwierdzają słuszność poglądów Kodály’a, który uważał że „wychowanie muzyczne powinno zaczynać się na 9 miesięcy przed narodzeniem dziecka”. Śpiew ciężarnej kobiety, jej aktywność ruchowa przy muzyce, percepcja muzyki czy gra na instrumencie wywiera korzystny wpływ na rozwój inteligencji muzycznej dziecka.
Gaworzenie też ma znaczenie
M. Żebrowska wyróżnia w rozwoju muzycznym dzieci i młodzieży kilka etapów, biorąc pod uwagę poszczególne okresy ich życia. Znajomość psychologii rozwoju muzycznego przez nauczyciela muzyki wydaje się być niezwykle cennym narzędziem służącym diagnozowaniu uczniów i podejmowaniu szeregu działań pedagogicznych zmierzających do kształcenia umiejętności muzycznych.
Na podstawie badań K. Danecka-Szopowa dokonała własnej interpretacji rozwoju muzycznego dziecka. Wyróżniła trzy stadia rozwojowe: stadium rytmu (od 2. roku życia), stadium melodii (od 4. do 9. roku życia) oraz stadium harmonii (od 14. roku życia). Jednocześnie zauważa, że podane granice wiekowe są bardzo płynne i przebiegają indywidualnie.
Według autorki „pierwszą czynnością muzyczną dziecka jest krzyk zaraz po urodzeniu. (...) Rozwój zdolności muzycznych dziecka jest ściśle związany z jego ogólnym rozwojem i z niego wynika. Rozwój ogólny odbywa się, jak zresztą każdy, pod wpływem warunków zewnętrznych i wewnętrznych, z których bardzo ważnym jest własna aktywność dziecka”. Niemowlę reaguje na muzykę motorycznie, tzn. ruchem rąk i nóg, ale niesynchronicznie ze słyszanym rytmem. Częściej reaguje na rytm dwudzielny niż trójdzielny. Rytm działa na nie najwcześniej i najsilniej, można go ująć wieloma zmysłami (słuch, dotyk, mięśnie, wzrok).
Z kolei M. Żebrowska podaje, iż w pierwszym kwartale życia dziecko wykazuje zainteresowanie muzyką wokalną i instrumentalną. W tym okresie zaczynają się już pojawiać preferencje muzyczne. Około 3. miesiąca życia niemowlę podejmuje próby dostrojenia swojego głosu do intonowanego dźwięku. Około 6. miesiąca zaczyna gaworzyć i reagować ruchem na muzykę, a około 9. pojawiają się pierwsze symptomy „pamięci muzycznej” i świadomie podejmowanej aktywności muzycznej [np. K. Danecka-Szopowa porównuje gaworzenie dziecka do prymitywnego śpiewu].
Utrzymać kontakt z muzyką
Zdaniem E. E. Gordona (1997) poziom uzdolnień muzycznych zaczyna spadać tuż po urodzeniu, dlatego najważniejsze dla rozwoju muzycznego dziecka jest bogate muzycznie środowisko, jakie można mu zapewnić do 9. roku życia (uzdolnienia rozwijające się i ustabilizowane). „Im wcześniej dziecko zostanie włączone w bogate muzycznie środowisko, tym wcześniej jego muzyczne uzdolnienia zaczną podnosić się do poziomu urodzeniowego i tym bliżej tego poziomu zaczną się stabilizować.” Badania potwierdziły słuszność tych przypuszczeń. Badał on m.in. bliźniaki mieszkające w tym samym domu, z których tylko jedno było poddawane muzycznej stymulacji. Uzyskane wyniki stanowią potwierdzenie, że zdolności muzyczne dziecka mającego kontakt z muzyką utrzymywały się na tym samym poziomie, w przeciwieństwie do rodzeństwa, które osiągało coraz niższe rezultaty.
Audiacja jest to zdolność do słyszenia i rozumienia muzyki bez fizycznie obecnego brzmienia. Jest ona tym dla muzyki, czym myślenie dla mowy. E. E. Gordon, mając na uwadze kolejność etapów rozwojowych, wyróżnił audiację wstępną (występuje u dzieci w okresie paplaniny muzycznej, czyli od urodzenia do około 6 lat) i właściwą. Podany wiek ma tu charakter orientacyjny, ponieważ wiek muzyczny nie musi iść w parze z metrykalnym. W audiacji wstępnej dzieci przechodzą kolejno przez trzy typy: akulturację, imitację i asymilację, oraz siedem stadiów. W akulturacji (trwa od narodzin dziecka do 2.–4. roku życia) E. E. Gordon bardzo mocno podkreśla znaczenie okresu do 18. miesiąca życia, w którym rozwija się słownik słuchowy, konieczny dla dalszego rozwoju muzycznego dziecka. Z kolei w stadium absorpcji dziecko słucha i słuchowo gromadzi dźwięki z otoczenia. W stadium reakcji przypadkowych dziecko natomiast porusza się i gaworzy w odpowiedzi, ale nieadekwatnie do muzycznych dźwięków środowiska, zaś w stadium reakcji celowych stara się odnieść ruch i paplaninę do muzycznych dźwięków środowiska.
Śpiew jako naturalna forma ekspresji
W okresie poniemowlęcym naturalną formą ekspresji staje się śpiew. L. Dawidson, P. M. Kernon i H. Gardner uważają, że od około 19. miesiąca życia dziecka można zauważyć w jego śpiewie zwroty melodyczne i rytmiczne, charakterystyczne dla kręgu kulturowego, z którego pochodzi. B. Bonna postuluje, że choć dwulatek nie potrafi skoordynować swojego ruchu ciała z rytmem słyszanej melodii, to jednak spostrzega zmianę tempa, K. Danecka-Szopowa zaś uważa, że dziecko w 2. roku życia zaczyna śpiewać krótkie melodie.
E. E. Gordon porównuje uczenie się muzyki do uczenia się języka ojczystego, który niemowlę przyswaja sobie poprzez osłuchiwanie i kontakt z nim od urodzenia. Podstawowym nurtem rozwoju muzycznego człowieka jest więc rozwój rozumienia (w znaczeniu estetyczno-emocjonalno-syntaktycznym) języka muzyki i umiejętności posługiwania się nim.
W stadium imitacji (od 2.–4. do 3.–5. roku życia) dziecko angażuje się ze świadomością skierowaną przede wszystkim na otoczenie, a aktywność muzyczna nabiera charakteru docelowego. Malec naśladuje osoby dorosłe i w pierwszym stadium pozbywania się egocentryzmu zaczyna zdawać sobie sprawę, że to co śpiewa lub recytuje różni się od tego co wykonuje inne dziecko lub osoba dorosła. Z kolei w stadium przełamywania kodu maluch naśladuje z pewną dokładnością dźwięki muzyki z otoczenia.
Według K. Przybylskiej w okresie przedszkolnym muzyka łączy się z zabawą ruchową, dostarczając dziecku wiele radości. „Trzylatki potrafią zaśpiewać piosenkę w zakresie 4–5 dźwięków.” W tym okresie zwiększa się również wrażliwość na zmiany dynamiczne w muzyce, rozwija się poczucie rytmu. „Niektóre dzieci przejawiają gotowość do słuchania muzyki w skupieniu oraz improwizacji wokalnych, będących najczęściej formą przekomarzania się rytmiczno-melodycznego lub spontanicznego wyśpiewywania wrażeń, obserwacji. Śpiew przyjmuje charakter eksperymentowania z melodią lub melodeklamacji, natomiast rytm improwizacji wokalnych jest często swobodny i tylko w niektórych śpiewankach wyczuwa się miarowość (wewnętrzną pulsację).” Z kolei zdaniem K. Daneckiej-Szopowej czterolatek poznaje już piosenkę na podstawie wystukanego rytmu. W tym czasie dziecko zaczyna dostrzegać melodię.
W asymilacji według koncepcji E. E. Gordona (od 3.–5. do 4.–6. roku życia) dziecko angażuje się ze świadomością skierowaną na siebie. W stadium samoobserwacji zaś zaczyna dostrzegać brak koordynacji pomiędzy śpiewem i recytowaniem a ruchem mięśni i oddychaniem. Ta świadomość jest warunkiem niezbędnym przejścia do stadium koordynacji, w którym uczy się zborności ruchów z oddychaniem, śpiewem i recytacją.
Pod koniec okresu przedszkolnego reakcje ruchowe na muzykę stopniowo zanikają. W tym też okresie wykształca się poprawna intonacja, dlatego na tym etapie niezmiernie ważne staje się powierzenie rozwoju dziecka kompetentnemu nauczycielowi.
W okresie nabywania dojrzałości szkolnej, tzn. między 6. a 7. rokiem życia, muzyka staje się dla dziecka ważnym źródłem zainteresowań i obszarem intelektualnych działań. Według K. Przybylskiej „dzieci sześcioletnie radzą sobie już z piosenką w skali oktawy. Zwiększa się stopniowo zakres czysto śpiewanych dźwięków, rośnie umiejętność poprawnego posługiwania się głosem”. Ponadto w tym okresie wykształca się czułość na różnice w wysokości dźwięków oraz umiejętność zapamiętywania i różnicowania barwy niektórych instrumentów muzycznych. Podobnego zdania jest K. Lewandowska, która uważa, że „uczniowie klasy I nie spostrzegają jeszcze drobnych zmian dynamicznych, natomiast w II klasie zauważają już odcienie dynamiczne i często odtwarzają je ruchowo”.
Liczy się rytm
Dzieci 7- i 8-letnie zapamiętują melodie piosenek w sposób mimowolny i odtwarzają tylko to, co bezpośrednio spostrzegły. Na etapie edukacji wczesnoszkolnej potrafią powtórzyć rytmiczny schemat melodii. Poczucie tonalności rozwija się we wczesnym dzieciństwie, jednak dopiero w wieku 8 lat dzieci są w stanie określić np. kiedy melodia zmieniła tonację i czy ma dźwięk centralny.
Z kolei według K. Daneckiej-Szopowej do 8. roku życia działa na dzieci tylko rytm, ponieważ procesy życiowe przebiegają rytmicznie. Dla dzieci w wieku od 10.–12. roku życia ulubionymi melodiami są marsze z wyraźnym rytmem. W tym czasie zaczynają one reagować wyraźnie na muzykę durową i molową, określając dur jako wesołe, moll zaś jako smutne lub nudne.
E. Zwolińska i W. Jankowski uważają, że po zdobyciu opisanych doświadczeń dziecko w naturalny sposób przechodzi z audiacji wstępnej do właściwej, w której uczy się audiowania podczas słuchania, wykonywania, czytania, tworzenia i improwizowania muzyki. Jest gotowe do formalnego uczenia się muzyki.
Wyżywanie się w muzyce
W literaturze zagadnienia mało jest określeń dotyczących pojęcia umiejętności muzyczne. Wynika to ze ścisłej zależności zachodzącej między zdolnościami a umiejętnościami muzycznymi. Zdolności muzyczne warunkują i determinują rozwój umiejętności muzycznych. T. Nowacki wyróżnił dwa rodzaje umiejętności. „Pierwszym z nich są umiejętności umysłowe, w których porównuje się przedmioty i zjawiska. (...) Drugim rodzajem są umiejętności praktyczne, polegające na działaniu na przedmiotach i zmienianiu zastanej rzeczywistości.” Umiejętności muzyczne są klasyfikowane jako umiejętności umysłowe, jak i praktyczne, jednak powszechnie funkcjonują jedynie jako te drugie. Społeczeństwo bowiem minimalizuje zakres terminologiczny uzdolnień muzycznych do gry na instrumencie.
Umiejętności muzyczne przejawiają się w twórczej działalności dziecka i zostają wykształcone w procesie uczenia się. Proces ten, zapoczątkowany w środowisku rodzinnym, jest kontynuowany w instytucjach edukacyjnych.
Umiejętność, która rozwija się wraz z doświadczeniem to według S. Szumana percepcja muzyki. Jest ona sztuką, która doskonali i pogłębia się w swojej istocie w miarę wzrostu poziomu artystycznej wrażliwości i estetycznego smaku słuchacza.
Rozwój muzyczny ma na celu nie tylko proces stymulacji zdolności czy umiejętności, ale również zainteresowań muzycznych młodego człowieka. Według A. Guryckiej „zainteresowanie jest to względnie trwała obserwowalna postać ukierunkowanej aktywności poznawczej o określonym nasileniu, przejawiająca się w selektywnym stosunku do otaczających zjawisk, tzn. w dostrzeganiu określonych cech przedmiotów i związków, zależności między nimi (...) a dążeniu do ich zbadania, rozwiązania oraz w przeżywaniu różnorodnych uczuć związanych z nabywaniem i posiadaniem wiedzy”.
J. Wierszyłowski z kolei pisze, że „zainteresowania polegają na istnieniu wewnętrznej potrzeby wyżywania się w muzyce, przy czym nie decydują tu uboczne cele (pieniądze, sława, ambicja itp.). Owa cecha występuje u wszystkich wielkich muzyków i szczególnie widoczna jest w wieku dojrzałym. W wieku młodzieńczym bywają bowiem przelotne zainteresowania lub przelotne zniechęcenia. Zainteresowania lub zamiłowania w znacznym stopniu warunkują intensywność czynności psychicznych. Bywają one zjawiskiem względnie stałym i im bardziej są stałe, tym większe mają znaczenie. Nie można ich jednak traktować jako wykładnika przydatności w dziedzinie, do której się skłaniają. Znane są bowiem przypadki istnienia dużego zainteresowania i zamiłowania do muzyki, występujące u osób nie tylko słabo uzdolnionych muzycznie, ale wręcz pod tym względem upośledzonych.”
Rozwinąć „skrzydła”
W szeroko rozumianym wychowaniu młodego człowieka, wychowanie muzyczne stanowi część wychowania estetycznego, obok którego wyróżniamy wychowanie umysłowe, zdrowotne, społeczno-moralne i techniczne. Pragnąc wychować go na jednostkę bogatą wewnętrznie należy nadać mu we wczesnym dzieciństwie, a później w szkole określoną dynamikę rozwojową, zaszczepiając wiele zainteresowań, w tym muzycznych. Dzięki zainteresowaniom życie człowieka nie sprowadza się wyłącznie do funkcji produkcyjno-konsumpcyjnych.
A. Gurycka dostrzega nietrwałość zaciekawień dzieci w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym, tłumacząc to w ten sposób, iż „na skutek zjawienia się innych bodźców uwaga przerzuca się na nie. (...) Właściwości dziecka są bardzo plastyczne. Pod wpływem oddziaływania otoczenia zmieniają się i przekształcają. Nowe funkcje rozwojowe u dziecka stwarzają nowe możliwości, które wypierają uprzednie”.
Zainteresowania są ważnym czynnikiem wpływającym na proces zapamiętywania. Wyniki badań potwierdzają niejako słowa J. Wierszyłowskiego, że „człowiek zapamiętuje przede wszystkim to, co naprawdę go interesuje i czym się głęboko przejmie, co jest związane z jego osobistymi popędami i wywołuje spontaniczną uwagę”.
Znajomość etapów rozwoju muzycznego, sposobów i metod jego stymulowania, powinny pomóc rodzicom i nauczycielowi wychowania muzycznego w dostosowaniu własnych oddziaływań. E. E. Gordon podaje, że osoby znaczące mają wpływ na dziecko do około 9. roku życia. Po tym czasie zdolności stabilizują się i przestają podlegać wpływom środowiska zewnętrznego, nawet gdyby ten wpływ był nadzwyczaj sprzyjający.