Roz Pedagogika Petera Petersena[1]

WSPÓŁCZESNE KIERUNKI PEDAGOGIKI

Anna Osińska (grupa F)

Opracowanie lektury: Zbigniew Kwieciński, Bogdan Śliwerski, Pedagogika. Podręcznik akademicki, Warszawa 2003, część III - Współczesne prądy i kierunki pedagogiczne, s. 348-355.

ROZDZIAŁ 11 – PEDAGOGIKA PETERA PETERSENA

Peter Petersen – twórca szkoły eksperymentalnej, która po Kongresie Międzynarodowej Ligi Nowego Wychowania w Locarno w 1927 roku, została nazwana planem jenajskim i przyniosła jej twórcy międzynarodową sławę.

1. Życie Petera Petersena (1884-1952).

Był niemieckim pedagogiem, studiował w Lipsku, Kolonii, Kopenhadze i Poznaniu. Interesował się filozofią niemiecką, teologią i pedagogiką. W 1909 roku obronił pracę doktorską pt. „Idea rozwoju w filozofii Wilhelma Wundta”, w 1920 zrobił habilitację, która dotyczyła zagadnień ściśle filozoficznych i była badaniem recepcji filozofii Arystotelesa w Niemczech.

W Hamburgu prowadził eksperymenty pedagogiczne – w 1920 roku został dyrektorem eksperymentalnej szkoły średniej im. Lichtwarka, która dążyła do stworzenia warunków do samodzielności i twórczości dzieci działających we wspólnocie, zgodnie z nurtem Nowego Wychowania. Peter Petersen należał do Związku Pracowników Umysłowych i Hamburskiego Ruchu Kościoła Narodowego, a w latach 1919-1920 był współwydawcą pisma „Neue Kirche”.

W 1923 roku otrzymał Katedrę Nauki o Wychowaniu przy uniwersytecie w Jenie po znanym i wpływowym herbartyście – W.Reinie. Swą działalnością i poglądami przeciwstawił się pedagogice Herbarta (wg niego obciążonej idealizmem, intelektualizmem i indywidualizmem) w roku 1924 tworząc uniwersytecką szkołę ćwiczeń zaprojektowaną w duchu pedagogiki reform. W 1926 roku powstało Koło Przyjaciół Szkoły Uniwersyteckiej, które organizowało coroczne spotkania tzw. „tygodnie pedagogiczne”. Koło dążyło do popularyzacji eksperymentu, jego ugruntowaniu w oficjalnej pedagogice i podbudowie teoretycznej.

W latach 30-stych Petersen dokonał istotnej reorientacji swych poglądów w kierunku ideologii volkistowskiej, przyjmując wobec nazistów postawę oportunistyczną (konformistyczną) – bywał zaliczany do liderów pedagogiki nazistowskiej.

2. Poglądy pedagogiczne Petera Petersena.

Współcześni Petersenowi i historia bardziej doceniły jego osiągnięcia praktyczne niż naukowe.

Według J.Jędrychowskiej cała jego koncepcja opierała się na wierze w niezmienny i odwieczny sens bytu, na pojęciu wychowania jako dążeniu do absolutu, dobra i miłości. Sam Petersen swoją koncepcję nazywał realizmem pedagogicznym. Chciał opisać człowieka w jego konkretnym bycie i ugruntować pojęcie wychowania (ważniejszego niż nauczanie) na podstawie koncepcji wspólnoty.

Osią jego koncepcji było pojęcie wspólnoty, która powinna być celem życia, rozumianej jako: wszechstronny duchowy związek ludzi wynikający z naturalnego popędu, który jest źródłem wszelkiej twórczej siły. Petersen odwrócił ideę pedagogiki indywidualistycznej twierdząc, że to wspólnota jest warunkiem twórczości. Dzięki wspólnocie człowiek może współużytkować dobra duchowe i materialne.

Wspólnota jest w tej teorii realnością ewoluującą od wspólnoty naturalnej (ludzie powiązani więzami krwi, przyjaźni, sąsiedztwa itd.), poprzez naród/wspólnotę narodową (wspólnota oparta na jedności natury, języka i wartości; organiczna całość zachowująca swą jednolitość i tożsamość dzięki miłości), do ludzkości (wspólnota kulturowa). Petersen żywił przekonanie, że siły działające wewnątrz wspólnoty są niedostrzegalne, ale przez to wychowawczo jeszcze bardziej skuteczne. Sądził, iż stanem naturalnym i pierwotnym we wspólnocie jest jedność ludzkiej woli, uważał, że zło nie może stać się rzeczywistością życia wspólnoty, gdyż postrzegał człowieka jako istotę z natury dobrą. Paradoks: Petersen jednocześnie twierdził, za Kantem, że dobra i wartości kultury są źródłem człowieczeństwa. We wspólnocie ciągle ponawiany jest proces kształtowania się sił moralnych nowego pokolenia.

Na pojęciu wspólnoty ściśle opierały się inne pojęcia koncepcji Petersena, takie jak:

1) Wolność w poglądach Petersen była realnym, swobodnym rozwojem sił duchowych człowieka w jego naturalnym środowisku, jakim miała być wspólnota. Jedyny dopuszczalny przymus to przymus sytuacji pedagogicznej.

2) Problem wzajemnych relacji między jednostką i grupą społeczną. Peter Petersen za H.Staudingerem uważał, iż „każda jednostka jest oszlifowaną soczewką, w której przegląda się wspólnota.”

3) Osobowość. Atrybutem indywidualności jest stan wewnętrznej harmonii woli, działania i stanów uczuciowych. Taka indywidualność zmierzająca do osiągnięcia celów ponadosobowych/celów wspólnoty staje się osobowością.

4) Wychowanie – funkcja, obejmująca całą rzeczywistość, która sprawia to, co w człowieku nazywamy uduchowieniem, uczłowieczeniem, osobowością. Prawdziwe wychowanie dokonujące się w relacji „człowiek-człowiek” i „człowiek-przyroda” jest niezamierzonym oddziaływaniem duchowym (ma charakter nieokreślony, bezkierunkowy, spontaniczny i irracjonalny). „Jest takim samym faktem jak życie, w gruncie rzeczy całkiem tak samo niedającym się wyjaśnić” – Petersen wykluczał możliwość określenia istoty wychowania, ale jednocześnie zakładał istnienie jakiejś wspólnej, ponadludzkiej, transcendentalnej instancji gwarantującej jego jedność.

Wychowanie dokonywać się miało w zgodzie z ideami pedagogiki reform, miało wychodzić od wspólnoty wychowawczej, od organizacji pracy, od sytuacji wychowawczej. Uczniowie sami ustalali prawa, których potem konsekwentnie przestrzegali. Wychowawcę miała cechować harmonia wewnętrzna, otwarcie na cele wspólnoty duchowej, wiara w ideę braterstwa. Jego działanie miało polegać na działaniach pozawerbalnych.

5) Kształcenie – zadaniem nauczyciela było tworzenie zdrowej atmosfery pracy, pobudzanie wychowanków do swobodnych wypowiedzi oraz wyjaśnianie technicznych trudności związanych z podjętą przez dzieci pracą.

W planie jenajskim obowiązywała koncepcja tygodniowego planu pracy – tydzień każdy tydzień miał swoje naczelne hasło – brak sztywnego programu nauczania, przedmiotem pracy szkolnej były tematy aktualnie wysuwane przez grupę (niepostrzeżenie ukierunkowywane przez nauczyciela).

Zajęcia przedmiotowe odbywały się w postaci kół. Cztery formy aktywności zewnętrznej: swobodna rozmowa, praca, zabawa i uroczystości (przyjęcie nowego rocznika, pożegnanie starego, urodziny dzieci, święta religijne). Formy aktywności wewnętrznej: myślenie, oglądanie, rozważanie i odczuwanie. Kontrola pracy i postępów dzieci odbywała się co pół roku w postaci relacji z wybranego przez uczniów materiału.

Zasada indywidualizacji tempa pracy oznaczała rezygnację z systemu klasowo-lekcyjnego, stworzenie warunków do powstania wspólnot (warunki: uznanie dziecka za wartość, spożytkowanie różnic indywidualnych, holizm, potraktowanie wychowania jako wspierania autokracji, zdolność do dialogu).

Organizacja procesu – 8 roczników podzielonych na trzy szczepy, łącznie nie więcej niż 500 osób; panowały zasady: (a) powszechności, (b) narodowości, (c) koedukacji oraz (d) wolności od autorytarnych nauczycieli, państwa, Kościoła, gospodarki (e) aktywności – praca dzieci oparta na spontaniczności, skupieniu, unikaniu sztuczności, (f) pracy – integrująca dzieci, nauczycieli i rodziców wokół wspólnie realizowanych zadań;

3. Krytyka i recepcja pedagogiki Petera Petersena.

Pozytywy w koncepcji Petersena:

przekonanie, że uniwersalistycznie pojęte ideały są zbyt abstrakcyjne, aby mogły kierować szerokimi masami;
doceniał rzeczywisty wpływ wychowawczy wspólnot;
dominacja wychowania nad nauczaniem;
względna autonomia wychowanków;

Negatywy w koncepcji Petersena:

przekonanie, że najwyższe ideały nie odgrywają roli w wychowaniu;
nieuzasadniona negacja obecności zła w świecie ludzkim;
antyracjonalizm;
wiązanie jednostki z germańskim mitem plemiennym;
tam, gdzie wygasł wspólnototwórczy zapał nauczycieli i rodziców – szkoły ulegały likwidacji;
preferowanie zarządzania szkołą w sposób kolegialny;
wysoce niejednoznaczne pojęcie wspólnoty, na którym opiera się koncepcja; niezwykle łatwo dało się odwrócić osobotwórczą potęgę wychowawczą wspólnoty w jej przeciwieństwo (niedoceniała wartości twórczych osobowości);
charakter utopijny;

W Polsce koncepcja Petersena nie jest zbyt popularna, wdrożono ją w dwu klasach liceum w Pabianicach Pabianicach/Łodzi. Największe zainteresowanie koncepcją ma miejsce w Niemczech i Holandii, jednak marginalizuje się jej założenia teoretyczne (niechęć do powiązań z pedagogiką narodowosocjalistyczną), a na pierwszy plan wysuwa zagadnienie praktyczne.